Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και νέος Ελληνισμός

• ΗΛΙΑΣ ΛΙΑΜΗΣ

Η επίδραση του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στην αναζήτηση της ταυτότητας του νέου Ελληνισμού

Η Ελληνική Επανάσταση, όπως όλα τα ιστορικά γεγονότα, είχε ρίζες στο παρελθόν, εκδηλώθηκε στο παρόν και αναζήτησε προοπτική στο μέλλον. Ήταν επόμενο, το τρίπτυχο αυτό να το διαχειριστεί το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ως ο μόνος επίσημος και συγκροτημένος οργανισμός της υπόδουλης Ρωμηοσύνης. Όσον αφορά το παρελθόν, ο λόγος του Πατριαρχείου είχε ως βασικό άξονα το Γένος, το οποίον συνέχιζε την ελληνοβυζαντινή παράδοση, που εμπεριείχε έναν εξελληνισμένο Χριστιανισμό και έναν εκχριστιανισμένο Ελληνισμό, αυτό δηλαδή που περικλείεται στον όρο «Ρωμηοσύνη»[1]. Όσον αφορά το παρόν, το Πατριαρχείο είχε να ισορροπήσει ανάμεσα στο όραμα μιας ελεύθερης Ρωμηοσύνης χωρίς ιδεολογικές υπερβολές και χωρίς κάθετες και επώδυνες ρήξεις με την οθωμανική εξουσία.

Όσον όμως αφορά το μέλλον, η αναζήτηση του κεντρικού νοήματος μιας αυθύπαρκτης πολιτικής δομής και η πορεία του προς το μέλλον δεν βρήκε τη σύμφωνη γνώμη όλων των ποικίλων εκφραστών του νεοελληνικού οράματος. Την προοπτική ενός νέου ελληνικού κράτους, όπου θα συνυπήρχαν οι δύο αλήθειες, η φιλοσοφική και η θεολογική, όπως συνέβαινε επί Βυζαντίου και συνεχίστηκε, έστω και ως θεωρητικό μοντέλο κατά την Τουρκοκρατία, αμφισβήτησαν οι οπαδοί του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, -πολλοί εκ των οποίων ήταν μάλιστα ιερωμένοι-, επηρεασμένοι από τις εξελίξεις στη Δύση.

Η ορμή της Ευρώπης προς μία απελευθερωμένη κοινωνία από την ελέω Θεού μοναρχία και την καταπιεστική δυναστεία της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας σε όλους τους τομείς της ζωής, περιείχαν έντονο το ενθουσιαστικό στοιχείο και συγκινούσαν τις πλατιές λαϊκές μάζες, δεν ελήφθη όμως σοβαρά όσο έπρεπε υπόψη πως οι ορθόδοξοι λαοί της Ανατολής διατήρησαν άλλου είδους σχέση με την Εκκλησία και πως, οξύτατες κοινωνικές και ιδεολογικές συγκρούσεις, όπως εκείνες της Δυτικής Ευρώπης, δεν παρουσιάστηκαν στην Ανατολή. 

Τα χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Η νεοελληνική εκδοχή του Διαφωτισμού συνίσταται στο ότι κινείται όχι σε ένα πλαίσιο απορριπτικό του χριστιανικού δόγματος, αλλά, παρά ταύτα, σε διαφοροποίηση από τον πολιτικό λόγο του Πατριαρχείου. Έτσι, οι νεοέλληνες λόγιοι προβάλλουν έντονα το δόγμα της καταγωγής από τους αρχαίους Έλληνες, ώστε η ταυτότητα του Γένους να εμφανίζεται ως νεοελληνική, δηλαδή ως συνέχεια της αρχαιότητας και όχι του ελληνοχριστιανικού Βυζαντίου[2]. Παράλληλα, ο Διαφωτισμός αρχίζει να θεμελιώνει στον νου των υποδούλων Ελλήνων το όραμα δημιουργίας ενός εθνικού κράτους, με βάση τη γλώσσα, κάτι εντελώς αντίθετο με το όραμα μιας αναστημένης Ρωμιοσύνης, στην οποίαν, τη συνοχή συγκροτεί η κοινή πνευματική ταυτότητα.

Λαμπρό παράδειγμα συνθέσεως του πνεύματος του Διαφωτισμού με το Ρωμαίικο όραμα ανασύστασης ενός πολυεθνικού και όχι εθνικού κράτους[3] αποτελεί ο Ρήγας Βελεστινλής[4]. Στο πολιτικό του όραμα κρατά την δίψα για ελευθερία[5], την εκτίμηση στις θετικές επιστήμες και τα νέα παιδαγωγικά και στρατιωτικά συστήματα, απορρίπτει όμως την αθεΐα[6].

Στις ακραίες τάσεις του Διαφωτισμού αντέδρασε το Πατριαρχείο με τρόπο ώστε να δίνει την εντύπωση ότι είναι ενάντιο στις επιστημονικές εξελίξεις της Δύσης. Αυτό όμως δεν είναι αληθές. Το πρόβλημα του Πατριαρχείου δεν ήταν οι θετικές επιστήμες καθ΄  εαυτές, αλλά η γενικότερη απαξίωση και αμφισβήτηση του παραδοσιακού λόγου, καθώς και η προώθηση του επαναστατικού πνεύματος μέσω μιας Παιδείας που προωθεί Δυτικές απόψεις και όχι την Παράδοση (σ. Σ. ως βάση για το μέλλον του Γένους). Η επιστήμες, δηλαδή, ήταν ανεκτές στο βαθμό που δεν απειλούσαν τον παραδοσιακό λόγο και τον ισχύοντα modus vivendi (ειρηνική συνύπαρξη) με τους Οθωμανούς. Από τη στιγμή που, μέσω των επιστημών, προωθούνταν έμμεσα διαφορετικός λόγος, φιλελεύθερος και επαναστατικός, το Πατριαρχείο υπήρξε πολύ επιφυλακτικό. Πολλώ δε μάλλον όταν δεν υπήρχε καν είτε οργανωμένο σχέδιο επανάστασης είτε στέρεο ιδεολογικό υπόβαθρο.

Η απουσία μιας επαναστατικής διανόησης από την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας οδήγησε στην υποτίμηση του στοιχείου της προγραμματικής συγκρότησης. Αν στην περίπτωση του Ρήγα είχαμε πολιτικό σχέδιο χωρίς οργάνωση, στην περίπτωση της Φιλικής Εταιρείας συνέβη το αντίστροφο: είχαμε οργάνωση χωρίς πολιτικό σχέδιο∙ σχεδόν τίποτε, πέρα από την απελευθέρωση των Ελλήνων. Γι΄ αυτό, η Φιλική Εταιρεία δεν διετύπωσε προγραμματικές θέσεις και δεν ανέδειξε μία αναγνωρισμένη επαναστατική ηγεσία. Αναζήτησε απλώς  προσωπικότητες του Γένους.

Παραπομπές:

[1] Γεωργίου Φλωρόφσκι, Χριστιανισμός και πολιτισμός, μτφρ. Ν. Σ. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2008, 152 κ.ε. (ανατ. Β΄εκδ. 2000   ¹1982).

[2] Καρανάσιου…, ο.π.

[3] Βουλγάροι κι᾿ Ἀρβανῆτες, Ἀρμένοι καὶ Ῥωμιοί,
Ἀράπηδες καὶ ἄσπροι, μὲ μιὰ κοινὴν ὁρμή,
Γιὰ τὴν ἐλευθερίαν, νὰ ζώσωμεν σπαθί…(Θούρειος)

[4] Βλ. Δημητρίου Καραμπερόπουλου, «ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός: Η συνθετική διάστασή τους στο έργο του επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή», στο Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός…, 367-390. Στο ίδιο: Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, «Ήταν ο Ρήγας Διαφωτιστής;», 391-393

[5] Τί σ᾿ ὠφελεῖ ἂν ζήσῃς, καὶ εἶσαι στὴ σκλαβιά;
στοχάσου πῶς σὲ ψαίνουν, καθ᾿ ὥραν στὴν φωτιά.
Βεζύρης, δραγουμάνος, ἀφέντης κι᾿ ἂν σταθῇς
ὁ τύραννος ἀδίκως σὲ κάμνει νὰ χαθῇς. (Θούρειος)

[6]« Ἐλᾶτε μ᾿ ἕναν ζῆλον, σὲ τοῦτον τὸν καιρόν,
νὰ κάμωμεν τὸν ὅρκον, ἐπάνω στὸν Σταυρόν». (Θούρειος)