ΠΟΛΛΕΣ φορές αναλογίστηκα την πικρή και μεγάλη μοίρα του John Keats. Δεν ξέρω καμιά ζωή πιο συγκινητική απ’ αυτήν την τόσο σύντομη ζωή χωρίς γεγονότα.
Γεννήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 1795, έξω απ’ τη Λόντρα, από γονείς απλοϊκούς, μες σε μια οικογένεια, που την επισκέφθηκε συχνά η φθίση. Μορφώθηκε σε σχολεία χωρίς υπόληψη. Το όνειρο της οικογένειάς του ήτανε να σπουδάσει χειρουργική, μια τέχνη που εκείνον τον καιρό στεκόταν λίγο ψηλότερα από την τέχνη του κουρέα. Προσπάθησε πράγματι να γίνει χειρουργός, μα δεν το κατόρθωσε. Οι σπουδές του αυτές χρησίμεψαν μονάχα στους κριτικούς του, που δεν παραλείψανε να του τονίζουν κάθε τόσο ότι ο πραγματικός προορισμός του ήτανε να κόβει σάρκες και όχι να γράφει ποιήματα. Οι μεγάλες περιπέτειες αυτής της ζωής είναι ο παιδικός και αποτυχημένος έρωτας με τη Fanny Brawne και η ποίηση.
Στα 1817 κυκλοφορεί η πρώτη συλλογή : Ποιήματα, με μια εικόνα του Σαιξπήρου στο ξώφυλλο. Στα 1818 δεύτερη συλλογή : ο Ενδυμίων. Στα 1920 τρίτη συλλογή : Lamia, Isabella, The eve of St. Agnes. Μερικές δεκάδες άλλα ποιήματα είναι σκορπισμένα στα έντυπα του καιρού. Η γνώμη της κριτικής είναι κατηγορηματική : ο νέος αυτός δεν είναι ποιητής, δεν ξέρει καν τη γλώσσα του, δεν έχει καμιά σχέση με την τέχνη των γραμμάτων. Ο νέος σέρνεται λίγο καιρό, άρρωστος, άσημος και ερωτευμένος, μες στην ομίχλη της Αγγλίας, υποφέρει, κλαίει, φτύνει αίμα, φεύγει ξαφνικά ζητώντας τη σωτηρία του στον ήλιο του Νότου. Στις 23 Φεβρουαρίου 1821, στις 4 το απόγεμα, ο John Keats πεθαίνει στη Ρώμη, σε ηλικία είκοσι πέντε χρονώ και κάτι. Ο ίδιος ετοίμασε την απελπισμένη επιγραφή του τάφου του : “Εδώ κείτεται κάποιος που το όνομά του γράφηκε στο νερό”. Όνομα δεν υπάρχει στην ταφόπετρα. Ένας φίλος και τρεις άλλοι Άγγλοι ακολούθησαν την κηδεία.
Ο φίλος ήταν ο πιστός και αφοσιωμένος ζωγράφος Joseph Severn, που διατήρησε τη φυσιογνωμία του ποιητή και έφτασε έτσι, μαζί του, στη δόξα. Γιατί ο νέος των είκοσι πέντε χρονώ δεν τα είπε βέβαια όλα όσα είχε να πει, μα είπε πάντως αρκετά ώστε να είναι ένας από τους τρεις ή τέσσερις μεγαλύτερους λυρικούς ποιητές του κόσμου.
Αυτή η ασήμαντη εφηβική ζωή, αυτή η ραγδαία και μεγαλοφυής δημιουργία, μας θαμπώνουν και μας αγριεύουν, μας μεταδίδουν ένα αίσθημα θαύματος ή μαγείας, σε τέτοιο σημείο μάλιστα που εξηγούμε από μιαν άποψη την τύφλωση της αγγλικής κριτικής και του κοινού της εποχής εκεείνης. Για να προσεχτεί και να νοηθεί το νέο έργο, για να μελετηθεί, για να συνειδητοποιηθεί η σημασία του, έπρεπε οπωσδήποτε να περάσει λίγος καιρός.. Δεν ήτανε δυνατό να αναγνωριστεί ο Keats αμέσως από την πρώτη στιγμή, και μάλιστα σε μια χώρα με πλουσιότατη λογοτεχνική παράδοση, όπου δεν έλειπαν κ’ οι ζωντανοί και καθιερωμένοι μεγάλοι συγγραφείς. Υπήρχε τότε στην Αγγλία κάποια υπεραφθονία μεγάλης ποίησης. Τα έργα των πρεσβυτέρων ήταν πολύ επιβλητικά, οι επιδράσεις τους βαθιά ριζωμένες στα πνεύματα, η φωνή τους σκέπαζε βαριά κάθε καινούργια φωνή. Ο νέος, όποιος κι αν ήταν, έπρεπε να περιμένει τη σειρά του. Όταν συλλογιζόμαστε τον πνευματικό οργασμό της Αγγλίας της ρομαντικής περιόδου, όταν φανταζόμαστε την παραζάλη και τον εκνευρισμό των κριτικών και των λογίων εμπρός σ’ αυτήν την φρενίτιδα της λογοτεχνίας, η σκληρότητά τους προς τον Keats (σκληρότητα περίπου σαδική) μας φαίνεται σαν αποτέλεσμα της κόπωσης και της υποσυνείδητης ίσως αγανάκτησής τους: “Αφήστε μας να ανασάνουμε! Φτάνουν πια τα μεγάλα έργα!…”
Σαν το προσέξεις από πιο κοντά, θαρρείς πως αυτό το παιδί θυσιάστηκε θεληματικά στη μοναδική του πίστη, την ιδέα της ομορφιάς, τόσο παρορμητική μέσα του που δεν του άφησε ούτε καιρό ούτε όρεξη για καμιά άλλη απασχόληση της ψυχής. Και στον έρωτα και στη μελέτη της τέχνης και των βιβλίων και στη θεώρηση της φύσης, ο σκοπός του, πάντα ταυτόσημος, είναι η ομορφιά, η σύλληψη, η κατανόηση, η πραγματοποίηση της ίδιας πάντα ιδανικής ομορφιάς. Η συντροφιά ωστόσο του Keats μας απομακρύνει καταπληκτικά από το σοφό και αναιμικό αισθητισμό των προσφάτων εποχών, μολονότι η θεωρία είναι συχνά η ίδια. Από τον αισθητισμό αυτόν, αν με ρωτούσανε τι λείπει (γιατί ασφαλώς υπάρχει σ’ αυτόν κάποια βασική έλλειψη) θα έλεγα πως λείπει κυρίως η γενναιότητα. Και αν μου απαντούσανε πως αυτό είναι κριτήριο κατάλληλο για τους στρατιωτικούς και όχι για τους ποιητές, θα πρόσθετα ότι αισθάνομαι μες στην έξαρση και την ωραιοπάθεια του John Keats ένα είδος ηρωισμού, και ότι αυτό ακριβώς μου φαίνεται πως κάνει τη διαφορά.
John Keats – Fanny Brawne
Η ζωή του, τόσο άχρωμη εξωτερικά, έχει κάτι το επικό. Είναι ένας αγώνας μέχρις εσχάτων, μια αδιάκοπη υπερένταση όλων μαζί των δυνάμεων του πνεύματος και της διαίσθησης για να ολοκληρώσει μέσα του την ομορφιά του κόσμου. Δίνεται κάθε μέρα ολότελα στο σπαραχτικό του πάθος, με τον ίδιο ενθουσιασμό και την ίδια αυταπάρνηση, ξέροντας πως ξοδεύεται θανάσιμα, πολεμώντας μες σ’ έναν τελευταίο σπασμό της ψυχής να φτάσει την υπέρτατη κορφή. Περνά με μια αναπνοή ανάμεσα στους ανθρώπους, ωραίος σαν άγγελος, αγωνιώδης και ακατανόητος, μαγεύει ό,τι αγγίσει, ξυπνά όπου πατήσει την ομορφιά του κόσμου, καίγεται μονομιάς στην ίδια τη φλόγα του, χάνεται προτού μάθουν πως ήρθε, αφήνοντας στο διάβα του ένα λαμπρό αυλάκι από χρυσή ποίηση. Η μοίρα τον ευνόησε τουλάχιστο, επιτρέποντάς του να μιλήσει στην πιο λυρική από τις γλώσσες των εθνών.
Πήγα στον τάφο τού John Keats τον Ιούνιο 1934, “για να ξοφλήσω παλιό τάμα”, όπως λέει ο δικός μας ποιητής. Το προτεσταντικό νεκροταφείο της Ρώμης, κοντά στην Πόρτα του Αγίου Παύλου, είναι ένας από τους ιερούς χώρους της πνευματικής Ευρώπης. Ακουμπά στην πυραμίδα του Καϊου Κεστίου και στα Αυρήλια Τείχη. Αρχικά ήταν ένας τόπος ανοχής όπου οι πάπες επιτρέπανε κατ’ εξαίρεση να θάβονται οι αιρετικοί “extra muros”. Αργότερα το λάμπρυνε η δόξα δυο νέων νεκρών, του Keats και του Percy Bysshe Shelley. Εκεί τάφηκαν και το παιδί του Shelley και το παιδί του Goethe και πλήθος καλλιτέχνες, συγγραφείς, γυναίκες του κόσμου, ταξιδιώτες, διπλωμάτες, που αρκετοί απ’ αυτούς γνώρισαν τη φήμη. Η μοναδική αυτή συντροφιά των νεκρών διατηρεί, θαρρείς, όλην την πνευματική της υπεροχή και την αρχοντιά της, μες στη γλύκα του θανάτου, και αναδίνει μια αλλόκοτη γοητεία, που σε κατακτά από την πρώτη στιγμή και συνάμα σε πτοεί.
A 1845 painting by Joseph Severn depicts Keats sitting on Hampstead Heath listening to a nightingale © Pictorial Press Ltd
Ο Keats είναι θαμμένος στην πιο απόμερη γωνιά του παλαιότερου κοιμητηριού, μες σε άφθονη πρασινάδα, μακριά από το πλήθος των πεθαμένων. Στον τοίχο ένα απλό ανάγλυφο θυμίζει τη νιότη και την ωραιότητα της μορφής του. Εκεί έγραψαν και το όνομά του, αφού δεν ήθελε να γραφεί στον τάφο του. Δίπλα του κείτεται ο Joseph Severn, πιστός και στο θάνατο όπως και στη ζωή. Πού κείτεται άραγε η Fanny Brawne;
Βαριά υπήρξε η υστεροφημία αυτής της κοπέλας. Ζητούσε κι αυτή, όπως όλος ο κόσμος, λίγη αγάπη και λίγη ευτυχία, το νόμιμο μερτικό της από τη χαρά της ζωής. Μα βρέθηκε δίχως να το ξέρει, μες στην ακτίνα της δόξας. Δε φρόντισε η καημένη να πάρει την πρεπούμενη στάση. Μετά το θάνατό της οι σκληροί φιλόλογοι, οι τρομεροί ιστοριοδίφες ανακάλυψαν το όνομά της και την κυνήγησαν αμείλιχτα. Ξέθαψαν τις κιτρινιασμένες αλληλογραφίες, μάζεψαν και δημοσίεψαν όλες τις πληροφορίες που διασώθηκαν μες στο πέρασμα του καιρού, για να μάθει ο κόσμος πως ο Keats, ο απολλώνιος Keats αγάπησε μια γυναίκα κουτή!
Κουτή δε θα την έλεγε κανείς τη Fanny Brawne αν δεν αντάμωνε στη ζωή της ένα νεανία, που είχε τέτοιους λογαριασμούς με το μέλλον. Φαντάζομαι πάντως πως ήταν πολύ ωραία. Δεν είναι δυνατό να μην ήταν. Το δίπλωμά της έχει μια υπογραφή, που αποκλείει κάθε αμφιβολία σ’ αυτό το σημείο. Όσο για τις πνευματικές ικανότητές της, είναι γεγονός ότι δεν υποπτεύθηκε την αξία του έργου του Keats. Αλλά υπάρχει γι’ αυτήν μια σοβαρή δικαιολογία, ότι κ’ η Αγγλία δεν υποπτεύθηκε τίποτα. Κανείς δεν μπορεί να απαιτήσει από ένα άπειρο κορίτσι να καταλαβαίνει περισσότερα από όσα καταλαβαίνουν τα πιο σοβαρά πνεύματα ενός μεγάλου έθνους. Εξάλλου παρά την προκατάληψη και την περιφρόνηση των μεταγενεστέρων σχολιαστών, η διαγωγή της απέναντι στον Keats κρίνεται συνήθως ως άψογη. Τον αγάπησε, τον αρραβωνιάστηκε, τον νοσήλευσε, προσπάθησε όσο μπορούσε να το ελαφρύνει το βάρος της αρρώστιας και του ποιητικού του δαιμονίου. Το μεγάλο της αμάρτημα είναι πως της άρεζε να πηγαίνει στους μπάλους και να χορεύει με ωραίους αξιωματικούς (Albert Erlande: La vie de John Keats. N.R.F.). Και τι αξιωματικούς ! Είχανε γυρίσει όλην την Ευρώπη πολεμώντας τις στρατιές του μεγάλου Ναπολέοντα, είχανε νικήσει στη μάχη του Βατερλώ, διηγόντανε τις πιο σαγηνευτικές ιστορίες και χορεύανε σαν ήρωες. Ενώ ο Keats ήταν ένα αδύνατο και άρρωστο παιδί, που δεν ήξερε τίποτα εξόν από ποιήματα. Καταδικάσετέ την, αν σας βαστά η καρδιά. Εκείνο το βράδυ που τη θυμήθηκα, στο προτεσταντικό νεκροταφείο της Ρώμης, δεν μπόρεσα να την καταδικάσω. Τον τυράννησε ίσως πολύ, αλλά με μια αφέλεια που μας αφοπλίζει. Και της μένει τέλος πάντων ένας τίτλος, ότι ενέπνευσε το πιο ωραίο ποίημα του XIXου αιώνα:
I met a lady in the meads
Full beautiful, a faery’s child ;
Her hair was long, her foot was light,
And her eyes were wild…
Στο κεντρικό νεκροταφείο, ακριβώς κάτω από τα ρωμαϊκά τείχη, κοιμάται ο μεγάλος Shelley, νεκρός τριάντα χρονώ, με μόνο στολίδι του τάφου του τρεις στίχους του Σαιξπήρου. Εκεί είχα και μια απροσδόκητη και ευχάριστη συνάντηση. Πλάι στον Shelley κείτεται ο φίλος του και παλιός μας γνώριμος Edward Trelawny, ο περίφημος Τρελώνης. Λίγοι άνθρωποι τον ξέρουνε σήμερα στην Ελλάδα, μα αξίζει να διατηρήσουμε τη μνήμη του έστω και μόνο για τη γραφικότητά της. Ήταν, νομίζω, ένας νέος από καλό σόι κι άρχισε τη ζωή του ως αξιωματικός του βρετανικού στόλου. Κατόπι λιποτάκτησε, γύρισε τον κόσμο κυνηγώντας ρομαντικές περιπέτειες, υπήρξε και αυθεντικός πειρατής. Στην Ιταλία συνδέθηκε με το Shelley και γνώρισε τον Byron. Ακολούθησε το λόρδο στην Ελλάδα, πολέμησε για την ελληνική ανεξαρτησία, συνδέθηκε με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και παντρεύτηκε την αδελφή του. Οι σχέσεις του δείχνουν καλά την πολυμέρεια της ιδιοσυγκρασίας του και των γούστων του. Ο ρόλος που έπαιξε στην Επανάσταση είναι αρκετά περίπλοκος. Ανακατώθηκε προθυμότατα και στους εμφύλιους αγώνες και πολλές φορές κινδύνεψε το κεφάλι του τόσο από τους Έλληνες όσο κι από τους Τούρκους. Έγραψε αργότερα τις αναμνήσεις του, ενθουσίασε τον Alexandre Dumas, τον πατέρα των Τριών Σωματοφυλάκων, και γνώρισε μια στιγμή λογοτεχνικής φήμης. Έζησε το υπόλοιπο της ζωής του στην Αγγλία, ως gentleman αξιοπρεπέστατος, και πέθανε στα βαθιά γεράματα στα 1881. Δεν ξέρω πώς βρέθηκε θαμμένος στα ρωμαϊκά χώματα, δίπλα στο Shelley και κοντά στον Keats και το Severn.
Το ίσιο εκείνο βράδυ ξεχάστηκα, νομίζω, αρκετή ώρα στις προκυμαίες και στις γέφυρες του Τίβερη, γύρω στους κήπους τής Villa Farnesina, ώς τα σύνορα του Βατικανού, μες στη μοναδική γλύκα της ιταλικής ατμόσφαιρας, αναπολώντας αυτούς τους θαυμάσιους Άγγλους, που κοιμούνται στον ίσκιο των τειχών της Ρώμης. Ξανάβλεπα ένα άλλο ποτάμι και μιαν άλλη αυτοκρατορική πολιτεία, πέρα από τις Άλπεις κι από τη Μάγχη, ενώ μερικοί στίχοι του Keats γυρνούσαν αυθόρμητα στη μνήμη μου:
Ευτυχισμένη η Αγγλία! Θα μου έφτανε
να μη δω άλλη πρασινάδα από τη δική της,
να μη αισθανθώ άλλους ανέμους από κείνους που πνέουν
μες στα ψηλά της δάση, γεμάτα θρύλους ευγενικούς.
Και όμως κάποτε νιώθω έναν πόθο
για ιταλικούς ουρανούς…
“Happy is England!…” Μα ευτυχισμένη κυρίως γι’ αυτό το περήφανο έθνος, που διαμορφώθηκε μέσα της από το ανακάτωμα των Κελτών, των Σαξώνων και των Νορμανδών, γι’ αυτόν το λαό, που βγάζει τέτοια ποίηση και τέτοια παλικάρια. Έκαναν τη λογοτεχνία τους όπως έκαναν και την Αυτοκρατορία, με την ίδια ορμή, την ίδια μεγαλοψυχία, την ίδια αδιάλλακτη ευγένεια. Κι αν ποτέ δε μείνει άλλο τίποτα από όλα τα μεγαλεία που αντιπροσωπεύει ακόμα σήμερα η βρετανική σημαία, θα μείνει, φαντάζομαι, σαν πρότυπο ή σα νοσταλγία, το μεγαλείο της ανθρώπινης ατομικότητας, όπως τη δόξασαν τα πιο ωραία παιδιά της Αγγλίας.
_______________________________________
- Πρώτη δημοσίευση: Τα Νέα Γράμματα. Μηνιαία Λογοτεχνική Επιθεώρηση. Διευθυντής: Αντρέας Καραντώνης. Χρόνος Α΄, Αριθμός 1, Γενάρης 1935.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΚΙ ΕΔΩ:
