- ΗΛΙΑΣ ΛΙΑΜΗΣ
Τα τραγικά γεγονότα που βιώνουμε στις μέρες μας φέρνουν στο προσκήνιο το μεγάλο ερώτημα για τον τρόπο με τον οποίον παίρνονται αποφάσεις για εκατομμύρια ανθρώπους. Αν και ο πολιτισμός μας αρέσκεται να διακηρύσσει την ισχύ των θεσμών και των πολιτικοοικονομικών οργανισμών, όλα δείχνουν πως ο ανθρώπινος παράγοντας συνεχίζει -και μάλλον δεν θα σταματήσει ποτέ- να αποτελεί το καθοριστικό στοιχείο των εξελίξεων.
Δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν πως η δημοκρατία και η συλλογικότητα εμποδίζουν την έγκαιρη λήψη των μεγάλων αποφάσεων και πως το μέτριο έως χαμηλό επίπεδο των πολλών δεν τους επιτρέπει να αντιληφθούν την κρισιμότητα των περιστάσεων και την ανάγκη πρωτοβουλιών, δυσάρεστων εκ πρώτης όψεως αλλά αναγκαίων σε βάθος χρόνου.
Πίσω από τέτοιες απόψεις κρύβεται μία υφέρπουσα αντίληψη για την ανάγκη παράδοσης της εξουσίας στους λίγους, τους εκλεκτούς, αυτό που στην πολιτική επιστήμη ονομάζεται «πεφωτισμένη δεσποτεία».
Δυστυχώς, ένα τέτοιο όραμα, διαψεύδει τραγικά η ιστορία. Όλα δείχνουν πως η ανθρώπινη φύση είναι εύθραυστη, ευμετάβλητη και υποκείμενη σε πλειάδα ψυχολογικών, πνευματικών και σωματικών παραγόντων. Συνεπώς, ακόμη και ο πλέον φέρελπις ηγέτης, θα υποκύψει αργά ή γρήγορα στον νόμο της φθοράς. Η συλλογικότητα μπορεί να χαρακτηρίζεται από πλήθος αδυναμιών και η δημοκρατία από πλήθος εκτρωμάτων. Μέχρις στιγμής όμως, η ανθρώπινη κοινωνία δεν έχει καταφέρει να ορθώσει καλύτερο ανάχωμα στους τρομερούς κινδύνους που επιφυλάσσει τους λαούς η τυραννία των λίγων ή, χειρότερα, του ενός.
Ιστορικά γεγονότα έρχονται να επαληθεύσουν απόλυτα τα συμπεράσματά αυτά, ιδιαίτερα όσον αφορά την κατηγορία μεγάλων στρατιωτικών ηγετών, οι οποίοι σε κρίσιμες στιγμές δεν θέλησαν ή δεν μπόρεσαν εκτιμήσουν την ψυχοσωματική τους κατάσταση με αποτέλεσμα να λάβουν καταστροφικές αποφάσεις το πεδίο της μάχης.
Ένας Άγγλος συγγραφέας, ο Χιου Λ΄ Ετάγκ, που ασχολήθηκε με το παραπάνω θέμα, απέδειξε πως τις διοικητικές θέσεις του Βρετανικού Ναυτικού κατείχαν άνθρωποι προχωρημένης ηλικίας και άρρωστοι, τόσο κατά τον Α΄ όσο και κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Αναφέρει για παράδειγμα πως η καταστροφή στα Δαρδανέλια οφειλόταν αποκλειστικά στην κόπωση του ναυάρχου Φίσερ που προήλθε από γενική ξαφνική κατάπτωση. Στον ίδιο πόλεμο οι στρατηγοί Χεγκ και Φρεντς, στις πιο κρίσιμες στιγμές, ο μεν πρώτος υπέφερε από βαριά κρίση άσθματος ενώ ο δεύτερος υπέστη έμφραγμα του μυοκαρδίου το οποίον ξεπέρασε «όρθιος» και συνέχισε να διοικεί. Αντίστοιχα, στο γερμανικό μέτωπο, ο στρατηγός φον Μπύλωφ άσκησε διοίκηση χαρακτηριζόμενη από νευρικότητα και ερεθιστικότητα εξαιτίας τοξικής βρογχοκήλης.
Μία επίθεση του Στρατηγού Νίβελ το 1917 στοίχισε 34.000 νεκρούς σε 10 μέρες, 90.000 τραυματίες και 20.000 αγνοούμενους. Κι ακόμη, ταραχές και στάσεις στο στράτευμα. Η καταδικασμένη αυτή η επίθεση έγινε γιατί και το επιτελείο του βρίσκονταν υπό την καθοδήγηση ενός καθ΄ όλα εξαίρετου αξιωματικού του συνταγματάρχη Νταλασέν που, πάσχοντας από φυματίωση των πνευμόνων και διαισθανόμενος να πλησιάζει το τέλος του, σε μία στιγμή αναλαμπής και αδικαιολόγητου ενθουσιασμού και πριν την τελική του κατάπτωση, διαβεβαίωσε τους αρχηγούς του και τους έπεισε ότι μία επίθεση εναντίον των Γερμανών ήταν αναγκαία. Ο Νταλασέν πέθανε λίγες εβδομάδες αργότερα από την πάθησή του.
Ο Γερμανός στρατηγός Λούτεντορφ πρωτοστάτησε μαζί με τον Χίντεμπουργκ στο ανατολικό μέτωπο στις νικηφόρες επιθέσεις εναντίον των Ρώσων. Σταδιακά, η ψυχολογική κατάσταση του Λούτεντορφ χαρακτηρίστηκε κατά τη διάρκεια της μάχης από ευσυγκινησία, νευρικότητα και έλλειψη ελέγχου των νεύρων του. Το 1918 που οι ήττες διαδέχονταν η μία την άλλη, ο Λούντεντορφ φιλονικούσε δημόσια με τον Χίντενμπουργκ. Οδηγήθηκε σε παραίτηση και στις 29 Οκτωβρίου του 1918 εισήλθε στο ψυχιατρείο. Μετά από σχετική ιατρική θεραπεία, ο Λούντεντορφ προσχώρησε στον Ναζισμό και υπηρέτησε για πολύ καιρό το ναζιστικό κίνημα. Το 1926 μόλις 8 χρόνια μετά τον τερματισμό του πολέμου έγινε αντιληπτό Τι είχε συμβεί: Ο Λούντεντορφ συμβουλεύτηκε έναν διάσημο Γερμανό χειρουργό, ο όποιος ανακάλυψε την ύπαρξη τοξικής βρογχοκήλης. Έτσι εξηγούνται οι υπερδιεγέρσεις του στρατηγού και η υπερδραστηριότητα του, η οποία έφτανε στα όρια μιας μανιακής καταστάσεως καθώς και οι νευρικές κινήσεις του που επέφεραν σωματική εξάντληση. Στο τέλος της ζωής του δήλωνε πως αν η θυρεοειδεκτομή είχε γίνει νωρίτερα, η Γερμανία, κατά πάσα πιθανότητα, θα έχει κερδίσει τον πόλεμο εναντίον του Συμμάχων.
Οι πολλές τέτοιες περιπτώσεις έγιναν η αιτία ώστε, κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο βρετανικός στρατός να μειώσει το όριο ηλικίας των στρατηγών από το 65ο στο 67ο έτος. Τώρα όμως ήταν απειρία των νέων στρατηγών που οδήγησε σε ήττες όπως στην περίπτωση της Δουνκέρκης.
Τον Ιούλιο του 1939 ο ναύαρχος Ντάντλει Πάουντς διορίστηκε Πρώτος Ναύαρχος του αγγλικού στόλου σε ηλικία 62 χρόνων. Από την αρχή της θητείας του διαπιστώθηκε πως κάθε συνεργασία μαζί του ήταν αδύνατη, γιατί τον περισσότερο καιρό τον περνούσε κοιμώμενος. Απομακρύνθηκε το 1943 όταν πλέον ήταν έκδηλα τα συμπτώματα ιλίγγου, οι καταστάσεις κοπώσεως και η έλλειψη ακριβείας στις απαντήσεις του. Τον ίδιο χρόνο πέθανε και η νεκροψία απεκάλυψε εγκεφαλικό οίδημα και, ως συνέπεια, αρτηριακή υπέρταση.
Σε μερικές επιχειρήσεις, κατά την εισβολή των Συμμάχων στη Νορμανδία και στη νότιο Γαλλία, μερικοί στρατηγοί, εξασθενημένοι, με μειωμένη σωματική και ψυχική αντοχή, επειδή δεν είχαν τη δύναμη να αντιδράσουν, αυτοκτόνησαν, ενώ μέχρι τότε οι διαταγές τους λαμβάνονταν σε πλήρη σύγχυση.
Η ήττα του Ρόμελ στην βόρεια Αφρική ξάφνιασε πολλούς καθώς έχασε την κρίσιμη μάχη από πολύ κατώτερούς του στρατηγούς των Συμμάχων. Το γεγονός είναι πως, παρά τις προσπάθειές του γιατρού του να τον μεταπείσει, ο Ρόμελ διεξήγαγε τις κρίσιμες μάχες εν μέσω σωματικών και ψυχικών διαταραχών εξαιτίας της ηπατίτιδας. Στις 6 Μαρτίου 1943 ο Ρόμελ έκανε ένα πολύ μεγάλο σφάλμα όταν κυκλώθηκε από τα βρετανικά και αμερικανικά στρατεύματα. Έδωσε σήματα παραπλανητικά και λανθασμένα τα οποία ξάφνιασαν τους αντιπάλους του πως τότε τον είχαν σε μεγάλη υπόληψη και τον αποκαλούσαν «αλεπού της ερήμου».
Δεν είναι όμως μόνον οι σωματικές ασθένειες που επηρεάζουν την ηγεσία. Καταστροφικότερες, αν και συχνά αθέατες και μη διαγνώσιμες από κάποιο μικροβιολογικό εργαστήριο ή κάποιον μαγνητικό τομογράφο, είναι οι αντίστοιχες πνευματικές.
Όσες φορές οι λαοί επέλεξαν(;) να αποθέσουν τη μοίρα τους σε μεσσσιανικούς ηγέτες είδαν, αργά ή γρήγορα, τα όνειρα τους να διαψεύδονται, όχι μόνον από την αναπόφευκτη ανθρώπινη αστάθεια του ηγέτη, αλλά και την αλλοίωση που επιφέρει ο πιο μόνιμος, αλλά και ο πιο τοξικός σύντροφος της εξουσίας: Η αλαζονεία. Ο ιός της αλαζονείας αποτελεί τον μόνιμο και θανάσιμο κίνδυνο όχι μόνο των ανθρώπων που αναλαμβάνουν την εξουσία αλλά και εκείνων πού βρίσκονται κάτω από την ηγεσία τους και υφίστανται τις καταστροφικές συνέπειές του.
Ο Ντέιβιντ Όουεν, άγγλος πολιτικός που είχε διατελέσει Υπουργός Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας και παράλληλα ιατρός νευρολόγος, στο βιβλίο του «Ασθενείς ηγέτες στην εξουσία», παίρνοντας ως υλικό την εμπειρία του από την μακρά του θητεία, αλλά και τις ιατρικές του γνώσεις, παρουσιάζει και περιγράφει την επίδραση ψυχικών και σωματικών ασθενειών στη λήψη καίριων αποφάσεων εκ μέρους των ηγετών, με καθοριστικές συνέπειες στις τύχες των λαών. Είναι αυτός που καθιέρωσε τον όρο «Σύνδρομο της Ύβρεως», ως μία διαταραχή χωρίς προφανή αιτία που εκδηλώνεται όταν κάποιος αναλάβει την εξουσία. Εμφανίζεται συνήθως με την πάροδο κάποιου χρονικού διαστήματος μετά την ανάληψη ηγετικών θέσεων όχι μόνο στην πολιτική αλλά γενικότερα στη διοίκηση ομάδων. Ο Όουεν ισχυρίζεται ότι η εξουσία μπορεί να επιφέρει αλλαγές στη διανοητική κατάσταση του ατόμου, οι οποίες εκδηλώνονται με τη μορφή υβριστικής συμπεριφοράς, ορίζοντας την Ύβρη με την αρχαιοελληνική της έννοια, όπου κάποιος επιχειρεί να υπερβεί τη θνητή του φύση και να εξομοιωθεί με τους θεούς, υπερεκτιμώντας τις σωματικές, ψυχικές και πνευματικές του ικανότητες. Ο συγκεκριμένος ιατρός και νευρολόγος παραθέτει τα 7 συμπτώματα του ηγέτη που πάσχει από το Σύνδρομο της Ύβρεως:
- Παρουσιάζει τη ναρκισσιστική τάση να θεωρεί τον κόσμο ως πεδίο όπου ασκεί εξουσία και επιζητά την αναγνώριση και τη δόξα.
- Μιλάει με μεσσιανικό ύφος για τις ενέργειές του και υπερτονίζει τα επιτεύγματά του.
- Εμπιστεύεται απόλυτα την κρίση του και αγνοεί τις υποδείξεις άλλων.
- Πιστεύει ότι δεν είναι υπόλογος στο ταπεινό δικαστήριο της κοινής γνώμης αλλά σε εκείνο της ιστορίας.
- Αρνείται πεισματικά να αλλάξει γραμμή πλεύσης λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης και αρέσκεται στις κολακείες.
- Δεν έχει επαφή με την πραγματικότητα.
- Προτιμά τις ενέργειες που ευνοούν την εικόνα του.
Η ψυχική σωματική και πνευματική ισορροπία δεν έχει ξεφύγει από την προσοχή εκείνων που μελετούν τους τρόπους αποτελεσματικής ηγεσίας σε όλα τα πεδία της κοινωνικής πολιτικής και οικονομικής ζωής. Όλες οι μελέτες περί ηγεσίας συμφωνούν πως μόνον πνευματικά αναχώματα είναι εκείνα που μπορούν να προστατέψουν τον ηγέτη από την τοξίνη της αλαζονείας και της ύβρεως. Είναι φανερό πως μόνο αν η ταπεινοφροσύνη και η μνήμη θανάτου ως δραστηριότητες πνευματική ζωής, ανεξαρτήτως θρησκευτικής στάσης, μπορούν να συμφιλιώσουν τον άνθρωπο με το κλείσιμο των κύκλων της ζωής, ιδιαίτερα όταν μιλάμε για ανθρώπους που έχουν επενδύσει το σύνολο των δυνάμεών τους προκειμένου να ανέλθουν στην πυραμίδα εξουσίας σε οποιοδήποτε χώρο. Είναι όντως δύσκολο για έναν άνθρωπο ο οποίος έχει συνδέσει όλη την αυτοκαταξίωσή του με την κατάκτηση μιας υψηλής θέσης, να συμφιλιωθεί με την προσωρινότητα, τη σχετικότητα και την ματαιότητα της ανθρώπινης δόξας.
Ίσως να είναι αυτές οι διαπιστώσεις που μπορούν να πείσουν πως η πνευματική ζωή και η καλλιέργεια όλων εκείνων των αρετών που αποτελούν πυλώνες και της Ορθόδοξης πνευματικής ζωής, δεν αποτελεί δραστηριότητα κάποιων που επέλεξαν να εγκαταλείψουν τα εγκόσμια ή να ζήσουν «εκτός τόπου και χρόνου»-όπως ακούγεται συχνά- αλλά απαραίτητη προϋπόθεση λειτουργικής κοινωνικής ζωής για όλους, ιδιαίτερα μάλιστα για τους ηγέτες κάθε χώρου, από τους οποίους καθορίζονται συχνά οι τύχες οργανισμών, θεσμών, αλλά και ολόκληρων λαών.
