« Η Φιλοσοφική Σκέψη και Πράξη ως μέσο αναστροφής της πορείας της Ανθρωπότητας προς μια παγκόσμια Σύρραξη»

Ομιλία του Δρ. Σπύρου Βλιάμου στο 13ο Διαλεκτικό συμπόσιο Κλασικής Διαλεκτικής Φιλοσοφίας από το Παγκόσμιο Φιλοσοφικό Φόρουμ που έγινε στις 13 και 14 Οκτωβρίου 2022 στην Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών στην Αθήνα.

by Times Newsroom
  • του Δρ. Σπύρου Βλιάμου*

Πριν από μερικούς μήνες, κάποιος φίλος μου, αξιόλογος άνθρωπος με προβληματισμό και παιδεία, μου έστειλε ένα μήνυμα, το οποίο με την άδεια του το αναπαράγω τώρα:

«Στον πρόσφατο Ρωσο-Ουκρανικό Πόλεμο, η Ελλάδα ως μέλος του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης επενέβη με (α) ανθρωπιστική βοήθεια και (β) με στρατιωτική βοήθεια προς την Ουκρανία.  

Ξέχασε όμως η Ελληνική Κυβέρνηση να επέμβει με αυτό που η Ελλάδα είναι καθ’ ύλην αρμόδια να επεμβαίνει, ως λίκνο του Δυτικού Πολιτισμού και της Ορθοδοξίας, ήτοι με (γ) πολιτισμική συνδρομή».

Και ο φίλος μου αποφάσισε να καλύψει αυτό το κενό με μία δημοσίευση διεπιστημονικού άρθρου του , το οποίο συνέγραψε σε συνεργασία με μία κυρία έγκριτο συνάδελφο από το ΕΚΠΑ:

Το άρθρο με τίτλο στα ελληνικά: «Ηρακλείτεια δυναμική στην Αντιγόνη και η πλάνη περί του Δικαίου του Ισχυρότερου», δημοσιεύθηκε στο ακαδημαϊκό περιοδικό που εκδίδει το Εθνικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου1 μόλις λίγες ημέρες πριν μου αποσταλεί το παρόν μήνυμα. 

Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό άρθρο με μεστά και βαθιά νοήματα τα οποία διεισδύουν στον πυρήνα του θέματος του συνεδρίου μας και μας δίδουν το έναυσμα της συζήτησης και του προβληματισμού μας: νομιμότητα – ισχύς ή ηθική . Παραθέτω αποσπάσματα από την περίληψη του, όπως την συνέταξαν οι συγγραφείς:

«Οι ατελείωτες συζητήσεις για την Αντιγόνη του Σοφοκλή αντικατοπτρίζουν διαφορετικές αναλυτικές προοπτικές ως προς τις πολλαπλές και ταυτόχρονες δυαδικότητες που διαπλέκονται στο δράμα, όπως η νομιμότητα και η ισχύς, η νομιμότητα και η ηθική, η σκοπιμότητα και η παράδοση, οι άνθρωποι και το θείο. Ωστόσο, παρά τις υποκειμενικές προοπτικές, μια εννοιολογικά και αισθητικά διαδεδομένη δυαδικότητα στην Αντιγόνη σχετίζεται με τη μετωπική σύγκρουση μεταξύ της υλικής δύναμης (του βασιλιά Κρέοντα) και της ηθικής δύναμης (της Αντιγόνης): Ο συλλογισμός του ενήλικου Κρέοντα για την επιβολή του θανατηφόρου βασιλικού διατάγματος του για την έφηβη Αντιγόνη είναι καλά θεμελιωμένος με σεβασμό στην επιτακτική ανάγκη διατήρησης του νόμου και της τάξης στην κυριαρχία του, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την αποκατάσταση της κοινωνικοπολιτικής σταθερότητας και τη διασφάλιση της ασφάλειας και της ανεξαρτησίας της πόλης του, ιδιαίτερα σε ακραίες συνθήκες εμφυλίου πολέμου. Ωστόσο, η αισθητικά υβριστική άσκηση εξουσίας του οδηγεί την οικογένεια του μονάρχη στην αυτοκαταστροφή. Σε αυτή τη μυθολογική συστροφή της μοίρας, η Αντιγόνη φέρνει στο προσκήνιο καλλιτεχνικά (και ελάχιστα αμφισβητήσιμα) τους περιορισμούς του λεγόμενου δικαιώματος του ισχυρότερου, γιατί ο ισχυρότερος δεν είναι ποτέ αρκετά δυνατός για να είναι πάντα ο κύριος, εκτός κι αν μετατρέψει τη δύναμη σε αρετή, και την υπακοή στο καθήκον.»

(Οποιαδήποτε ομοιότητα με σημερινά γεγονότα είναι εντελώς συμπτωματική).

Δεν είμαι φιλόσοφος ούτε νομικός , ώστε να μπορώ να εκθέσω νομικά και άλλα παρόμοια επιχειρήματα υποστήριξης ή κατηγορίας προς την μία ή την άλλη πλευρά επί του ανωτέρω θέματος (Κρέων εναντίον Αντιγόνης) ούτε μεταξύ των οποιωνδήποτε εμπολέμων απανταχού της γης. Είμαι ένας απλός οικονομολόγος με ενασχόληση την ‘Πολιτική Οικονομία’ και εν μέρει, αυτό σημαίνει ότι μελετώ τη δημόσια προσφώνηση, την δημόσια ομιλία. Αυτή η ομιλία, μια ομιλία για την φιλοσοφία ως μέσον αποτροπής διεθνών συρράξεων, μπορεί , κατά την γνώμη μου να συνδυάσει δύο κατηγορίες λόγου του Αριστοτέλη: μπορεί να είναι μια διαβουλευτική ομιλία, στην οποία (τουλάχιστον εν μέρει) προσφέρω ένα επιχείρημα σε μια προσπάθεια να κάνω το κοινό, να εξετάσει τους ισχυρισμούς μου και να προκαλέσω μία συζήτηση που μπορεί να οδηγήσει στην ανατροπή των επιχειρημάτων μου. Αλλά ακόμα, αυτή η ομιλία μπορεί επίσης να είναι επιδεικτική περιγράφοντας το τελετουργικό γεγονός του Παγκόσμιου Φιλοσοφικού Forum , που λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο για 13 συνεχόμενα χρόνια , τουλάχιστον εν μέρει, για τελετουργικούς λόγους. Λοιπόν, ο Αριστοτέλης (και πολλοί μετά από αυτόν) μου θύμισε ότι η μορφή επικοινωνίας βοηθά στη διαμόρφωση του περιεχομένου της επικοινωνίας. Ένας διαβουλευτικός ή επιδεικτικός λόγος έχει κανόνες και απαιτήσεις ως προς το τι συμβαίνει. Σε μια επιδεικτική ομιλία, βρίσκομαι επίσης αντιμέτωπος με ένα δίλημμα: Μια ομιλία προβληματισμού, όπως η σημερινή, ενώπιον ενός αξιόλογου κοινού, όπως σήμερα, σου προσφέρει την ευκαιρία να επισημάνεις όλα όσα έχουν ειπωθεί και γίνει στο παρελθόν σχετικά με ένα θέμα και να τα προεκτείνεις προβλέποντας περισσότερα από τα ίδια για το μέλλον – δηλαδή να προσφέρεις μία καλή είδηση : ένα ευαγγέλιο. Και εδώ ποίο είναι το ευαγγέλιο; Είναι ο λόγος του Ευριπίδη που καυτηριάζει συμπεριφορές επαναφέροντας όχι μόνο την νομιμότητα της πράξης αλλά και την ηθική της η οποία ισοδύναμα πρέπει να ισχύει. Πολλοί από εσάς μπορεί να σκεφτείτε ότι αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως ένας αυταπόδεικτος φιλοσοφικός στοχασμός, επομένως θα μπορούσε να εγερθεί η αντίρρηση ότι δεν πρέπει να θεωρείται και ορθό οτιδήποτε η φιλοσοφία πρεσβεύει. Σύγχρονοι φιλόσοφοι κι έγκριτοι μελετητές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας , υποστηρίζουν ότι όσα είπαν οι στοχαστές δεν ήταν απολύτως ορθά. Μάλιστα πρόσφατη μελέτη για τον Πλάτωνα 2 ισχυρίζεται ότι ο Πλάτωνας είπε τόσα λάθος πράγματα όσα θα αναμέναμε από έναν φιλόσοφο που έζησε πριν από περίπου 2400 χρόνια. Αν δεν συνέβαινε αυτό, αν δηλαδή η ίδια η φιλοσοφία αντικατόπτριζε την εποχή της ακμής της, παραμένοντας εμμονικά στα ίδια δόγματα μόνο, τότε αυτή θα αδυνατούσε να προαγάγει την γνώση μας και τότε, θα ήταν παντελώς άχρηστη.

Κι όμως, η φιλοσοφία έχει σχέση με πολλά απ’ όσα συζητάμε σήμερα. Οι φιλόσοφοι μέσα από περίπλοκους συλλογισμούς καταφέρνουν με τον χρόνο να βρουν το δρόμο τους προς το ευρύ κοινό και να γίνουν κοινή γνώση. Τούτα αφορούν κυρίως ζητήματα ηθικής , αφού η ηθική και τα προβλήματα της μάς ταλανίζουν διαρκώς.

Και τα θέματα αυτά αντιμετωπίστηκαν από τους πολιτισμούς που επηρέασαν την ηθική και τις ανθρώπινες σχέσεις στην πάροδο του χρόνου όπως: Οι Έλληνες , οι Εβραίοι , οι Πέρσες και οι Κινέζοι.

Οι στοχασμοί όμως των αρχαίων Ελλήνων, όσο βαθείς κι αν είναι, σπανίως αποτελούν σήμερα την τελευταία λέξη σχετικά με τα φιλοσοφικά ζητήματα. Οι Ευρωπαίοι στοχαστές της εποχής της λογικής και του διαφωτισμού3, ήλθαν δύο χιλιετίες μετά τους Έλληνες, να πουν και να προσθέσουν πολλά στις οικείες μέχρι τότε ιδέες μας για την ηθική και τα ατομικά δικαιώματα. Αν και πολλοί ισχυρίζονται ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι αγνοούσαν την ιδέα των ατομικών δικαιωμάτων, όπως, λανθασμένα κατά την γνώμη μου, αυτή αναπτύχθηκε από τους στοχαστές του 17ου και 18ου αιώνα 4.

Έτσι δυστυχώς εμπεδώθηκαν τα νοήματα των αρχαίων Ελλήνων από τους νεότερους ευρωπαίους και μη στοχαστές και γι αυτόν τον τρόπο τώρα πολλά από αυτά απορρίπτονται. Και αυτό προκάλεσε την απομάκρυνση από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και δημιούργησε την εντύπωση ότι η φιλοσοφία χρεωκόπησε. Ξεχάστηκαν τα διδάγματα που αναφέρονταν στα στάδια της ανάπτυξης της ανθρωπότητας καθώς και τα περισσότερα θεμελιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα. Οι αρχαίοι Έλληνες συνέλαβαν το λεγόμενο φιλοσοφικό ερώτημα5 και το εφάρμοσαν όχι μόνο στα πρότυπα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά επίσης στη γλώσσα , στην πολιτική, στην τέχνη , στα μαθηματικά , στην θρησκεία , στον έρωτα και στην φιλία, στον νου , στην προσωπική ταυτότητα , στο νόημα της ζωής και στο νόημα του θανάτου, στη φύση της εξήγησης , της ορθολογικότητας και της ίδιας της γνώσης.6

Παρ’ όλα αυτά όμως, αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι οι προϋποθέσεις για την φιλοσοφία δημιουργήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα. Εντοπίζονται όχι μόνο στην εμμονή τους με το ερώτημα της αξίας και της σημασίας του ανθρώπου , τί δηλαδή προσδίδει αξία στη ζωή αλλά και στην διαφορετική προσέγγιση τους στο ερώτημα αυτό.

Μέσα λοιπόν από τέτοιες υπαρξιακές εμμονές γεννήθηκαν οι μεγάλες πρότυπες ζυμώσεις του αρχαίου κόσμου. , όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες περιοχές του κόσμου. Ο φιλόσοφος Καρλ Γιάσπερς περιγράφει την εξαιρετική εννοιοποίηση που φαίνεται να έχει συγκλονίσει τον αρχαίο κόσμο περίπου από το 800 π.Χ. ΄3ως το 200 π.Χ.7. Αυτή η χρονική περίοδος γέννησε εναλλακτικές κανονιστικές οπτικές γωνίες , τόσο πνευματικές όσο και κοσμικές οι οποίες πρόσφεραν διάφορες λύσεις σ’ εκείνα τα ερωτήματα που ταλαιπωρούσαν την ψυχή των ανθρώπων. Οι Έλληνες συμμετείχαν σ’ αυτές τις κανονιστικές ζυμώσεις.

Η συμβολή τους απεικονίζεται σχεδόν πάντα στους μεγάλους στοχαστές τους (Πυθαγόρα , Πλάτωνα, Αισχύλο και Αριστοτέλη). Το ερώτημα που αντιμετωπίστηκε είναι τί μπορεί να γίνει για να ενισχυθεί το λεπτό θραύσμα της μοναδικής μικρής ζωής – της ζωής μας, όταν δεν γνωρίζουν πώς είμαστε , πώς αγαπήσαμε, μισήσαμε, πετύχαμε και αποτύχαμε, φοβηθήκαμε, νοσταλγήσαμε , κερδίσαμε και χάσαμε. Η μέριμνα αφορά στο να διασωθεί ο εαυτός μας από την απεραντοσύνη του αγνώστου και αδιάφορου χρόνου. Τι μπορεί να κάνουν οι άνθρωποι ώστε να μην πνίξει ο χρόνος το γεγονός ότι κάποτε υπήρξαν; Και η φιλοσοφία απαντά ότι το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να μεγεθύνει την ζωή του με τα μόνα μέσα που έχει στη διάθεση του, πασχίζοντας να αντλήσει απ’ αυτήν κάτι άξιο κάτι που θα επιδράσει στον νου των άλλων ανθρώπων, ώστε καθώς θα αναπαράγεται εκεί, να αποκτήσει κάτι περισσότερο: το Κλέος.

_____________

*Ο Καθηγητής Σπύρος Βλιάμος είναι Πρόεδρος του Ακαδημαϊκού Συμβουλίου & της Επιστημονικής Επιτροπής, Mediterranean College, Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας & Επιχειρηματικότητας, Εθνικό & Καποδιστριακό Παν/μιο Αθηνών, π. Κοσμήτωρ, Σχολή Οικονομικών, Διοίκησης και Πληροφορικής Παν/μιο «Νεάπολις» Πάφου. 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Pappas, John D, and Demetra Asimakopoulou (2021). “Heraclitian dynamics in the Antigone and the fallacy of the Right of the Strongest,” Bulletin of Taras Shevchenko National University of Kyiv. Literary Studies. Linguistics. Folklore Studies, 31.1:55-60. DOI: https://doi.org/10.17721/1728-2659.2022.31.11

URL: https://philology-journal.com/index.php/journal/article/view/59

2 Rebecca Newberger Goldstein: Plato at the Googleplex. Why Philosophy wont go away, 2014, για την ελληνική έκδοση, εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ, 2019 σελ.11

3 Στοχαστές του 17ου και 18ου αιώνα, όπως Ρουσσώ, Βολτέρος, κ.α.)

4 βλ.. St. Darwall, “Grotius at the creation of Modern moral Philosophy”, στο “Honor, History and Relationship: Essays in Second – Personal Ethics II “ , Oxford University Press, 2013.

5 Σύμφωνα με σημειώσεις από το μάθημα της κας Ρένιας Γασπαράτου : Εισαγωγή στην Φιλοσοφία (Πανεπιστήμιο Πατρών) , Τί είναι το Φιλοσοφικό ερώτημα: Στην ερώτηση τί είναι αυτό δεν υπάρχει μία τελειωτική απάντηση, όμως: • δεν είναι όλες οι απαντήσεις εξίσου καλές • υπάρχουν απαντήσεις που είναι (τελείως) λάθος!

Οι βασικές κατηγορίες φιλοσοφικών ερωτημάτων : • μεταφυσικά ή οντολογικά ερωτήματα: τι υπάρχει; • γνωσιολογικά ερωτήματα: τι μπορώ να γνωρίσω; • “πρακτικά” ερωτήματα (περί ηθικής, πολιτικής, αισθητικής): πώς πρέπει να πράττω;

6 Rebecca Newberger Goldstein: Plato at the Googleplex. Why Philosophy wont go away, 2014, για την ελληνική έκδοση, εκδοτικός Οίκος ΤΡΑΥΛΟΣ, 2019 σελ.13

7 Καρλ Γιάσπερς «Ο δρόμος προς την Σοφία»

Σχετικά Άρθρα

Leave a Comment

Αυτή η ιστοσελίδα χρησιμοποιεί cookies για να βελτιώσει την εμπειρία σας. Συνεχίζοντας την περιήγησή σας, δίνετε την συγκατάθεσή σας για την χρήση των cookies. Aποδοχή