Γιώργος Θεοτοκάς (1905 – 1966) Λογοτέχνης και δικηγόρος

Ο Γιώργος Θεοτοκάς (27 Αυγούστου 1905 – 30 Οκτωβρίου 1966) ήταν λογοτέχνης και δικηγόρος. Αποτέλεσε έναν από τους εκπροσώπους και τους κορυφαίους διανοητές της γενιάς του ’30, ίσως και το πιο πολύπτυχο μέλος της.

Οι οικογενειακές ρίζες του Θεοτοκά

Οι γονείς του, Ανδρονίκη και Μιχάλης κατάγονταν από τη Χίο. Οι παλαιότερες αναφορές στην οικογένεια Θεοτοκά εντοπίζονται στον 17ο αι. σε κώδικες αγοραπωλησίας σπιτιών. Ο παππούς του Γεώργιος ήταν δημογέροντας και είχε έναν αδελφό,τον Κωνσταντίνο που έγινε ιερέας και ονομάστηκε Γερμανός, φτάνοντας να γίνει Μητροπολίτης Λέρου και Καλύμνου. Ο πατέρας του λογοτέχνη ήταν ο Μιχαήλ Θεοτοκάς (1872-1924) ο οποίος μετά από σπουδές νομικής στην Αθήνα εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και εκεί παντρεύτηκε την Ανδρονίκη Νομικού, κόρη εμπόρου από τα Νένητα της Χίου, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Κωνσταντινούπολη. Απέκτησαν δύο παιδιά, τον Γιώργο και τη Μαρία-Ελένη. Το 1956 ήταν υποψήφιος βουλευτής της «Δημοκρατικής Ένωσης» στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Χίο.

Βίος

Ο Γιώργος Θεοτοκάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 27 Αυγούστου το 1905. Φοίτησε στη Σχολή Ζαμαρία την περίοδο 1911-1913 και κατόπιν στο Εθνικόν Ελληνογαλλικόν Λύκειον, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1922. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922, η οικογένεια Θεοτοκά εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Στην πρωτεύουσα ο Θεοτοκάς φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, εγγραφόμενος σε αυτήν το 1922 από την οποία αποφοίτησε στις 26 Νοεμβρίου 1926. Τον Ιανουάριο του 1927 αναχώρησε για το Παρίσι με σκοπό την πραγματοποίηση ελεύθερων σπουδών στα αντικείμενα της νομικής, της ιστορίας και της φιλοσοφίας. To 1928 μετακομίζει από το Παρίσι στο Λονδίνο όπου μελετά το αγγλικό δίκαιο, την αγγλική φιλολογία και παρακολουθεί μαθήματα ιστορίας και πολιτισμού. Επέστρεψε λίγο αργότερα, το φθινόπωρο του 1929, στην Αθήνα και εργάστηκε ως δικηγόρος. Παράλληλα, δραστηριοποιήθηκε έντονα στον πνευματικό χώρο: Το 1929 εξέδωσε το δοκίμιό του Ελεύθερο πνεύμα, που εκ των υστέρων χαρακτηρίστηκε “μανιφέστο” της Γενιάς του ’30 και συνεργαζόταν με λογοτεχνικά περιοδικά, ενώ το 1933 κυκλοφόρησε το πρώτο λογοτεχνικό του έργο, το πρώτο μέρος του μυθιστορήματος Αργώ.

Η Ακαδημία Αθηνών τον βράβευσε με το «βραβείο πεζογραφίας» το 1939 για το μυθιστόρημά του Το δαιμόνιο. Το έργο του διακόπηκε όμως προσωρινά λόγω του ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940: στις 22 Νοεμβρίου 1940 παρουσιάζεται εθελοντής στο Γουδί αλλά του αρνούνται την κατάταξη. Στις 3 Δεκεμβρίου του 1940 κατατάχθηκε στο Έμπεδο και στις 17 Ιανουαρίου 1941 αποστρατεύεται. Τον Φεβρουάριο του 1941 κατατάσσεται εκ νέου στον 12ο λόχο του ΓΕΑ, όπου θα εκπαιδευόταν στους όλμους. Τον Οκτώβριο του 1944 συναντά τον Γεώργιο Παπανδρέου ο οποίος του ζητάει να αναλάβει όποια δημόσια θέση επιθυμούσε. Αν και τελικά δεν ανέλαβε ο Θεοτοκάς συνέταξε Υπόμνημα για την κατάσταση των πνευμάτων στην Αθήνα το Φθινόπωρο του 1944. Στις 10 Μαΐου 1948 παντρεύεται τη βυζαντινολόγο Ναυσικά Στεργίου στη Θεσσαλονίκη.

Διετέλεσε διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου τις περιόδους: 16 Φεβρουαρίου 1945-10 Μαΐου 1946 (αποπεμφθείς από την κυβέρνηση Τσαλδάρη), και 1952-1953. Ο Γεώργιος Θεοτοκάς ασχολήθηκε και με την πολιτική: υπήρξε υποψήφιος βουλευτής του Νομού Χίου το 1955, αλλά απέτυχε να εξασφαλίσει την εκλογή του. Στις εκλογές του Μαΐου 1958 προσέφερε αυτήν τη φορά τη δημόσια υποστήριξή του στο Κόμμα των Φιλελευθέρων, χωρίς να θέσει εκ νέου υποψηφιότητα. Από τον Αύγουστο του 1952 έως τις αρχές Φεβρουαρίου 1953 ταξιδεύει στις ΗΠΑ. Αφορμή του ταξιδιού του ήταν πρόσκληση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, το οποίο μέσω του προγράμματος μορφωτικών ανταλλαγών Smith-Mundt, στόχευε στη βελτίωση της εικόνας των ΗΠΑ μέσα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Η επιλογή του είχε να κάνει και με την ιδιότητά του ως διευθυντή του Εθνικού Θεάτρου. Το 1960 επισκέπτεται την Αίγυπτο, το Όρος Σινάι και το Άγιο Όρος. Το 1961 ταξίδεψε στον Λίβανο και τη Συρία, το 1962 τη Ρουμανία, τη Σοβιετική Ένωση και την Περσία. Τον Δεκέμβριο του 1962 επισκέπτεται την ΕΣΣΔ ως μέλος μιας ομάδας ελλήνων διανοουμένων, οι οποίοι είχαν προσκληθεί στο πλαίσιο της ψυχροπολεμικής προπαγάνδας: επισκέφθηκε την Οδησσό, τη Μόσχα και το Λένινγκραντ. Τον Σεπτέμβριο του 1963 συμμετείχε μαζί με τον Ευάγγελο Παπανούτσο στην Υποεπιτροπή Παιδείας της Ενώσεως Κέντρου, η οποία συνέταξε ένα πλήρες σχέδιο για το εκπαιδευτικό σύστημα σε περίπτωση που η Ένωση Κέντρου ανελάμβανε την εξουσία. Το 1964 διορίστηκε πρόεδρος του Δ.Σ. του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Το 1965 επισκέπτεται τη Βουλγαρία. Η σύζυγός του Ναυσικά Στεργίου πέθανε τον Ιούλιο του 1959 μετά από νόσο που της είχε διαγνωσθεί από τα τέλη του 1956. Το 1966 ξαναπαντρεύτηκε, αυτή τη φορά την Κοραλία Ανδρειάδη. Πέθανε στις 30 Οκτωβρίου του 1966 στην Αθήνα, σε ηλικία 61 χρόνων, από καρκίνο στο ήπαρ, ο οποίος δεν είχε διαγνωσθεί έγκαιρα.

Πνευματική πορεία του Γιώργου Θεοτοκά

Από τα μαθητικά κιόλας χρόνια εκδηλώνει το πνευματικό στίγμα του ο Θεοτοκάς. Έτσι μαθητής έδωσε διαλέξεις σχετικά με την ιστορία του δημοτικισμού και το έργο του Διονύσιου Σολωμού, αποτελώντας τον προάγγελο των αγώνων του για τον δημοτικισμό. Στα φοιτητικά του χρόνια μέλος της Φοιτητικής Συντροφιάς δημοσιεύει με ευκαιρία την επίσκεψη στην Ελλάδα και την ιδιαίτερη πατρίδα του τη Χίο του Γιάννη Ψυχάρη (27-29 Αυγούστου 1925) άρθρο στην εφημερίδα Νέα Χίος με τίτλο Η κοινωνική σημασία του έργου του Ψυχάρη. Υπό το ίδιο περιεχόμενο δίνει διάλεξη και προσφωνεί τον Ψυχάρη σε τιμητική εκδήλωση προς τιμήν του στην αίθουσα της Εταιρείας Κοινωνικών Επιστημών στις 20 Νοεμβρίου 1925. Παράλληλα αρθρογραφεί στην ομώνυμη εφημερίδα της Φοιτητικής Συντροφιάς με θέματα από το γλωσσικό ζήτημα και τη λογοτεχνία, έως το οικογενειακό δίκαιο. Αργότερα στο Παρίσι αρθρογραφεί από τις στήλες της εφημερίδας Αγών των αδελφών Καστανάκη. Την περίοδο αυτή διαμορφώνονται οι ιδέες που θα αποτυπώσει στο Ελεύθερο Πνεύμα, το οποίο αρχίζει να επεξεργάζεται στον επόμενο σταθμό των σπουδών του το Λονδίνο. To 1931 αρχίζει τη συνεργασία του με τα περιοδικά Νέα Εστία και Κύκλος. Επίσης από το 1929 έως το 1931 αρθρογραφεί στις εφημερίδες Πρωία και Εργασία. Λίγο πιο πριν αποπειράθηκε να εκδώσει το περιοδικό Οδυσσέας μαζί με τους Ν. Καλαμάτη, Κ. Θ. Δημαρά και Ηλ. Τσιριμώκο, αλλά απέτυχαν. Τον Ιανουάριο του 1932 εκδίδει το πολιτικό του πιστεύω, Εμπρός στο κοινωνικό πρόβλημα. Από τον Ιανουάριο του 1933 έως τον Μάιο του 1934 αρθρογραφεί στο περιοδικό Ιδέα. Από το 1930 έως το 1935 αρθρογραφεί στο περιοδικό Νέα Γράμματα. Το 1931 εκδίδει το Ώρες αργίας και το 1933 το Αργώ. Μετά την εγκαθίδρυση της μεταξικής δικτατορίας διέκοψε τη συνεργασία του με τα Νέα Γράμματα και άρχισε να συνεργάζεται με το περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1940 στρέφεται στο θέατρο: Αντάρα στ’ Ανάπλι (1942), Το γεφύρι της Άρτας (1942), Πέφτει το βράδυ (γραμμένο το 1941 και δημοσιευμένο το 1943). Το κάστρο της Ωριάς (1944) και το 1947 Το παιχνίδι της τρέλας και της φρονιμάδας. Το 1945 προτάθηκε για το Νόμπελ Λογοτεχνίας από το μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας Sigfrid Siwertz.

Εργογραφία

Μυθιστορήματα

• Αργώ, τόμος Α 1933, τόμος Β 1936, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1998
• Το δαιμόνιο, 1938 (βραβείο πεζογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών), εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2012
• Λεωνής, (1940), εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2004
• Ασθενείς και οδοιπόροι, μέρος Α (Ιερά Οδός) 1950, ολοκληρωμένη έκδοση 1964, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005
• Οι καμπάνες, 1970, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2002
• Το 1985 δημοσιεύτηκε η πρώτη μορφή του Λεωνή μαζί με το ημερολόγιο εργασίας του Λεωνή και τα διηγήματα της «Παιδικής ηλικίας», με γενικό τίτλο Σημαίες στον ήλιο

Διηγήματα

• Ευριπίδης Πεντοζάλης και άλλες ιστορίες (1937)

Δοκίμια

• Ελεύθερο Πνεύμα, 1929, με το ψευδώνυμο Ορέστης Διγενής, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1998
• Εμπρός στο κοινωνικό πρόβλημα, Αθήναι: Πυρσός, 1932
• Στο κατώφλι των νέων καιρών, 1945
• Προβλήματα του καιρού μας, 1956 (Α΄ Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου το 1957)
• Πνευματική πορεία, 1961
• Εθνική κρίση, 1966
• Αναζητώντας τη διαύγεια. Δοκίμια για τη νεότερη ελληνική και ευρωπαϊκή λογοτεχνία, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005
• Στοχασμοί και θέσεις. Πολιτικά κείμενα. 1925-1966, τομ. 2, πρόλογος Νίκος Αλιβιζάτος, επιμ. Νίκος Αλιβιζάτος, -Μ. Τσαπόγας, Αθήνα, Εστία, 1996

Θεατρικά έργα

• Θεατρικά έργα Α΄, Νεοελληνικό θέατρο: Αντάρα στ’ Ανάπλι, Το γεφύρι της Άρτας, Όνειρο του δωδεκάμερου, Το κάστρο της Ωριάς, Το παιχνίδι της τρέλας και της φρονιμάδας, Συναπάντημα στην Πεντέλη, Το τίμημα της λευτεριάς, εκδ. Εστία 1965
• Θεατρικά έργα Β΄, Έργα διάφορα: Πέφτει το βράδυ, Αλκιβιάδης, Ο τελευταίος πόλεμος, Λάκκαινα, Σκληρές ρίζες, Η άκρη του δρόμου, εκδ. Εστία 1966

Ταξιδιωτικά

• Δοκίμιο για την Αμερική, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2009
• Ταξίδι στη Μέση Ανατολή και στο Άγιον Όρος, (1961)
• Ταξίδια: Περσία, Ρουμανία, Σοβιετική Ένωση, Βουλγαρία, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1971

Άλλα έργα

• Ώρες αργίας, 1931
• Ημερολόγιο της «Αργώς» και του «Δαιμονίου», 1939
• Τετράδια Ημερολογίου 1939-1953, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005
• Στοχασμοί και θέσεις, Πολιτικά Κείμενα: 1925-1949 Και 1950-1966, Τόμοι Α΄ Και Β΄, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1996
• Η Ορθοδοξία στον καιρό μας, εκδ. Εκδόσεις των Φίλων, 1975
• Μια αλληλογραφία

Πηγές

• Γιαλουράκης Ε., Θεοτοκάς Γιώργος, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1985.
• Αράγης, Γ., Γιώργος Θεοτοκάς, Συλλογή: Η Μεσοπολεμική πεζογραφία. Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939), Τόμος Δ΄, Αθήνα, Σοκόλης, 1992. σ. 8-81.
• περιοδικό «Διαβάζω» 12. 2. 1986, “Αφιέρωμα στον Γιώργο Θεοτοκά”
• Θεόδωρος Ξύδης, «Βιογραφικά και ιστορικά», Νέα Εστία, τομ.94 τχ.1114 (1η Δεκεμβρίου 1973), σελ.1559-1570
• Λυκούργος Κουρκουβέλας, Γιώργος Θεοτοκάς, εκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 2013

Πρόσθετη βιβλιογραφία

• Βασίλης Βασιλικός, «Ο Γιώργος Θεοτοκάς και η Αριστερά. (Μια μαρτυρία)», Νέα Εστία, τομ. 158, τχ.1784 (Δεκέμβριος 2005): 1032-1034.
• Κ. Μουστακάτου, Ιδέες και πρόσωπα στο έργο του Γιώργου Θεοτοκά: Από το δοκίμιο στο μυθιστόρημα, Διδακτορική διατριβή, Ε.Κ.Π.Α, Αθήνα, 2012.
• Β. Αθανασόπουλος, «Γιώργος Θεοτοκάς: Οι μέθοδοι Δημιουργίας των χαρακτήρων και το Δαιμόνιο», Τετράδια Ευθύνης (1986) 26: 56-93
• Ν. Ι. Καγκελάρης, «Γ. Θεοτοκάς, Αργώ: Οι Φιλικοί Ασημάκης Κροκίδας και Μάνθος Οικονόμου πίσω από τον πρώτο Νοταρά (1771-1824)», Μικροφιλολογικά 42 (2017): 62-4
• Α. Καραντώνη, Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του ’30, Παπαδήμας, Αθήνα 1977
• Αγγέλα Καστρινάκη, «Ο Θεοτοκάς και το πνεύμα της κωμωδίας στην Κατοχή και στον εμφύλιο», Πρακτικά του συμποσίου “Η σάτιρα και το χιούμορ στην ελληνική λογοτεχνία”, Αμάλθεια, τχ. 142-143 (καλοκαίρι 2005), σ. 25-32.
• Τ. Doulis, George Theotokas, Boston, Twayne Publishers, 1975.
• Πασχάλης Κιτρομιλίδης, «Η πολλαπλότητα του στοχασμού του Γιώργου Θεοτοκά», Νέα Εστία, τχ.1784 (Δεκέμβριος 2005), σ.1044-1047
• Γιώργος Μαυρογορδάτος, «Ένας ιστορικός διαβάζει την ΄΄Αργώ΄΄», Νέα Εστία 1784 (Δεκέμβριος 2005): 940-947
• Ε. Μοσχονάς, Βιβλιογραφία Γιώργου Θεοτοκά, Αθήνα, 1978
• Σ. Μακρής, Ελληνικός φιλελευθερισμός και γενιά του Τριάντα. Το φιλελεύθερο πνεύμα του Γιώργου Θεοτοκά (1905-1966) και η πορεία προς έναν ελληνότροπο φιλελευθερισμό, Σιδέρης Ι., Αθήνα, 2008
• Κ. Μητσάκη, Νεοελληνική πεζογραφία. Η γενιά του ’30, Αθήνα 1977
• Συλλογικό: Οδοιπορία του Γιώργου Θεοτοκά. Είκοσι χρόνια από το θάνατό του, Ευθύνη, Αθήνα, 1986
• Μαρία Παλακτσόγλου,”Οι πολιτικές παρεμβάσεις του Γιώργου Θεοτοκά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του εξήντα, στο:Κωνσταντίνος Δημάδης (επίμ.) Πρακτικά του Γ’ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών (Βουκουρέστι 2-4 Ιουνίου 2006) Ο Ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχή του Διαφωτισμού και στον εικοστό αιώνα, τομ.Β’,εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2007, σελ.627-637
• Ελένη Τατσοπούλου, «Ο Γιώργος Θεοτοκάς και το γαλλικό πνεύμα», Πρακτικά Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας-Σχέσεις της Ελληνικής με τις ξένες λογοτεχνίες, Δομός, Αθήνα, 1995,σελ. 151-167.
• Δ. Τζιόβας, «Rereading Theotokas’s Argo: The mythical journey and the crisis of Greek identity», Modern Greek Studies Yearbook 4 (1988): 83-97.
• Mario Vitti, Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και μορφή, Ερμής, Αθήνα 1977