- MICHELLE CRAMPE-CASNABET
Ο ΚΑΡΤΕΣΙΟΣ γεννήθηκε στην Τουρένη της Γαλλίας το 1596· στη Γαλλία του 1996 αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο οργανώθηκαν λαμπρές εκδηλώσεις για να τιμήσουν τα 400 χρόνια από τη γέννησή του. Σε ό,τι με αφορά, το ερώτημα δεν είναι, βεβαίως, να διαπιστώσω αν οι Γάλλοι διαθέτουν το περίφημο καρτεσιανό πνεύμα: αυτού του τύπου οι ερωτήσεις ανήκουν για τον φιλόσοφο στις προκαταλήψεις της παιδικής ηλικίας. Ο Καρτέσιος διδάσκει ότι ο λόγος έχει καθολική ισχύ και ότι “είναι προτιμότερο να στερηθεί κανένας τη ζωή παρά να χάσει το λογικό του”. Πώς όμως συσχετίζονται η άσκηση του λόγου στον κάθε ένα με την πρακτική της φιλοσοφίας; Αν είναι αλήθεια ότι “η ζωή χωρίς φιλοσοφία μοιάζει με τη ζωή τυφλών που δεν ενδιαφέρονται να ανοίξουν τα μάτια τους”, ποια είναι η χρησιμότητα της φιλοσοφίας;
Ο Καρτέσιος, ο οποίος χωρίς αμφιβολία θεμελίωσε έναν καινούργιο τρόπο άσκησης της φιλοσοφίας, ανατρέποντας ριζικά τη σχολαστική εκδοχή της, παρακολουθεί πιστά την παράδοση σε ό,τι αφορά τη χρησιμότητα της φιλοσοφίας: η φιλοσοφία, πράγματι, είναι απαραίτητη για την καθοδήγηση του βίου, αποτελεί οδηγό και γνώμονα για την καλλιέργεια των ηθών, συνιστά την αναντικατάστατη σοφία που επιτρέπει στον κάθε ένα τόσο την εσωτερική ικανοποίηση όσο και την αρμονική συνύπαρξή του με τους άλλους. Αλλά ο σοφός βίος ή, απλούστερα, μια ζωή στηριγμένη στον λόγο προϋποθέτει πως όταν πράττω ξέρω τι κάνω. Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία έχει πρακτικό χαρακτήρα, παρουσιάζεται δηλαδή ως θεωρία που εφαρμόζεται στην πράξη· αλλά ο πρακτικός αυτός χαρακτήρας πρέπει απαραιτήτως να θεμελιωθεί πάνω στην ακλόνητη βάση της αληθινής γνώσης. Από εδώ και το πρωταρχικό καρτεσιανό ερώτημα: κατέχουμε άραγε μια αληθινή γνώση;
Τι γνωρίζω πραγματικά; Στον Λόγο περί της Μεθόδου (1637) ο Καρτέσιος ήδη αφηγείται, όπως είναι γνωστό, τις σπουδές του στο διάσημο Κολέγιο της La Fleche, με σκοπό να δείξει ότι κανένα από τα πράγματα που έμαθε εκεί δεν έχει τα χαρακτηριστικά της βέβαιης γνώσης – εκτός από τα μαθηματικά. Μήπως όμως τα τελευταία αποτελούν απλώς και μόνο παιχνίδι του νου, χωρίς καμία πρακτική χρησιμότητα; Μπορούν άραγε οι ετερόκλητες γνώσεις που συσσωρεύτηκαν στο μυαλό μας από το σχολείο να αποτελέσουν το συστηματικό οικοδόμημα της επιστήμης; Η καρτεσιανή απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα είναι σαφώς αρνητική και ο Λόγος περί της Μεθόδου έχει ακριβώς στόχο “την καλή καθοδήγηση του λογικού μας και την αναζήτηση της αλήθειας στις επιστήμες”. Ακόμη εντονότερα ο Καρτέσιος θα υποστηρίξει ότι είναι “πολύ καλύτερο να μη διανοηθεί ποτέ κανένας να αναζητήσει την αλήθεια παρά να την αναζητήσει χωρίς μέθοδο”. Η μεθοδική έρευνα της αλήθειας· τούτη εδώ είναι, κατά πάσα πιθανότητα, η σημαντικότερη συμβολή του Καρτέσιου στην ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης. Στην καρτεσιανή προοπτική, πράγματι, ο φιλοσοφικός λόγος θα οριστεί ως λόγος μεθοδικός και συστηματικός και από τα δυο αυτά πρωταρχικά χαρακτηριστικά θα αντλήσει τη δύναμή του.
Το στέρεο οικοδόμημα, στο οποίο στεγάζεται η καρτεσιανή μεταφυσική, είναι οι περίφημοι Μεταφυσικοί Στοχασμοί. Διαρκούν έξι μέρες, μία για τον κάθε ένα – όσες και οι μέρες της Δημιουργίας. Ξεκινούν από τη ριζική, μεθοδική, καθολική και υπερβολική αμφιβολία με την ελπίδα ότι θα κατακτήσουν την αλήθεια· γιατί ο μοναδικός τρόπος που έχουμε για να κερδίσουμε την αλήθεια και να αποδείξουμε ότι ο κόσμος δεν αποτελεί το φαύλο όνειρο μέσα στο οποίο ζούμε, είναι η καθολική αμφιβολία. Από τη σκοπιά αυτή η φιλοσοφία για τον Καρτέσιο αρχίζει να υπάρχει μόνο όταν αναμετρηθεί με το αντίθετό της, δηλαδή με την καθολική πλάνη. Αλλά η πλάνη αυτή, με τη σειρά της, δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη γνώρισμα του εξωτερικού κόσμου, κάτι σαν ατέλεια που θα τον είχε στιγματίσει ήδη από τη στιγμή της δημιουργίας του. Η πλάνη αποτελεί εξίσου –αν όχι περισσότερο– γνώρισμα του πνεύματός μου, γιατί έχω τη δύναμη να φανταστώ τον Θεό ως Κακό Δαίμονα, ο οποίος μπορεί να με έχει βυθίσει σε ένα είδος μόνιμης ασυναρτησίας. Με την επινόηση του Κακού Δαίμονα στο τέλος του Πρώτου Στοχασμού, ο Καρτέσιος εγκαθιστά την πλάνη στο εσωτερικό της ίδιας της σκέψης, την οποία καθιστά υπεύθυνη για τον ψευδαισθητικό κόσμο του υποκειμένου.
Αλλά η ίδια αυτή επινόηση θα οδηγήσει στην πρώτη αδιαμφισβήτητη αλήθεια: ακόμη και αν πλανώμαι όταν σκέφτομαι, ένα είναι το σίγουρο· ότι υπάρχω. Η ύπαρξή μου, η οποία ταυτίζεται με τη σκέψη μου, όσο σκέφτομαι, είναι η πρώτη ακλόνητη αλήθεια που θέτει τέρμα στην αλυσίδα των αμφιβολιών και ανοίγει την αλυσίδα των βεβαιοτήτων. Σε έναν κόσμο καθολικής αμφιβολίας είμαι απολύτως βέβαιος για ένα τουλάχιστον πράγμα: ότι, σκέφτομαι άρα υπάρχω. Η πρώτη αυτή αλήθεια αποτελεί ένα σταθερό σημείο αναφοράς στον ωκεανό της ψευδαίσθησης και της πλάνης που με περιβάλλουν. Στο σταθερό αυτό σημείο θα εγκατασταθεί εφεξής ο Καρτέσιος και από εδώ θα αντλήσει όλες τις αλήθειες που συγκροτούν το φιλοσοφικό του σύστημα.
Θα οδηγηθεί, όπως είναι γνωστό, στην απόλυτη διάκριση του πνεύματος από την ψυχή και η πρόταση αυτή θα αποτελέσει το θεμέλιο της καρτεσιανής δυαρχίας: υλικός και πνευματικός κόσμος. Στον πρώτο βασιλεύουν οι κανόνες της αναγκαιότητας, ενώ ο δεύτερος διέπεται από την καθοριστική ιδιότητα της ελεύθερης βούλησης. Αυτή με καθορίζει ως ελεύθερο στοχαζόμενο υποκείμενο, σε αυτήν οφείλονται, τελικά, το μεγαλείο και η δυστυχία μου. Προσδιορισμένος ως υπόσταση με απεριόριστη βούληση και πεπερασμένη νόηση, μπορώ να αποδείξω ασφαλώς την ύπαρξη του Θεού. Πράγματι, ο μόνος τρόπος για να εξηγήσω την ύπαρξη στην πεπερασμένη νόησή μου της άπειρης ιδέας του Θεού είναι να θεωρήσω τον ίδιο τον Θεό ως αιτία της. Έτσι, το “σκέφτομαι άρα υπάρχω” οδηγεί στην ύπαρξη του Θεού και, στη συνέχεια, στην απόδειξη της ύπαρξης του εξωτερικού κόσμου, απόδειξη την οποία ο φιλόσοφος πραγματεύεται στον Έκτο Στοχασμό.
Οι προηγούμενες προτάσεις δηλώνουν τη συνοχή του καρτεσιανού συστήματος, το οποίο, σαν κλειστή σφαίρα, δεν αφήνει τίποτε έξω από τον εαυτό του. Ωστόσο, στο κέντρο της σφαίρας αυτής, στο κέντρο του συστήματος δηλαδή, βρίσκεται μια καίρια δυσκολία την οποία έχει επεξεργαστεί και προκαλέσει το ίδιο το σύστημα. Πράγματι, η απόλυτη διάκριση των δυο υποστάσεων που απαρτίζουν τον κόσμο –της πνευματικής και της υλικής– έρχεται να προσκρούσει σε μια επίσης αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα, η οποία συνίσταται στην ύπαρξη του ανθρώπου ως ένωση ψυχής και σώματος. Πώς εξηγείται η ένωση αυτή; Το θεωρητικό αυτό πρόβλημα αποτελεί την ανυπέρβλητη δυσκολία της καρτεσιανής φιλοσοφίας· στην πραγματικότητα ο Καρτέσιος αδυνατεί να το λύσει και επικαλείται, ως προς το θέμα αυτό, την παντοδυναμία του Θεού. Αν όμως, το θεωρητικό πρόβλημα παραμένει ακέραιο, η πρακτική του εκδοχή είναι ευκολότερη στην εξέτασή της: η ένωση ψυχής και σώματος που είμαστε αντιμετωπίζεται πρακτικά από την καρτεσιανή θεωρία των παθών στο τελευταίο έργο του φιλοσόφου Τα Πάθη της Ψυχής. Εκεί ο Καρτέσιος δείχνει ότι έχουμε την ικανότητα να ισορροπήσουμε ως ένωση ψυχής και σώματος και ότι η ζωή μας, ως φιλοσοφικός βίος, δεν είναι άλλο πράγμα από την ισορροπία αυτή, η οποία πετυχαίνεται από την αρμονική συνύπαρξη, δηλαδή τη σωστή χρήση, των παθών μας.
Τοποθετώντας μεθοδικά στο κέντρο του συστήματός του την απορία της ένωσης του σώματος με την ψυχή, ο Καρτέσιος δηλώνει με τον τρόπο του τη δύναμη και τα όρια του φιλοσοφικού λόγου, στο μέτρο που υποδεικνύει ότι ο τελευταίος, όταν είναι αυθεντικός, αποδεικνύει ο ίδιος την αδυναμία του να αποτελέσει κλειστό σύστημα.
_________________
Πηγή: Το Βήμα, 7 Ιουλίου 1996
*Michèle Crampe-Casnabet. Καθηγήτρια ης φιλοσοφίας στην École normale supérieure de Fontenay
