του Αλέξανδρου Ασωνίτη*
Απ’ τα πολλά λογοτεχνικά βιβλία που αναφέρονται στην Μικρασία και το ’22 (Ηλίας Βενέζης: Το νούμερο 31328, Στρατής Δούκας: Η ιστορία ενός αιχμαλώτου, Κοσμάς Πολίτης: Στου Χατζηγφράγκου, αν και δεν αναφέρεται στο ’22, Αγγέλα Παπάζογλου: Τα χαΐρια μας εδώ, κ.ά.), το πιο γνωστό και πολυδιαβασμένο είναι τα «Ματωμένα χώματα», της Διδώς Σωτηρίου, που έχει σημειώσει αλλεπάλληλες εκδόσεις, έχει μεταφρασθεί στο εξωτερικό, εσχάτως στην Ιταλία, θεωρείται ότι έχει καθορίσει όσο τίποτε άλλο το αναγνωστικό κοινό για τα γεγονότα του ’22, έχει γυρισθεί σε σήριαλ κι έχει μοιρασθεί δωρεάν στα σχολεία μας από το Υπουργείο Παιδείας, το 2009 (επί υπουργίας Μαριέττας Γιαννάκου). Αναρωτιέται δικαίως κανείς, τί είναι αυτό που πρέπει να μάθουν οπωσδήποτε τα παιδιά και περιέχεται σ’ αυτό μόνο το βιβλίο και σε κανένα άλλο, ώστε να το μοιράσουν δωρεάν στα σχολεία. Λέει την Μόνη και Απόλυτη Αλήθεια για το ’22 και την Καταστροφή; Αν ναι, τότε καλώς μοιράσθηκε. Αν τυχόν όμως δεν την λέει, γιατί μοιράσθηκε, αλλά και πώς είναι τόσο δημοφιλές επί έξι δεκαετίες, δεδομένου πως ούτε το θέμα του είναι ευχάριστο ούτε η λογοτεχνικότητά του μοναδική; Γιατί, λοιπόν, την στιγμή που ένα στοιχειωδώς προσεκτικό διάβασμα οδηγεί στο αναπόφευκτο συμπέρασμα ότι η Δ.Σ με τις απόψεις της προσφέρει συνεχή άλλοθι στην Τουρκία και δίνει μια γενικά προβληματική εικόνα;
Την συγγραφέα τίμησε και η φετινή έκθεση βιβλίου στο Ζάππειο με σκηνή στο όνομά της, μεγάλα μπάνερ κ.λπ., ενώ από το 2001 η Εταιρεία Ελλήνων Συγγραφέων, στην οποία η Δ.Σ προσέφερε το σπίτι της, όπου και έκτοτε στεγάζεται η ΕΕΣ, καθιέρωσε προς τιμήν της το βραβείο «Διδώ Σωτηρίου», που απονέμεται «σε ξένο ή Έλληνα συγγραφέα που με τη γραφή του αναδεικνύει την επικοινωνία των λαών και των πολιτισμών μέσα από την πολιτισμική διαφορετικότητα». Η «επικοινωνία λαών και πολιτισμών» προφανώς δεν μπορεί να αναφέρεται στα Ματωμένα Χώματα. Προς τιμήν της, επίσης, πολλές οδοί, σχολεία και βιβλιοθήκες φέρουν το όνομά της (απ’ την βικιπαίδεια).
«Οι νεκροί περιμένουν»
Η Διδώ Σωτηρίου είναι Μικρασιάτισσα απ’ το Αϊδίνι (αρχαία Άνθεα ή Ευανθία ή Σελεύκεια Μαιάνδρου ή Σελεύκεια Καρίας ή Ερίνυνα ή Τράλλεις, ανατολικά της Εφέσου), ζει την Καταστροφή στην Σμύρνη, είναι τότε 13 ετών, κατορθώνει να σωθεί με την οικογένειά της και έρχεται εδώ. Το πρώτο της βιβλίο, Οι νεκροί περιμένουν, 1959, είναι εν πολλοίς αυτοβιογραφικό, αναφέρεται στην Μικρασία και κυρίως στην προσφυγιά και στην ηρωϊκή τους επιβίωση στην μητέρα πατρίδα, αλλά στην σελ. 133 μια μικρή παράγραφος προοικονομεί τα Ματωμένα Χώματα, τον πυρήνα τους: «Ψάχναν για τον αίτιο, αναθεμάτιζαν τον ουρανό, τη γης, τον Κεμάλ, τον Βενιζέλο, τον Κωνσταντίνο, την Αντάντ, τον πόλεμο. Μα πριν απ’ όλα τον ύπουλο τον Άγγλο, τον υπολογιστή, το διπλοπρόσωπο, το σφετεριστή που έκανε μπίζνες και αυτοκρατορική πολιτική με το αίμα και τη δυστυχία ενός λαού….». Απουσιάζει η συμπερίληψη των κομμουνιστών του Λένιν που βοήθησαν εξ ίσου, αν όχι καθοριστικότερα απ’ τους Δυτικούς, τον Κεμάλ. Σημειώστε και την παράλειψη της προκλητικά φιλοτουρκικής στάσης των Γερμανών αλλά και την βελούδινη απόδοση ευθυνών στην Τουρκία, που δεν αναφέρεται καν και ευθύνεται μάλιστα λιγότερο απ’ τους άλλους, όπως μας λένε οι λέξεις: ένα τουρκικό όνομα, δύο ελληνικά, δύο δυτικά.
«Γιατί πάλι αυτή η αναταραχή και η τρικυμία; Γιατί οι άνθρωποι του τόπου μας έπρεπε να τρέχουν κυνηγημένοι και να σκοτώνονται; Γιατί να καίγονται πάλι τα σπίτια τους και τα σπάρτα τους και οι ελπίδες τους; Γιατί δε βρισκόταν ένας τρόπος να ζει ο καθένας στη γη των προγόνων του και να τη δουλεύει ήσυχα και καλά είτε Τούρκος ήταν είτε Έλληνας; Να’ ταν από Θεού δοσμένο τότε, δε θα’ ταν πόλεμος, θα΄ ταν σεισμός, αστροπελέκι, πλημμύρα. Τούτη τη συμφορά ποιοι άνθρωποι να τη φτιάχναν και γιατί;». Άλλο ένα απόσπασμα, που μας τροφοδοτεί με μια ακόμη θεμελιώδη άποψη της, που συναντάμε και στα Μ.Χ.: Η Μικρασία είναι «γη των προγόνων» και των Ελλήνων και των Τούρκων. Είναι ιστορικώς ακριβές αυτό; Κι αν τυχόν είναι ανακρίβεια, είναι εσκεμμένη ή απλώς άγνοια, κάτι που δεν συγχωρείται; Και «την συμφορά τούτη» δεν ξέρει άραγε «ποιοι άνθρωποι τη ‘φτιάχναν»;
Κι ένα, συγκινητικά αληθινό, απόσπασμα:…. «Τρέμαν ακόμα απ’ το φόβο. Τα μάτια τους ήταν κόκκινα απ’ το αιμάτινο ποτάμι της κόλασης που διάβηκαν. Και σαν πάτησαν σε στέρεο έδαφος, μετρήθηκαν να δουν πόσοι φτάσανε και πόσοι λείπουν. Κι οι ζωντανοί δεν το πιστεύανε, μόνο άπλωναν τα χέρια τους στο κορμί τους και το ψάχνανε, για να βεβαιωθούνε πως δεν ήταν βρικόλακες. Και ψάχναν και για την ψυχή τους, να δουν αν ήταν στη θέση της. Μ’ αυτή ήταν άφαντη. Είχε μείνει πίσω στην πατρίδα κοντά στους αγαπημένους νεκρούς και στους αιχμαλώτους, κοντά στα σπιτάκια, στα χωράφια, στις δουλειές….».
Ματωμένα Χώματα, η πατρότητα.
Τρία χρόνια αργότερα, 1962, κυκλοφορεί τα Ματωμένα Χώματα. Αλλά δεν είναι δικό της βιβλίο, όπως διευκρινίζει: ΄Ένας άγνωστος μέχρι τότε, ονόματι Μανώλης Αξιώτης, τον οποίο παρουσιάζει μ’ ένα σωρό ιδιότητες, και πολιτικού χαρακτήρα: «Μικρασιάτης αγρότης που έζησε τα αμέλε ταμπούρια ’14-’18 (σημ. δική μου: τάγματα εργασίας / εκτοπισμού / εξόντωσης των Ελλήνων της Μικρασίας, ιδρυθέντα με γερμανική συνενοχή), που φόρεσε τη στολή του Έλληνα φαντάρου, που είδε την Καταστροφή, έζησε την αιχμαλωσία και που πρόσφυγας έφαγε πικρό ψωμί, σαράντα χρόνια λιμενεργάτης συνδικαλιστής, μαχητής της Εθνικής μας Αντίστασης … μου έδωσε ένα τεφτέρι με τις αναμνήσεις του, Συνταξιούχος έγραψε…» (σελ. 7). Της δίνει τα χειρόγραφά του, το «τεφτέρι» του, κι εκείνη, τα συνδυάζει με άλλες μαρτυρίες (αλλά δεν αναφέρει άλλα ονόματα), και τα δημοσιεύει ως μυθιστόρημα για «να μην ξεχνούν οι παλιοί και να βγάλουν σωστή κρίση οι νέοι». Τρία μόλις χρόνια αργότερα όμως ο Μανώλης Αξιώτης, παρακινημένος ίσως απ’ την επιτυχία του βιβλίου, κυκλοφορεί, 1965, την δική του εκδοχή των περιπετειών του στα Ματωμένα Χώματα, με τίτλο: Μπερδεμένο κουβάρι (εκδ. Το ελληνικό βιβλίο), αυτοβιογραφία ή αμφιλεγόμενη απόπειρα «συμπληρώματος», «διόρθωσης» και διεκδίκησης της πατρότητας των MX”1, που δεν τυγχάνει ανταπόκρισης, ίσως επειδή θα διασάλευε την πορεία του βιβλίου που πρόσφερε ήδη ιδεολογικά οφέλη. Ο Αξιώτης (Μ.Α. από δω και πέρα) δεν πτοείται και δυο χρόνια απ’ την μεταπολίτευση, 1976, κυκλοφορεί, πάλι, την «τελική, αυθεντική»1 (η προηγούμενη δεν ήταν, λοιπόν, αυθεντική;) αυτοβιογραφία του, με τον σαφούς ιδεολογίας τίτλο: Ενωμένα Βαλκάνια (εκδ. Πειραιεύς, μάλλον αυτοέκδοση), φράση που παραπέμπει στον Ρήγα, σε σκέψεις του Βενιζέλου, αλλά πρωτίστως στην γνωστή επιδίωξη της Γ΄ Διεθνούς για «Ενωμένα Βαλκάνια», με απόσπαση μάλιστα της Μακεδονίας απ’ την Ελλάδα, το γνωστό Μακεδονικό «ζήτημα». Το 2016 κυκλοφορούν πάλι οι δύο αυτοβιογραφίες του σε ένα βιβλίο, με τίτλο: Εγώ, ο Μανώλης Αξιώτης (εκδ. Μπαλτά), ενώ ο ίδιος αναφέρει σε γράμμα του ότι εξέδωσε στην Κωνσταντινούπολη, το 1974, στα τουρκικά που ήξερε από παιδί (ελληνικά έμαθε αργότερα), και τα απομνημονεύματά του, με τίτλο: Baris Koprusu = “Γέφυρα ειρήνης”1, εύχεται κανείς τα τουρκικά στρατεύματα να μην πέρασαν απ’ την γέφυρα αυτή για να εισβάλλουν και να καταλάβουν το 36% της Κύπρου σκοτώνοντας αμάχους, βασανίζοντας, βιάζοντας -και βομβαρδίζοντας ανοχύρωτες χωριά και πόλεις.
(Αμφιβάλλω αν υπάρχει άλλος άνθρωπος στην παγκόσμια ιστορία, ούτε η μεγαλύτερη μεγαλοφυΐα των αιώνων, που να έχει γράψει δυο φορές την αυτοβιογραφία του, μία τα απομνημονεύματά, ενώ ταυτόχρονα να κυκλοφορεί με επιτυχία, σαν «μυθιστορηματική» βιογραφία του, μια άλλη αυτοβιογραφία του.)
Απ’ την σκιαγράφηση της πορείας του βιβλίου προκύπτουν αναγκαστικά κάποια άβολα ερωτήματα: Η Διδώ Σωτηρίου (Δ.Σ. από δω και πέρα), που έχει αψεγάδιαστη δημόσια παρουσία, συνήψε με τον Μ.Α. κάποιο συμφωνητικό για την αρχική παραχώρηση-έκδοση «του τεφτεριού»; Συνήψε μετά την αρχική επιτυχία και την «διεκδίκηση της πατρότητας του βιβλίου»1; Συμφωνήθηκε η απόδοση κάποιων ποσοστών στον Μ.Α.; Ο Μ.Α. της χάρισε τα χειρόγραφα-βιβλίο με έγγραφη δωρεά; Διότι δεν φαίνεται να έθεσε χρονικό περιορισμό στην χρησιμοποίηση του υλικού του. Κι όταν το βιβλίο, που αυταποδείκτως χρωστάει την πρώτη δημοφιλία του στο κομματικό κοινό και στην αντίστοιχη προβολή, πήγαινε από ανατύπωση σε ανατύπωση κι από μετάφραση σε μετάφραση, η Δ.Σ έδωσε ποσοστά σ’ αυτόν που της έδωσε το «τεφτέρι του»; Του έδινε χρήματα συστηματικά, ανεπισήμως, του έδωσε εφ’ άπαξ; Αν όχι, ο ίδιος διεκδίκησε κάτι; Κι αν δεν διεκδίκησε, πώς ανέχθηκε, ένας «συνδικαλιστής, αγωνιστής της αντίστασης», να μην έχει καμμία πρόσοδο απ’ τον μόχθο του και την ζωή του, αυτός που στο «τεφτέρι του» αποκαλούσε τους εμπόρους «κλέφτες»; Και η αναντίρρητου ήθους Δ.Σ. πώς δεν του παραχώρησε επισήμως δικαιώματα (ή του παραχώρησε;) σ’ ένδειξη δικαιοσύνης αλλά και ευγνωμοσύνης, αφού στον Μ.Α. χρωστάει πολλά απ’ την διαιώνιση του ονόματός της και των βιβλίων της, όπως και την οικονομική της ευμάρεια;
Το βιβλίο «που καθόρισε τη συλλογική μνήμη της ελληνικής κοινωνίας για τη Μικρασία»1, έχει πουλήσει πολλά περισσότερα από 400.000 αντίτυπα (394.000 το 2009 -1) και αν η Δ.Σ. έπαιρνε, σε σημερινό νόμισμα, ένα ευρώ ανά αντίτυπο, τα δικαιώματα ανέρχονται στο ιλιγγιώδες ποσό των 400.000 ευρώ που σήμερα, δεκατρία χρόνια αργότερα, θα πλησιάζουν πιθανόν τις 500.000 και πλέον, με τις εκδόσεις για την επέτειο της Καταστροφής, τις νέες μεταφράσεις, τα δικαιώματα απ’ την μεταφορά του στην τηλεόραση, απ’ την θεατρική παράσταση που ταξιδεύει σε όλη την Ελλάδα και την δωρεάν διανομή του στα σχολεία. Δηλαδή, πρόκειται για κέρδη που ξεπερνούν κατά πολύ ίσως τα 200.000.000 δραχμές από ένα βιβλίο με θέμα την προσφυγιά και τον ξεριζωμό των Ελλήνων από την Μικρασία. Αναρωτιέται ευλόγως κανείς αν η Δ.Σ. έκανε κάποια δωρεά σε μικρασιατικά σωματεία, στο μουσείο της Φιλιώς Χαϊδεμένου, π.χ., ή σε κάτι κοινωφελές, εκτός απ’ την προσφορά του σπιτιού της στην Εταιρεία Συγγραφέων; Ή να υποθέσει κάποιος ότι χρηματοδοτούσε γνωστό πολιτικό κόμμα, κάτι που φυσικά είναι απόλυτο δημοκρατικό της δικαίωμα;
Νομίζω ότι πρέπει να δοθούν απαντήσεις απ’ τους κληρονόμους των δύο, ώστε να μην μείνει καμμία σκιά για ένα τόσο ευαίσθητο και σοβαρό ζήτημα, πόσο μάλλον αφού αφορά δυο συγγραφείς-αγωνιστές της αντίστασης και της αριστεράς. Η απάντηση ίσως βρίσκεται στο αρχείο της Δ.Σ. που έχει περιέλθει στο Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α). Ένα, λογοτεχνικό, ερώτημα είναι αν η Δ.Σ., που «γύρευε στον ουρανό» (δική της φράση, 2) ένα τέτοιο έργο, δεν μπορούσε, συγγραφέας ούσα αλλά και αυτόπτυς μάρτυς, να γράψει ένα δικό της βιβλίο για την Μικρασία. Γιατί χρησιμοποίησε το έργο κάποιου άλλου, το οποίο αρχικώς, 1961, δημοσίευσε σε συνέχειες στην εφημερίδα Αυγή με τίτλο μάλιστα το όνομα του Αξιώτη1; Να αναφέρουμε, τέλος, ότι ο Αξιώτης, και άλλοι σύντροφοι, μέμφονται την Δ.Σ. για αλλοίωση του διεθνιστικού, δηλαδή φιλοτουρκικού, χαρακτήρα του κειμένου του Μ.Α. επί το εθνικότερο και το φιλελληνικότερο.1
Ανεξαρτήτως όλων αυτών, εξυπακούεται ότι, αφ’ ης στιγμής η Δ.Σ. υπογράφει με το όνομά της, έχει από κοινού με τον Μ.Α. την ευθύνη για όλες τις απόψεις του βιβλίου, η ανάγνωση του οποίου βοά ότι έχει δομηθεί επί τούτου, για να συμπεριλάβει δηλαδή όσα γεγονότα μεταξύ 1910-1922 εξυπηρετούν τον σκοπό του, μέσα από τις αλλεπάλληλες περιπέτειες του πανταχού παρόντος πρωταγωνιστή του, προξενώντας εύλογα ερωτηματικά για την ειλικρίνεια αυτής της «μαρτυρίας» που προβάλλεται ως η απόλυτη αλήθεια.
Τα στοιχεία για την διαδρομή του βιβλίου από τα άρθρα: «Εγώ, ο Μανώλης Αξιώτης, Τα αυθεντικά Ματωμένα Χώματα». «Ιός» Ελευθεροτυπία, 4-1-2009 (παραπομπή 1), «Στις Μυλόπετρες της Ιστορίας», Κώστας Λεονταρίδης, Καθημερινή, 26-3-2016 (παρ. 2). Ενδεικτικό της συνολικής προσέγγισης του πρώτου άρθρου είναι ότι χαρακτηρίζει τον τουρκικό στρατό του Κεμάλ ως «εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα». Δυο παραγράφους πιο κάτω χαρακτηρίζει και το ΕΑΜ ως «εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα». Συνάγεται, λοιπόν, ότι ο τουρκικός στρατός είναι ένα είδος ΕΑΜ, ο Κεμάλ ένα είδος Βελουχιώτη, κι ο ελληνικός στρατός ένα είδος ναζί. Οι ίδιοι δημοσιογράφοι έχουν αποκαλέσει «Βελουχιώτη» τον διαβόητο Βούλγαρο Τσακαλάρωφ, που ενέχεται σε δεκάδες δολοφονίες αμάχων Ελλήνων της Μακεδονίας και για του οποίου την «ηρωϊκή» αξιοποίηση ερίζουν οι Βούλγαροι της Βουλγαρίας κι οι Βούλγαροι της Βόρειας Μακεδονίας. Ενδεικτικό της ευγένειας του άρθρου είναι η επικεφαλίδα: «Ραγιάδες δύο ταχυτήτων».
Αιωρούνται βέβαια ερωτήματα: Πώς ένα «εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα», το τουρκικό του Κεμάλ, κάνει «εθνοκάθαρση», όπως γράφουν πιο κάτω; Άρα, στην «πατρίδα» του Κεμάλ υπήρχαν δύο έθνη, αλλοιώς πώς το ένα θα έκανε εθνοκάθαρση εις βάρος του άλλου; Και, ποιο άλλο «εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα» έχει κάνει “εθνοκάθαρση”; To Παλαιστινιακό, το Κουβανικό, το Πολισάριο, εμείς το ’21, οι Σέρβοι πιο πριν, ποιοι; Χαρακτηρίζει η συμπεριφορά αυτή ένα τέτοιο κίνημα; Σημειώνω, ότι η επίσημη τούρκικη ονομασία για το ’22 είναι «Πόλεμος Ανεξαρτησίας» ή “απελευθερωτικός”. Επίσης σημειώνω ότι κανείς, ούτε οι Τούρκοι ούτε οι Έλληνες, Ρώσοι, Δυτικοί υποστηρικτές τους, δεν αποτόλμησε να μιλήσει για εθνοκάθαρση των Ελλήνων εις βάρος των Τούρκων. Θα τα ανακεφαλαιώσουμε όλα αυτά στο τέλος.
Τέλος α΄ μέρους
Πηγή: https://ardin-rixi.gr/archives/247220
Ο Αλέξανδρος Ασωνίτης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του μυθιστόρημα Καθαρμοί, απ’ τις εκδ. Πατάκη. Διευθύνει την σχολή σεμιναρίων Ανοιχτή Τέχνη, στο Σύνταγμα.
