- Νικήτας Χιωτίνης
Έχει γίνει πλέον από όλους κατανοητό πως οι κοινωνίες υπάρχουν, επιβιώνουν και εξελίσσονται, πάνω σε στοιχεία φαντασιακά, εξ’ αιτίας δηλαδή φαντασιακών σημασιών και όχι πάνω σε στοιχεία “πραγματικά με την σημερινή συρρικνωμένη έννοια του όρου. Κάνουμε αυτές τις διευκρινίσεις, γιατί τελικώς και το καλούμενο «φαντασιακό» περί πραγματικού πρόκειται. Ο ίδιος ο Marx διαβεβαίωνε πως ο Απόλλων των Δελφών ήταν στη ζωή των Ελλήνων μία δύναμη τόσο πραγματική όσο και οποιαδήποτε άλλη. Ακόμα και η υποτιθέμενα «πραγματική» Οικονομία έχει φαντασιακά θεμέλια: η Πολιτική Οικονομία είναι εν πολλοίς επιστήμη της ανθρώπινης συμπεριφοράς σχετιζόμενη με τις προτεραιότητες της ζωής των ανθρώπων, των αναγκών τους και των επιθυμιών τους, που διαμορφώνονται από σημασίες φαντασιακές, τουλάχιστον εξίσου με τις όποιες «πραγματικές» ανάγκες, επιθυμίες και προτεραιότητες του καθημερινού βίου και στο βαθμό που αυτές είναι ανεξάρτητες από τις «φαντασιακές». Οι κοινωνιολόγοι σήμερα αποδέχονται πλήρως την διαπίστωση του Κ. Καστοριάδη περί «φαντασιακής θέσμισης των κοινωνιών». Οι φαντασιακές σημασίες είναι που κοινωνικοποιούν τα άτομα, τους δίνουν ταυτότητα, κριτήρια, κανόνες, αξίες και προτεραιότητες ζωής και συνέχουν την καταπληκτική ποικιλία, συνεργία και ισορροπία των θεσμών, μέσα στη κοινωνία.
Θα πρέπει όμως να συμπληρώσουμε κάτι πολύ βασικό πάνω στο θέμα αυτό, που είτε αγνοείται είτε δεν του δίδεται η πρέπουσα σημασία, με συνέπεια όχι μόνο την ελλιπή, αλλά την ολωσδιόλου λανθασμένη αντίληψη του Τρόπου με τον οποίον ο άνθρωπος υπάρχει, δρα και εξελίσσεται. Η φαντασιακή αυτή θέσμιση των κοινωνιών οφείλεται στον Τρόπο με τον οποίον ο Άνθρωπος αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τον Κόσμο μέσα στον οποίον βρίσκεται, καθώς και την υπαρξιακή θέση και ρόλο του μέσα σ’ αυτόν, με άλλα λόγια στην φιλοσοφική του στάση. Οφείλεται, αυτή η φαντασιακή θεμελίωση των κοινωνιών, στην φιλοσοφική στάση των ανθρώπων ως άτομα – αενάως διερωτώμενα για το νόημα της ύπαρξής τους- και ως κοινωνία με κοινές φιλοσοφικές απόψεις σε επίπεδο άγραφου θεσμού, και στους συνακόλουθους συλλογικούς στόχους. Είναι δηλαδή προφανές ότι εδώ πρέπει να αντικατασταθεί ο όρος «φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας» με τον καταδήλως ακριβέστερο όρο «φιλοσοφική θέσμιση της κοινωνίας» ή «οντολογική θέσμιση της κοινωνίας». Η Ιστορία το επιβεβαιώνει: πρωταρχικό μέλημα του Ανθρώπου – βασική, αν όχι η βασικότερη, προτεραιότητα της ζωής του, υπήρξε η υπαρξιακή του νοηματοδότηση και η συνδιαλλαγή του με τον κάθε φορά θεωρούμενο ως προϋπάρχοντα Κόσμο, προαιώνια αρχή ή τάξη, εκπορεύουσα αρχή του παντός ή ότι άλλο αυτός ο Κόσμος σήμαινε γι’ αυτόν και η επέκταση της χωρικής και χρονικής του εμβέλειας προς αυτόν, έως συνταύτισή του με αυτόν, με στόχο την ικανοποίηση της ζωτικής γι’ αυτόν ανάγκης να αποκτήσει υπαρξιακή ταυτότητα και σιγουριά. Με όρους Φυσικής θα λέγαμε επιδίωξη αντιεντροπικής του παρουσίας.
Ήδη από την αρχή της παρουσίας του Ανθρώπου στον πλανήτη αυτόν, κεντρικό ρόλο στις κοινωνίες των ανθρώπων των σπηλαίων διαδραμάτιζε ο Σαμάν της φυλής – μάγος, αρχηγός ή ιερέας – ακριβώς γιατί είχε την ικανότητα να επικοινωνεί ή να ελέγχει το επέκεινα της «φυσικής» και ορατής πραγματικότητας. Στην αμέσως μετέπειτα μεγαλιθική περίοδο της προϊστορίας, αυτή την ανάγκη Κοσμικής επικοινωνίας ικανοποιούσαν τα Menhir. Πρόκειται περί τεραστίων όρθιων λίθων, έφταναν μέχρι τους 300 τόνους σε βάρος και τα 23 μέτρα σε ύψος, που τοποθετούντο ανά εκατοντάδες σε σειρές ή σε κύκλο, με προφανή συμπαντικό συμβολισμό και αισθητική δύναμη. Η προτεραιότητα που δινόταν στη συμβολική τους παρουσία, στην καταφανώς διά μέσου αυτών επέκταση της καθημερινής «φυσικής ζωής», είναι προφανής: δεν έχουν σωθεί κατοικίες ή άλλου είδους κτίσματα που να ικανοποιούν τις άλλες ανάγκες του βίου.
Έτσι στην μετέπειτα Αίγυπτο, όλη η ζωή φαίνεται να ήταν μία τελετή ένταξης στην αιώνια Τάξη: αυτό προδίδει η αρχιτεκτονική τους, η δια-κοσμητική αρχιτεκτονική τους, με την Πυθαγόρεια έννοια του όρου Κόσμος και του ρήματος κοσμέω, καθώς και όλες οι υπόλοιπες μορφές Τέχνης. Στην Ελλάδα η ερμηνεία του Κόσμου και της υπαρξιακής θέσης και ρόλου του Ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν, περιεβλήθη την μορφή του Μύθου. Οι Έλληνες κατέβασαν τους Θεούς χαμηλά στη γη, για ν’ ανέβουν ψηλά μαζί τους. Αυτή η ελληνική πολιτιστική πρόταση, απετέλεσε γι’ αυτούς σαφή προτεραιότητα βίου, που εκφράζετο σε κάθε εκδήλωσή τους: στη Πολιτική, στο Θέατρο, στη συστηματική Σκέψη – αυτό που σήμερα ονομάζουμε φιλοσοφία – στην αρχιτεκτονική και στις υπόλοιπες μορφές της Τέχνης, στον τρόπο θεώρησης και διαμόρφωσης του περιβάλλοντός τους. Η πρώτη Ρωμαϊκή περίοδος – δηλ. αυτή κατά την οποία πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας ήταν η Ρώμη-δεν στάθηκε ικανή να ανακόψει την δυναμική της ελληνικής πολιτιστικής πρότασης, που οδήγησε σε μια νέα ακμή, στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, κατ’ ουσίαν Ελληνορωμαϊκή Αυτοκρατορία (αυτήν που εσφαλμένως αποκαλούμε Βυζάντιο): σαφής προτεραιότητα του βίου η «θέωση» του Ανθρώπου και η καλλιέργεια, μέσω της εκκλησιαστικής εμπειρίας, της σχέσης Θεού και ανθρώπων. Μία από τις αυστηρότερες ποινές για τους χριστιανούς της εποχής εκείνης, υπήρξε ο αποκλεισμός τους από την θεία λειτουργία, από την καθημερινή δηλαδή προσπάθεια καλλιέργειας της Προσωπικής τους σχέσης με την εκπορεύουσα αρχή τους και την «κατ’ Αλήθειαν βίου».
Αλλά και από την λεγόμενη Αναγέννηση και μετά, μέχρι τις μέρες μας, η φιλοσοφική θεμελίωση ή θέσμιση των κοινωνιών είναι που καθορίζει τον τρόπο ύπαρξης και εξέλιξής τους, είναι που καθορίζει τον τρόπο ζωής και σκέψης των ανθρώπων. Με άλλη όμως έννοια του Κόσμου και του ανθρώπου. Η σταδιακή απόρριψη των μέχρι τότε Οντολογιών – που κακώς ονομάζονται «θρησκείες», με την σημερινή επικρατούσα αντίληψη περί της εννοίας του όρου αυτού – δεν σημαίνει πως οι κοινωνίες έχουν πάψει να είναι φιλοσοφικώς θεμελιωμένες, παρά την φαινομενική οπισθοχώρηση της συστηματικής φιλοσοφικής σκέψης, που και αυτό δεν είναι αληθές: ναι μεν οι παραδοσιακώς αποκαλούμενοι φιλόσοφοι εγκατέλειψαν σταδιακώς κάθε προσπάθεια συστηματικής οντολογικής σκέψης, αυτή όμως δεν έπαψε να υπάρχει: οι Φυσικoί είναι αυτοί που την ανέλαβαν, δημιουργώντας μία άλλη Κοσμοεικόνα, μια άλλη αντίληψη περί του Κόσμου, της έννοιας της Ύπαρξης και της πραγματικότητας, περί του Ανθρώπου και της υπαρξιακής του διάστασης και εμβέλειας, μέσα σ’ αυτόν τον νέο Κόσμο. Από την λεγόμενη λοιπόν Αναγέννηση, ξεκινά μία σταδιακή εγκατάλειψη όλων των μέχρι τότε υπαρξιακών πεδίων αναφοράς της ανθρωπότητας, που καταλήγει σε μία άνευ ιστορικού προηγουμένου θεώρηση πως ο Κόσμος, το Σύμπαν, η Πραγματικότητα, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία μεγάλη μηχανή που υπακούει σε συγκεκριμένους «φυσικούς νόμους», δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα καλοκουρδισμένο ρολόϊ που ελάχιστα ενδιαφέρει ποιός το κατασκεύασε, αφού τώρα φαίνεται να λειτουργεί από μόνο του με αυστηρή «λογική» συνέπεια. Αυτή η νέα μηχανιστική εικόνα για το Σύμπαν και την λειτουργία του, επεκτάθηκε μοιραίως και στην βιολογία με την σχεδόν αυτονόητη επικράτηση της δαρβίνειας αντίληψης περί των «ειδών» και του ανθρώπου . Ο Άνθρωπος δεν αποτελεί παρά κρίκο στην αλυσίδα της εξέλιξης των ειδών, βρίσκεται στο ίδιο υπαρκτικό επίπεδο με τα υπόλοιπα έμβια όντα του πλανήτη αυτού – όπως άλλωστε και η λεγόμενη «βαθιά οικολογία» υποστηρίζει σήμερα – δεν αποτελεί παρά ένα τυχαίο «φυσικό» σύμπτωμα. Φυσικό επακόλουθο αυτού, η νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης να αφορά μόνο στο παρόν και να αντλείται από την άμεση και επαληθεύσιμη εμπειρία. Η αναζήτηση υπαρξιακού νοήματος, τελείωσης και ηδονής, περιορίζονται στη λεγόμενη «φυσική» ζωή. Παραγωγή και κατανάλωση, «εδώ και τώρα», ιδού η νέα νοηματοδότηση της ζωής, που σαφώς οφείλεται στην νέα φιλοσοφική θέσμιση των σημερινών κοινωνιών, της σημερινής ανθρωπότητας. Ιδού η Νεωτερικότητα.
Ανατρέχοντας προσεκτικότερα στη Ιστορία της Δύσεως, θα δούμε πως ο δρόμος προς τον τελικό θρίαμβο των προτάσεων της Νεωτερικότητας, συνάντησε εμπόδια. Τουλάχιστον αρχικώς, δεν είχε γίνει αποδεκτή από τους λαούς, ίσως και μέχρι πρότινος, ίσως ακόμη. Η πρώτη οργανωμένη παρέκκλιση υπήρξε το πολύ δημοφιλές κίνημα του ρομαντισμού. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε επανάσταση που εκκινήθη από μη νεωτερικές απόψεις και είχε μη νεωτερικές στοχεύσεις. Γι’ αυτό και υποστηρίχτηκε από τους δυτικούς λαούς και πλήθος διανοουμένων της Δύσεως. Είναι σαφές πως ο λαός της Δύσεως αναζητούσε εναγωνίως ταυτότητα και εμβέλεια πέραν των νεωτερικών προτάσεων. Δυστυχώς όμως, αυτήν του την αγωνία εκμεταλλεύτηκαν επιτήδειοι πολιτικοί, για να αιματοκυλίσουν την Ευρώπη του εικοστού αιώνα, με καταστροφικούς πολέμους. Τούτο έκανε ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ. Στο όνομα μια νέας κοσμοθεωρίας και μιας ευρύτερης υπαρξιακής εμβέλειας -που είχαν, έχουν και θα έχουν ανάγκη οι άνθρωποι- οδήγησαν τους λαούς της Ευρώπης σε αιματηρούς πολέμους. Τούτο άλλωστε εξακολουθεί να γίνεται μέχρι σήμερα, με την επικράτηση άλλων τύπων φονταμενταλισμών, Δυτικών και Ανατολικών. Στο όνομα της θρησκειοποιημένης κατανάλωσης, ευδαιμονισμού και χρησιμοθηρίας, υπό την νεωτερική έννοια των όρων αυτών, κινδυνεύει η ανθρωπότητα να εισέλθει σε νέους παγκόσμιας εμβέλειας πολέμους, καταστροφικότερους αυτή τη φορά.
Είναι ακόμα υποκριτική η σημερινή επίκληση της «πράσινης και αειφόρου ανάπτυξης» και της προστασίας του περιβάλλοντος. Αυτά είναι αδύνατον να εφαρμοστούν με την επικρατούσα φιλοσοφική θέσμιση των κοινωνιών. Για την αναγωγή της αειφορίας (ή βιωσιμότητας) σε κοινωνικό συλλογικό στόχο, θα πρέπει να αλλάξει η ίδια η φιλοσοφική θέσμιση της σημερινής ανθρωπότητος. Θα πρέπει ο Άνθρωπος να επανέλθει στη θεώρηση της ύπαρξής του ως ενταγμένη εντός ενός χωρικού και χρονικού Όλου που υπερβαίνει τον χώρο και τον χρόνο της λεγόμενης σήμερα «φυσικής» του ζωής και να επαναποκτήσει συνείδηση πως είναι όχι μόνο συμμέτοχος, αλλά καθοριστικός παράγοντας ή δημιουργός της Ιστορίας και της ιστορίας του. Κατ’ επέκταση οι κοινωνίες να επαναθέσουν συλλογικούς στόχους χωρικής και χρονικής, δηλ. Ιστορικής, επέκτασης της εμβέλειάς τους, ως απαίτηση αυτού του νέου νοήματος του βίου. Με αυτονόητη τη διαγενεακή αλληλεγγύη. Στην αντίθετη περίπτωση τα κράτη θα αλληλοκαταστραφούν, αναζητώντας ολοένα και περισσότερη καταναλωτική ισχύ, με ταυτόχρονη αποδόμηση των κοινωνιών-εταιριών τους και τη χρεωκοπία των όποιων ιδρυτικών «κοινωνικών συμβολαίων»: στη Δύση οι κοινωνίες έχουν το ίδιο όνομα με τις Εταιρίες – Society,Société – είναι δηλαδή εταιρικές συμφωνίες, που όμως η προϊούσα ιδιώτευση θα αποδομήσει.
Εν ολίγοις, το σημερινό πρόβλημα της ανθρωπότητας είναι πρωτίστως φιλοσοφικό. Η συρρίκνωση της εμβέλειας του ανθρώπου οδήγησε την ανθρωπότητα σε οντολογικό κενό, κατόπιν των δύο μεγάλων απογοητεύσεών της, όπως τις περιέγραψε ο Καστοριάδης. Η πρώτη μεγάλη απογοήτευση προήλθε από την οπισθοχώρηση των θρησκειών, δηλαδή των παλαιοτέρων οντολογιών. Η δεύτερη ήρθε όταν κατέρρευσαν τα πολιτικά ιδεολογήματα που ήρθαν να πάρουν τη θέση τους. Αυτό το οντολογικό κενό μάλιστα, δείχνει σήμερα να βαθαίνει ολοένα και περισσότερο, με αποκορύφωση τη ραγδαίως εξαπλούμενη «κουλτούρας ακύρωσης» (cancel culture), επαπειλώντας τη συνέχιση της ίδιας της Ιστορίας.
Επειδή όμως πιστεύουμε και μείς πως «δεν θα είμαστε χρήσιμοι αν δεν είμαστε αισιόδοξοι», όπως έλεγε ο Τσώρτσιλ, θέλουμε να ελπίζουμε πως βρισκόμαστε προ των πυλών μιας τέτοιας πολιτιστικής αλλαγής.
Πρώτ’ απ’ όλα η πεποίθηση πως ο άνθρωπος αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου της «φυσικής» του ζωής χωρικού και χρονικού Όλου προς το οποίον επιδιώκει επέκταση της εμβέλειάς του, ουδέποτε έπαψε να αποτελεί συλλογικό ασυνείδητο – όπως θα έλεγε ο Jung- παρά την περί του αντιθέτου, μέχρι τώρα, εμμονή των διανοουμένων της Δύσεως. Στηρίζουμε αυτήν την πεποίθησή μας πρώτ’ απ’ όλα στην διαπίστωση οτι πάμπολλες συνήθειες της καθημερινής ζωής υποκρύπτουν την άρνηση του Ανθρώπου να θωρήσει εαυτόν περιορισμένο στα φαινομενικά στενά χωρικά και χρονικά όριά του. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αποστέρηση της ζωής κάθε βαθύτερου νοήματος δεν έγινε πραγματικά αποδεκτή μήτε από τους οπαδούς των λεγομένων υλιστικών θεωριών, υλιστικών δηλαδή τρόπων αντίληψης της πραγματικότητας: Λαμπρά μαυσωλεία (έως ταρίχευσης των ηγετών) αφιερώθηκαν σε όλους τους κομμουνιστές ηγέτες, οι λαοί όλου του κόσμου εξακολουθούν να συμμετέχουν σε διάφορα είδη τελετών – οι ψυχολόγοι της Gestalt μας εξηγούν πως η τελετή εκφράζει την επιθυμία των ανθρώπων να συμμετάσχουν ή να μεταφερθούν σε ένα υψηλότερο επίπεδο ύπαρξης – οι προ-νεωτερικές Παραδόσεις επιζούν στο υποσυνείδητο αλλά και ενσυνείδητο των λαών, κ.ο.κ.
Αλλά, πέραν της εμμονής των λαών προς αναζήτηση ή πίστη σε μία ευρύτερη εμβέλεια της ζωής τους- δηλ. σε αυτό που γεννά την Ιστορία- η μέχρι σημείου επαναπροσδιορισμού τους ραγδαία εξέλιξη των επιστημών, ξαναβάζει σήμερα στο παιχνίδι, τα μεγάλα οντολογικά ζητήματα. Είναι η σύγχρονη Φυσική που βρίσκεται επικεφαλής αυτής της ριζικής αλλαγής, αναγέννησης ή επαναδημιουργίας Σκέψης, καθ΄ όσον είναι αυτή που μας έχει σχεδόν εισαγάγει σε μία μετα-νευτώνια εποχή, έχοντας στρέψει τις έρευνές μας προς μία ολωσδιόλου νέα θεώρηση της πραγματικότητας, του Χώρου και του Χρόνου, της Αλήθειας και του Κόσμου. Το δε εντυπωσιακό εδώ, είναι ότι αυτή η σύγχρονη Φυσική συχνά καταλήγει σε οντολογικά συμπεράσματα συνάδοντα με τις οντολογίες των παλαιών Οικουμενικής εμβέλειας Παραδόσεων.
Έχουμε την άποψη ότι τόσο εξαιτίας αυτού, αλλά όσο και του ολοένα και περισσότερο συνειδητοποιούμενου Ιστορικού αδιεξόδου στο οποίο έχει σήμερα περιπέσει η ανθρωπότητα -δηλ. των καταδήλων οικονομικών και κοινωνικών και οικολογικών αδιεξόδων – είναι που είμαστε μάρτυρες μιας επαναξιολόγησης από τη Δύση των τοπικών παραδόσεων των περιφερειών της, παραδόσεων που μέχρι τώρα είτε αγνοούσε είτε υποτιμούσε. Αυτό είναι κάτι που καταδήλως υποκρύπτει την αναζήτηση χαμένων αξιών και ίσως, δεδομένων και των νέων οριζόντων που άνοιξε για την Σκέψη η νέα Φυσική, οδηγήσει σε μια μεγάλη Πολιτισμική Σύνθεση, σε μία αναγέννηση της Ιστορίας.
Οι αναγεννήσεις της Ιστορίας προκύπτουν από τις μεγάλες κρίσεις. Ίδωμεν…
Ο Νικήτας Χιωτίνης είναι…
Αρχιτέκτων Μηχανικός, Διδακτορικό Σχολής Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ, D.E..A Φιλοσοφίας και Φιλοσοφίας Πολιτισμού, Πανεπιστημίου Paris–Sorbonne Maitrise Αισθητικής και Επιστημών Τέχνης, Πανεπιστημίου Paris I, Αρχιτέκτων Μηχανικός DESA, μέλος ΤΕΕ. Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. [email protected]
