Η χαμένη ευκαιρία
Η Στωική Σχολή ιδρύθηκε το 301 π.Χ. από τον Ζήνωνα, ο οποίος είχε εμπνευστεί από τον Σωκράτη και εκπαιδεύτηκε για 10 συναπτά έτη στην Πλατωνική Ακαδημία και στην Μεγαρική Σχολή, ακολουθώντας την κυνική παράδοση. Έπειτα ο Ζήνων ίδρυσε την δική του Σχολή, όπου τον διαδέχθηκε ο Κλεάνθης από την Άσσο και στη συνέχεια ο Χρύσιππος από τους Σόλους της Κιλικίας, ο οποίος υπήρξε ένας από τους πιο διαπρεπείς κι αξιόλογους διανοούμενους της αρχαιότητας. Οι τρεις αυτοί άντρες έθεσαν τα θεμέλια του Στωικισμού κι από τότε διατηρήθηκε μια αδιάσπαστη διαδοχή δασκάλων που διήρκεσε για πάνω από διακόσια χρόνια, μέχρι τον Παναϊτιο τον Ρόδιο περί τα τέλη του δευτέρου αιώνος. Η στωική φιλοσοφία μεταλαμπαδεύτηκε ως μια κατακερματισμένη παράδοση στους Ρωμαίους, με τελευταίο διάσημο Στωικό φιλόσοφο τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Έτσι, ο Στωικισμός επιβίωσε στον Ελληνικό και Ρωμαϊκό κόσμο για πάνω από 500 χρόνια.
Δυστυχώς, μέσα από το διάβα των αιώνων δεν σώθηκαν πολλά γραπτά των Στωικών φιλοσόφων, αλλά υπολογίζεται ότι διασώθηκε περίπου ένα ποσοστό της τάξεως του ένα τοις εκατό. Τα περισσότερα ολοκληρωμένα κείμενα προέρχονται από τρεις διάσημους Στωικούς της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής περιόδου, τον Σενέκα τον νεότερο, τον Επίκτητο και τον Μάρκο Αυρήλιο. Τελικά ο Στωικισμός αφομοιώθηκε από τον νεοπλατωνισμό, αφήνοντας το στίγμα του στον πρώιμο Χριστιανισμό. Βλέπουμε για παράδειγμα τον Απόστολο Παύλο να απευθύνεται σε ένα ακροατήριο Στωικών και Επικούρειων φιλοσόφων στον Άρειο Πάγο, στην Αθήνα, όπου τους παραθέτει έναν στίχο από τον ποιητή Άρατο. Μια αναβίωση του Στωικισμού, γνωστή ως Νεοστωικισμός υφίσταται κατά την περίοδο της Αναγέννησης, ασκώντας σημαντική επιρροή σε αρκετούς φιλοσόφους της περιόδου όπως τους Justus Lipsius, Anthony Ashley-Cooper (Κόμης του Shaftesbury), Ντεκάρτ, Σπινόζα, Καντ και Μονταίν. Έτσι, με τη σειρά τους οι φιλόσοφοι αυτοί επηρέασαν έμμεσα τη Γνωστική- Συμπεριφοριστική Θεραπεία (CBT). Ο Ellis, παραδείγματος χάριν επεξηγεί τη γνωστική θεωρία του συναισθήματος παραθέτοντας τον Σπινόζα: «είδα ότι όλα τα πράγματα που φοβόμουν και που με φοβόντουσαν δεν είχαν τίποτα καλό ή κακό μέσα τους εκτός από τον βαθμό που το μυαλό επηρεαζόταν από αυτά» (Donald J. Robertson, 2019, οπ. αν. στον Beck, 1976: 156).
Ο Beck κι ο Ellis, παρέλειψαν κάποιες από τις κύριες ιδέες του Στωικισμού κι έτσι δόθηκε χώρος για τους θεραπευτές του τρίτου κύματος της CBT, ώστε να στραφούν κυρίως προς τον Βουδισμό ως πηγή έμπνευσης κι έτσι εισήγαγαν τη σημαντική έννοια της ενσυνειδητότητας (mindfulness). Κατά έναν ειρωνικό τρόπο αυτή η έννοια υπήρχε ήδη στον Στωικισμό κι αγνοήθηκε κι έτσι η μη εξέταση εις βάθος του Στωικισμού απέτρεψε τη διαμόρφωση μιας δυτικής ψυχοθεραπείας που θα βασιζόταν στην ενσυνειδητότητα και θα είχε τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Οι βασικές αρχές κι αξίες των προσεγγίσεων της Θεραπείας Αποδοχής και Δέσμευσης (ACT) , της Ενεργοποίησης της Συμπεριφοράς (ΒΑ), προφανώς συνδέονται με τον Στωικισμό. Οι Στωικοί φιλόσοφοι, έκαναν μια θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στον τύπο της «εσωτερικής αξίας», η οποία ανήκει στον χαρακτήρα του ατόμου και τις εκούσιες ενέργειες του ατόμου, που ονόμασαν «αρετή», από το είδος της «εξωτερικής αξίας» που ανήκει σε εξωτερικά γεγονότα, συμπεριλαμβανομένων των αποτελεσμάτων των πράξεων του ατόμου, που ονόμασαν «επιλεκτική αξία».
Οι Στωικοί θεωρούσαν ότι δεν έχουμε τον πλήρη έλεγχο σε εξωτερικά συμβάντα κι εστιάζουμε πιο πολύ στην εγγενή αξία των στοιχείων του χαρακτήρα μας όπως λόγου χάρη στην άσκηση μεγαλύτερης καλοσύνης, φιλίας και σοφίας για τη ζωή. Επίσης, στη σφαίρα ελέγχου μας εμπίπτουν και οι διάφοροι ρόλοι που μπορούμε να έχουμε στη ζωή όπως το να είμαστε καλός γονιός ή δάσκαλος. Τόσο για τη Σωκρατική μέθοδο, όσο και για τη Στωική φιλοσοφία, η αμφισβήτηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής πρακτικής. Για τους Στωικούς η υπερβολική προσκόλληση στα εξωτερικά συμβάντα έτεινε να οδηγήσει το άτομο σε υπερβολικές επιθυμίες και σε συναισθήματα που βλάπτουν την ψυχική του υγεία. Οι Στωικοί έδιναν εξαιρετική σημασία στην πρακτική της εστίασης της προσοχής στην παρούσα στιγμή, ονομάζοντάς την «προσοχή», ενώ οι σύγχρονοι Στωικοί τη περιγράφουν ως «Στωική ενσυνειδητότητα». Η Στωική ενσυνειδητότητα επικεντρώνεται στη δραστηριότητα της εκτελεστικής μας ικανότητας που διοικεί (ηγεμονικό), ενώ οι πρακτικές ενσυνειδητότητας που έχουν τις ρίζες τους στον Βουδισμό επικεντρώνονται συνήθως σε μεγαλύτερη προσοχή στο σώμα ή την αναπνοή.
Για τους Στωικούς, λοιπόν, η προσοχή θα πρέπει να εστιάσει στην έδρα της σφαίρας ελέγχου μας: την εθελοντική γνωστική μας δραστηριότητα στην παρούσα στιγμή. Έπειτα, θα πρέπει να ακολουθήσει η ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ της εκούσιας γνώσης (προαίρεσις) και των αυτόματων σκέψεων και εντυπώσεων (φαντασίαι), λαμβάνοντας μεγαλύτερη ευθύνη για την πρώτη και μεγαλύτερη αποστασιοποίηση και αδιαφορία προς τη δεύτερη. Αυτή η διαδικασία, περιγράφεται από τους Στωικούς ως «διαχωρισμός» των σκέψεων και των πεποιθήσεών μας από τα αντικείμενά τους, μια στρατηγική που θα μπορούσε να συγκριθεί με τη «γνωστική αποστασιοποίηση» στη γνωστική θεραπεία του Beck ή τη «γνωστική αφαίρεση» (ACT). Παραδείγματος χάριν, ο Επίκτητος δίδαξε τους Στωικούς μαθητές του πως όταν μια στενοχωρητική σκέψη τους έρθει, τότε θα πρέπει να της μιλήσουν «αποστροφικά», λέγοντας: «είσαι απλώς μια εντύπωση και καθόλου αυτό που ισχυρίζεσαι ότι είσαι». Παρόμοιες τεχνικές ομιλίας με τις σκέψεις σαν σε άλλο άτομο, περιλαμβάνονται και χρησιμοποιούνται στην ACT για να ενισχύσουν την αφαίρεση.
Εν κατακλείδι, ύστερα από μια σύντομη παράθεση και σύγκριση είδαμε κάποια βασικά σημεία επαφής ανάμεσα στον Στωικισμό και το τρίτο κύμα της Γνωσιακής Συμπεριφοριστικής Θεραπείας. Τις τελευταίες δεκαετίες ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων προσελκύεται από τον Στωικισμό και καταφεύγει σε αυτόν βλέποντάς τον ως μια μορφή αυτοβοήθειας και ως μια φιλοσοφία ζωής που μπορεί να προσδώσει μια αίσθηση κατεύθυνσης και σκοπού στην ζωή. Ο Στωικισμός, εκλαμβάνεται ως μια εναλλακτική απέναντι στις αρχές του Βουδισμού κι από ότι φαίνεται παραμελήθηκε άδικα από τον Ellis και τον Beck.
________________________________________________________________
- Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc.
Posted by Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc
