- Του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΑΤΣΟΥ
Στην αρχή του αιώνος πολλοί διανοούμενοι από όλα τα έθνη, είτε επηρεασμένοι από μαρξιστικές αντιλήψεις είτε και από ποικίλης υφής ρωμαντικές νεφελοκοκκυγίες, το είχαν καμάρι να αρνούνται όχι μόνο το έθνος τους, αλλά γενικά την ιδέα τους έθνους. “Γιούχα και πάλι γιούχα των πατρίδων” έλεγε ο Γύφτος του Παλαμά. Ήτν η αντιεθνική αντίληψη μια μόδα, αλλά και μια πίστη. Ο μαρξισμός με τη συγκροτημένη σε σύστημα σκέψη του, πρόβαλε την αρχή, ότι την ενότητα που αποτελούσε το έθνος θα την υποκαθιστούσε πια η ενότητα της κοινωνικής οικονομικής τάξης. Οι άνθρωποι δεν διαιρούνται πραγματικά σε έθνη, αλλά σε ομάδες που έχουν κοινά οικονομικά συμφέροντα, όπως οι προλετάριοι. Οι προλετάριοι όλου του κόσμου, άσχετα από εθνικότητα, αποτελούν μιαν ενότητα πολύ ουσιαστικώτερη, πολύ ισχυρότερη από την οποιαδήποτε εθνική ομάδα. Μιλώντας για έθνη, οι μαρξιστές τουλάχιστον, εννοούσαν τις υπάρχουσες συντεταγμένες κοινωνίες, τις πολιτικά συγκροτημένες, όχι τις πολιτιστικές ενότητες. Αυτές όμως θα έπρεπε να ελιναι επιφαινόμενα των οικονομικών μονάδων, αφού το καθ’ αυτό προσδιοριστικό στοιχείο όλων των πολιτιστικών εκδηλώσεων, όλων γενικά των ιστορικών εκφάνσεων, είναι η εκάστοτε μορφή της οικονομίας.
Για τον μαρξιστή, μια ταξική τέχνη και λογοτεχνία είναι κάτι πολύ πιο γνήσιο και φυσικό από μια εθνική τέχνη και λογοτεχνία. Γι’ αυτό άλλωστε, στις υπάρχουσες εθνικές τέχνες και λογοτεχνίες, η πιο βασική διάκριση είναι η ταξική.
Όταν ξέσπασε η Οκτωβριανή Επανάσταση, ο διεθνισμός μεσουρανούσε. Αγνοί ιδεολόγοι έβλεπαν τα σύνορα με τα φυλάκια και τα φρούριά τους να καταρρέουν και τους ανθρώπους, αδερφωμένους, να πέφτη ο ένας στην αγκαλιά του άλλου. Ύστερα ακολούθησε ο συστηματικός οβελισμός των μικρών εθνοτήτων μέσα στον μεγάλον όγκο των πιο προοδευμένων ρωσικών εθνοτήτων, με μεθόδους που δεν υπάρχει ανάγκη να ξαναθυμηθούμε. Και τέλος ξέσπασε η εγκληματική, προδοτική επίθεση της χιτλερικής Γερμανίας εναντίον της συμμάχου της σταλινικής Ρωσσίας. Και τότε οι θεωρίες περί διεθνισμού πήγαν περίπατο και από μέσα από έναν υπεράνθρωπα ηρωικό αγώνα ξεπρόβαλε, μεγάλο και περήφανο, το ρωσικό έθνος. Από τότε ο κομμουνισμός συζή με την ιδέα του έθνους και ασχολείται με την υπαγωγή διάφορων εθνών, χωρίς να καταλυθούν, κάτω από την αιγίδα του, που την κρατάει στο στιβαρό της χέρι η μονοπρόσωπη ή και πολυπρόσωπη πολιτική εξουσία της Σοβιετικής Ένωσης.
Έτι, η ιδέα του έθνους, ύστερ’ από την υψηλή καμπύλη που διέγραψε ο διεθνισμός, ανακτά τη θέση της μέσα στον κόσμο μας. Δυστυχώς όμως, όπως όλες οι πολυμεταχειρισμένες λέξεις, και η λέξη “έθνος” εφθάρη. Εφθάρη από τους λεγόμενους εθνικιστές. Από αυτούς που καπηλεύονται το έθνος. Όταν την εξεστόμιζαν το 1793 στον Βαλμύ οι ξυπόλητοι στρατιώτες της Γαλλικής Δημοκρατίας, συγκίνησσαν όλη την καλλιεργημένη Ευρώπη, τον Γκαίτε, τον Καντ, τον Φίχτε, υπηκόους κρατών που πολεμούσαν τη Γαλλία. Όταν την εξεστόμισαν ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ, τη λέρωσαν σε τέτοιο σημείο που κάθε άνθρωπος που σέβονταν τον εαυτό του δεν μπορούσε πια να την μεταχειρισθή.
Και όμως, πέρα από τη φθορά της λέξης, το έθνος είναι ένα βασικό ιστορικό φαινόμενο που ο καθένας πρέπει καλά να νι΄ση τι σημαίνει, ώστε ούτε οι κούφιοι εθνικισμοί, ούτε οι κούφιοι διεθνισμοί να μην μπορούν να τον επηρεάσουν.
***
Ο Καντ τονίζει ότι η φύση εκπληρώνει τους σκοπούς της όχι με τα άτομα αλλά με τα γένη. Και λέει ακόμα, ότι και τα άτομα και τα γένη εξελίσσονται και προοδεύουν κινημένα από έναν αδιάκοπο μεταξύ τους ανταγωνισμό, από μια προσπάθεια να επεκταθούν, να επικρατήσουν. Αυτής της σκληρής άμιλλας καρπός είναι ο πολιτισμός. Αν δεν κέντριζε τον άνθρωπο αυτή η άμιλλα, θα βασίλευε η νωθρότητα, ένας παγκόσμιος νήδυμος ύπνος. Γι’ αυτό και ο Καντ, ενώ ως έσχατο στόχο της ζωής τάσσει μια αιώνια ειρήνη, θέλει ταυτόχρονα και την πολυεθνική σσυγκρότηση της ανθρωπότητας. Όπως τα άτομα είναι τα απαραίτητα πρόσωπα για να υπάρξη μια κοινωνία, και δη μια κοινωνία ελεύθερων και πολιτισμένων ανθρώπων, έτσι και τα έθνη είναι τα απαραίτητα πρόσωπα της παγκόσμιας κοινωνίας, γενικά της ιστορίας. Η ποικιλία των φυσιογνωμιών, οι ιδιότητες των αρετών των διαφόρων εθνών, όπου το ένα συμπληρώνει τις ελλείψεις του άλλου και όπου όλα μαζί συναπαρτίζουν τον πλούτο της ζωής, δεν είναι επιβιώσεις περασμένων ιστορικών περιόδων ή πολιτισμών· είναι, αντίθετα, βασικός όρος, πάγιος και μόνιμος, για την ανάπτυξη του πολιτισμού, σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο.
***
Αλλά για να είναι έτσι το έθνος φορεύς πολιτισμού, πρέπει να αποτελεί μια δημιουργική πολιτιστική μονάδα. Τα έθνη κατά το μέτρο που δημιουργούν πολιτισμό μας ενδιαφέρουν. Όσα αποδείχθηκαν, μέσα σε μακρές χρονικές περιόδους ζωής, ανίκανα να δημιουργήσουν πολιτιστικές αξίες, αυτά τα έθνη, ή ακριβέστερα, αυτά τα φύλα, δεν ενδιαφέρουν την ιστορία· ούτε έχει σημασία η εξαφάνισή τους. Τα δημιουργικά έθνη, μόνο αυτά αποτελούν τα πρόσωπα της παγκόσμιας κοινωνίας και αξίζουν όπως τα δημιουργικά άτομα σε κάθε κοινωνία ανθρώπων. Αλλά όπως ένα άτομο εχει πλήρως την ηθική και πνευματική του προσωπικότητα, όταν είναι και αυτόνομο, όταν, εκτός από την πνευματική του ελευθερία, έχει και πολιτική ελευθερία, συμμετέχει δηλαδή με όλους τους άλλους ισότιμα στη ρύθμιση της πολιτικής ζωής, έτσι και το έθνος, για να αρτιωθή η ηθική και πνευματικη του υπόσταση μέσα στη διεθνή κοινωνία και η ελεύθερη δημιουργικότητά του, πρέπει να είναι μια αυτόνομη πολιτεία, να είναι κράτος. Και εν συνεχεία, ως αυτόνομο και ανεξάρτητο κράτος, πρέπει ισότιμα με όλα τα κράτη να συμβάλη στη διάπλαση της ζωής του συνόλου των κρατών. Μόνο τότε συμπληρώνεται η πολιτική τάξη για κάθε ανθρώπινη ύπαρξη.
Αλλά για να μην υπάρχουν εσωτερικές ανωμαλίες, είναι ανάγκη έθνος και κράτος να συμπίπτουν. Κάθε έθνος να αποτελεί μια ανεξάρτητη πολιτεία και κάθε ανεξάρτητη πολιτεία να έχη ως περιεχόμενο ένα έθνος. Κάθε έθνος που έχει δημιουργικές δυνάμεις, πρέπει να αναγνωρισθή ως μια ανεξάρτητη πολιτεία από όλες τις άλλες. Τότε μόνο και η παγκόσμια κοινωνία θα πάρη την τελειότερη μορφή της.
***
Τα έθνη αυτά που συγχρόνως θα είναι κράτη, θα αμιλλώνται μεταξύ τους, μπορεί και να συγκρούωνται, αλλά τελικά το κοινό συμφέρον θα αναγκάση τα κράτη να κάνουν αυτό που, χιλιετηρίδες πριν, έκαναν τα άτομα, όταν καταργήσανε την αυτοδικία και καταστήσανε μια πολιτική εξουσία, που ρυθμίζει λίγο ή πολύ όλη τη ζωή τους. Στο τέλος, κοινό έργο όλων των πολιτειών θα είναι η παγκόσμια αυτή τάξη και της τάξης αυτής μόνιμα και ακατάλυτα υποκείμενα θα είναι τα έθνη.
Αυτή νομίζω ότι είναι η ουσία γύρω από την έννοια του έθνους, γύρω από τη θέση του μέσα στην ιστορία, πέρα από τα φληναφήματα περί διεθνισμού, πέρα από όλες τις διαστροφές που η έννοια αυτή υφίσταται.
- Πρώτη δημοσίευση: ΕΥΘΥΝΗ,Φυλλάδιο νεοελληνικού προβληματισμού. Τεύχος 29, ΙΜάιος 1974
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΚΙ ΕΔΩ:
