Ο ποιητής ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ
μιλάει στο «Διάλογο»
και τον ΑΝΔΡΕΑ ΦΟΥΣΚΑΡΙΝΗ
για τις αλησμόνητες ημέρες του «Πυργιώτικου Παρνασσού»
Στον Πύργο, με τη μεγάλη πολιτιστική παράδοση του τέλους του 19ου αιώνα και του πρώτου μισού τού 20ου, μέχρι και τη Γερμανοϊταλική Κατοχή, με το θέατρο «Απόλλων» (στάβλος για όσο κράτησε η Ιταλική Κατοχή, τόπος απόθεσης ανθρώπινων περιττωμάτων στα χρόνια της κυριαρχίας των Νεοελλήνων μετά το 1950), με τη μεγάλη εμπορική κίνηση και τη θαυμαστή οικονομική άνθιση λόγω της σταφίδας, με τα εργοστάσια, τους εξαγωγικούς οίκους και το εξαθλιωμένο πλην ενεργό και συνειδητοποιημένο προλεταριάτο, με τις ομάδες των αναρχικών και τις πρώτες συνδικαλιστικές ενώσεις της χώρας, στον Πύργο λοιπόν που από πολύ νωρίς έγινε το κέντρο σοσιαλιστικών και αναρχικών κύκλων, πρωτεύουσα των Ηλείων, των Ολυμπίων και μέρους των Τριφυλλίων τα πράγματα δεν έμειναν πάντα έτσι. Άλλαξαν.
Μια χούφτα παιδιά τότε, στα χρόνια της πιο σκληρής Κατοχής που γνώρισε ποτέ ο τόπος, μαθητές του Γυμνασίου, το έχουν βάλλει σκοπό τους και πασχίζουν να αναμορφώσουν πολιτιστικά τον τόπο, καλλιτεχνικά και «διανοητικά» (Η λέξη από μια προσημείωση των πρακτικών των Γενικών Συνελεύσεων του «Πυργιώτικου Παρνασσού»). Μέσα στον τρόμο, την πείνα, την καταπίεση, την αθλιότητα. Στην καρδιά της κατοχής. Μέσα στη γενική αποδοχή, από το ένα μέρος και τη μαύρη αντίδραση από το άλλο. Με νεανικό ενθουσιασμό και ωριμότητα που εκπλήσσει, με απίστευτη γενναιότητα και ηρωισμό μοναδικό, ιδρύουν σύλλογο και τον λειτουργούν με επιτυχία. Οργανώνουν εκδηλώσεις ποικίλου περιεχομένου, φιλολογικές, θεατρικές, ζωγραφικής, μουσικής, στις οποίες κάνουν τα πάντα οι ίδιοι.
Εκδίδουν λογοτεχνικό περιοδικό, τον «Οδυσσέα», ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά της εποχής παρά τον σύντομο βίο του και πολύ καλύτερο από πολλά, πάρα πολλά, μεταγενέστερα περιοδικά της χώρας. Και φυσικά πρωτοποριακό. Με πενιχρά έως ελάχιστα μέσα. Με αγώνες και θυσίες και κάποια στιγμή και με κατατρεγμό.
Είναι ταυτόχρονα και πράξη αντίστασης. Αντιστέκονται με όλες τους τις δυνάμεις για να επιβιώσουν. Επιβιώνουν. Κυριολεκτικά και μεταφορικά. Από τον Σύλλογο αλλά και από το περιοδικό βγαίνουν ονόματα που θα διαπρέψουν στη συνέχεια στην ποίηση, τη λογοτεχνία γενικότερα, τη δημοσιογραφία, τη ζωγραφική, τη χαρακτική, το θέατρο, την επιστήμη. Και όχι ένα και δύο. Πολλά. Και σημαντικά. Διαλύουν με τη δράση τους και τις δημοσιεύσεις τους τα πυκνά σκοτάδια της Κατοχής.
Ο σκοταδισμός υποχωρεί προς το παρόν, για να επιστρέψει δυναμικά αργότερα στην πόλη, όταν οι νέοι του «Πυργιώτικου Παρνασσού» θα την εγκαταλείψουν κι αυτοί με τη σειρά τους, όπως και χιλιάδες άλλοι κάτοικοί της, για να σπουδάσουν, να δουλέψουν, να κρυφτούν, να ζήσουν. Οι περισσότεροι μακριά, στην Αθήνα. Κάποιοι στο εξωτερικό. Ελάχιστοι θα μείνουν για ν’ αντιμετωπίσουν τις νέες συνθήκες που διαμορφώνει η τελική ήττα του επαναστατικού και αριστερού κινήματος.
Η απελευθέρωση από τους Γερμανούς φέρνει την παρακμή, καθώς καινούριες ομάδες, από τις ορεινές περιοχές κυρίως της Ηλείας, της Αρκαδίας και τα κοντινά χωριά θα την κατακλύσουν για να συμπληρώσουν τα κενά που αφήνουν οι άλλοι φεύγοντας. Η φυσιογνωμία της πόλης αλλάζει άρδην.
Για την εποχή εκείνη, για τον «Πυργιώτικο Παρνασσό», τον «Οδυσσέα» μας μιλάει ο ποιητής Γιώργης Παυλόπουλος, ένας από τους κυριότερους συντελεστές του επιτεύγματος, του θαύματος που κράτησε τόσο λίγο. Πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου, αλλά και τελευταίος, όπως φαίνεται από το βιβλίο των πρακτικών των Γενικών Συνελεύσεων. Σημαντικός, σημαντικότατος παράγοντα στη σύνταξη και την έκδοση του περιοδικού.
Η συζήτηση μαγνητοφωνήθηκε στο σπίτι του ποιητή, στον Πύργο, την 1η Φλεβάρη του 1983, σαράντα χρόνια ακριβώς από την έκδοση του πρώτου τεύχους του «Οδυσσέα». Εδώ παρουσιάζονται, χωρίς περικοπές ή συντομεύσεις, όλα όσα θυμήθηκε ο ποιητής εκείνο το βράδυ ή όσα τον αναγκάσαμε να θυμηθεί με τις επίμονες ερωτήσεις μας τότε και λίγες ημέρες μετά, όταν χρειάστηκαν κάποιες διευκρινίσεις. Όσα πρέπει να μείνουν στην Ιστορία του τόπου και των Ελληνικών Γραμμάτων και Τεχνών και να είναι πάντα προσιτά στην επιθυμία των νεότερων να μάθουν για το παρελθόν.
Φουσκαρίνης: Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Πώς ξεκίνησε ο «Πυργιώτικος Παρνασσός»; Πότε ακριβώς; Ποιοι ήταν οι πρωτεργάτες της κίνησης; Αν παρατηρήσουμε εξ αρχής πως όλοι σας είσαστε μαθητές τότε του Γυμνασίου, τι ήταν αυτό που σας ώθησε έτσι ξαφνικά στη δημιουργία του Συλλόγου;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ : Η αναγνώριση του «Πυργιώτικου Παρνασσού» ως συλλόγου έγινε το Νοέμβρη του 1943, με την έγκριση του καταστατικού του από το Πρωτοδικείο Ηλείας. Στην πρώτη Γενική Συνέλευση, στις 8 Νοέμβρη 1943, έγιναν και οι αρχαιρεσίες για την εκλογή Διοικητικού Συμβουλίου που απαρτίστηκε από τους: Γιώργη Παυλόπουλο Πρόεδρο, Γιάννη Καράγιωργα Αντιπρόεδρο, Φάνη Διαμαντόπουλο Γραμματέα, Τάκη Λουμιώτη Ταμία και συμβούλους τους Θόδωρο Βαρουξή, Θανάση Εξαρχόπουλο και Ηλέκτρα Ψυχαλίνου. Αυτό φαίνεται και στο βιβλίο πρακτικών των Γενικών Συνελεύσεων που ευτυχώς περισώθηκε και το έχω μπροστά μου. Στην αρχή του βιβλίου υπάρχει και ένα προλόγισμα σχετικό με τους στόχους του συλλόγου που τελειώνει με τη φράση: «Η πόλη αυτή (ο Πύργος) θα γίνει εστία Τέχνης». Αφήνω σε σας να τη σχολιάσετε…
Όμως πριν από την επισημοποίηση του «Π. Π.» η ομάδα μας λειτουργούσε ανεπίσημα, δηλαδή είχε μια κάποια δράση, χωρίς να κάνει δημόσιες εκδηλώσεις. Τα παιδιά που συγκρότησαν την ομάδα ήσαν οι: Θόδωρος Βαρουξής, Φάνης Διαμαντόπουλος, Ντίνος Ηλιόπουλος, Γιάννης Καράγιωργας, Γιώργος Καρτάλος, Τάκης Λουμιώτης, Θόδωρος Μπερτζελέτος, Δανιήλ Παναγόπουλος, Γιώργος Παναγουλόπουλος, Αντρέας Στροφύλλας κι εγώ. Ελπίζω να μην ξέχασα κανέναν. Την απόφαση να συγκροτήσουμε την ομάδα μας την πήραμε μέσα στο Χειμώνα του 1941, στη χειρότερη περίοδο της Κατοχής. Ήμασταν όλοι μαθητές τετάρτης και Πέμπτης του Γυμνασίου, έφηβοι σκλαβωμένοι και υποφέροντες από την πείνα. Μερικοί από μας ήσαν και «Διαπλασόπουλα», συνδρομητές στη «Διάπλαση των παίδων» του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Μέσω του καλού εκείνου περιοδικού γνωριστήκαμε με άλλα παιδιά και αλληλογραφούσαμε, κυρίως πάνω σε θέματα λογοτεχνικά. Θυμάμαι κάποιους καυγάδες ανάμεσα, ας πούμε, σε ιδεαλιστές και διαλεκτικούς υλιστές. Οι πρώτοι θαύμαζαν τις αισθητικές απόψεις του Γιάννη Αποστολάκη (Η ποίηση στη ζωή μας) και οι δεύτεροι τις κριτικές θέσεις και τον κοινωνικό προβληματισμό στην Τέχνη του Κώστα Βάρναλη (Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική). Θυμάμαι ακόμη διάφορα ψευδώνυμα «Διαπλασόπουλων». Το δικό μου που το διάλεξα ο ίδιος ήταν: «Γύφτος». Την ίδια εκείνη εποχή κι ακόμη πιο πριν, αλληλογραφούσα με το φίλο μου Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος βρισκόταν τότε στην Τρίπολη. Εκεί είχε μετατεθεί ο πατέρας του, Διευθυντής της Νομαρχίας Ηλείας στον Πύργο στα χρόνια ’38-’39. Επίσης την ίδια εποχή γνωριστήκαμε με τον Τάκη Σινόπουλο, όταν γύρισε στον Πύργο, αναγκασμένος να διακόψει τις σπουδές του στην Ιατρική, αφού είχε υπηρετήσει κιόλας στον πόλεμο του ’40. Αλλά ξεμακραίνω χωρίς να το θέλω. Λοιπόν στο περιθώριο των μαθημάτων μας συναντιόμασταν και συζητούσαμε με πάθος, ναι αληθινό πάθος, συζητούσαμε για γλώσσα, για λογοτεχνία, για Τέχνη, για Λευτεριά. Νομίζω ότι μέσα στο μεγάλο σκοτάδι της φασιστικής Κατοχής, μη έχοντας αλλού πουθενά να κρατηθούμε, φτιάξαμε την ομάδα μας θέλοντας να επιβιώσουμε πνευματικά. Και σίγουρα αυτό ήταν ένα ξεκίνημα για μια καθαρά αντιστασιακή πράξη.
Φουσκαρίνης: Πώς λειτουργούσε ο σύλλογος; Τι δυσκολίες συναντούσατε ή και εμπόδια στη δράση του;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ : Οι δυσκολίες για τη λειτουργία της ομάδας μας ήταν πάρα πολύ μεγάλες, κάποτε αξεπέραστες. Πριν απ’ όλα κινδυνεύαμε να χαρακτηριστούν οι συναντήσεις μας παράνομες και να μας κατηγορήσουν ότι κάνουμε κάτι εναντίον των αρχών Κατοχής. Όμως ήταν ανάγκη να συναντιόμαστε κάπου, δηλαδή ν έχει ο σύλλογος ένα στέκι, τα γραφεία του. Και τα πρώτα γραφεία του «Π. Π.» έγιναν σε μια αποθήκη του πατρικού μου σπιτιού, στην οδό Μερτίλου 1, με τη συγκατάθεση των δικών μου.
Φουσκαρίνης: Του επίσημου ή του ανεπίσημου συλλόγου;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ : Στην αρχή του ανεπίσημου και στη συνέχεια του επίσημου. Αργότερα μεταφέραμε τα γραφεία στην οικία Ζώρα, παλιό αρχοντικό της οδού Ερμού, νοικιάζοντας το σαλόνι του. Άλλα μέρη συνεδριάσεων ή συναντήσεων ήσαν η «Ηλειακή Βιβλιοθήκη», το θέατρο «Απόλλων» και το σπίτι του Θόδωρου Βαρουξή, επειδή τότε οι δικοί του έμεναν στο χτήμα τους, λίγο έξω από τον Πύργο. Κατά το διάστημα που δεν είχαμε κάνει ακόμα δημόσιες εμφανίσεις τα πράγματα ήσαν κάπως εύκολα. Περιοριζόμασταν σε μια ενδοσυλλογική δράση με φιλολογικά βραδινά, συζητήσεις για Τέχνη κ.λπ., ποιητικούς διαγωνισμούς ή διαγωνισμούς διηγήματος και ζωγραφικής. Τα πρωτόλειά μας τα εμπιστευόμαστε στους μεγαλύτερούς μας Τάκη Σινόπουλο, Τάκη Δόξα, Τάκη Καρτάλο και Διάνα Αγγελακοπούλου, οι οποίοι τα έκριναν, μας έλεγαν τη γνώμη τους. Όταν όμως ο «Π. Π.» έγινε επίσημα σύλλογος αποφασίστηκε να εμφανιστούμε δημόσια με διάφορες εκδηλώσεις. Από κει και πέρα χρειάζονταν άδειες από τις αρχές Κατοχής.
Φουσκαρίνης: Πώς τις παίρνατε αυτές;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Χωρίς τη βοήθεια και την προστασία του Δεσπότη μας Αντώνιου, του τότε Νομάρχη Νίκου Κουράση και του τότε Δήμαρχου Τάση Καζάζη, ίσως θα ήταν τελείως αδύνατο να πάρουμε αυτές τις άδειες. Άδειες για το ανέβασμα θεατρικών έργων, για την έκδοση του περιοδικού «Οδυσσέας» ή για τις άλλες εκδηλώσεις του συλλόγου. Εδώ θα πρέπει να πω ότι στο μεταξύ ο «Π. Π.», μετά την επισημοποίηση του ενισχύθηκε με πολλά νέα μέλη. Αναφέρω όσα μπορώ να θυμηθώ: Παύλος Σινόπουλος, Μένιος Καλατζόπουλος, Πέτρος Παυλόπουλος, Θανάσης Εξαρχόπουλος, Γιώργος Τσαρμπόπουλος, Νίκος Παπαδημητρίου, Αντώνης Μπέρτσος, Χρήστος Αντωνόπουλος, Πάρις Γεωργίου (όλοι μαθητές), Ηλέκτρα Ψυχαλίνου, Κική Λαμπρινοπούλου, Αντιγόνη Παπαδημητροπούλου, Αθηνά Λαμπίρη, Βαρβάρα Τσαρμποπούλου, Ρίτα Διαμαντοπούλου, Υβόνη Λουκίδου (όλες μαθήτριες). Ακόμη ο Διονύσιος Κωνσταντινίδης, τραπεζικός υπάλληλος και ο Κώστας Διαμαντόπουλος, υπάλληλος της Νομαρχίας.
Φουσκαρίνης: Ποια η συνολική δράση και προσφορά του συλλόγου; Κατά τη δική σας εκτίμηση βέβαια. Εδώ θα θέλαμε να μας μιλήσετε για τις αντιδράσεις των κατοίκων του Πύργου, θετικές ή και αρνητικές. Ποια η στάση τους ενγένει απέναντι στο σύλλογο και τις εκδηλώσεις του;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Με τις τόσο δύσκολες συνθήκες της εποχής, η δράση του «Πυργιώτικου Παρνασσού», κατά τη γνώμη μου, ήταν σημαντική. Πριν απ’ όλα η παρουσία αυτών των παιδιών μέσα στην πόλη έδινε κάποιο κουράγιο στους ανθρώπους της, έδειχνε ότι κάτω από την πιο τρομερή Κατοχή υπήρχαν βλαστάρια, νέοι ζωντανοί, αποφασισμένοι να μη γονατίσουν. Γι’ αυτό ο Πύργος αγκάλιασε αμέσως το σύλλογο και το ‘βλεπες στις εκδηλώσεις μας όπου ο κόσμος, διψασμένος για λίγη ανάσα Ελευθερίας, κατάκλυζε κυριολεκτικά τις αίθουσες. Το θέατρο «Απόλλων» ήταν κατάμεστο, με την παρουσία πάντοτε του Δεσπότη μας Αντωνίου, του Νομάρχη Κουράση και του Δημάρχου Καζάζη στις θεατρικές μας παραστάσεις ή σε μια συναυλία του μουσικού τμήματος του «Π. Π.» με μαέστρο τον Κώστα Κατσούρα. Θυμάμαι ότι στο φιλολογικό μνημόσυνο του Κωστή Παλαμά, ο κινηματογράφος «Πάνθεον» ήταν ασφυκτικά γεμάτος και πολλοί στέκονταν στο δρόμο, αφού πριν αναγκαστήκαμε ν’ ανοίξουμε τις πόρτες. Κι όταν βγάλαμε τον «Οδυσσέα» πολλοί συμπολίτες προσφέρθηκαν πάλι να μας ενισχύσουν με κάθε τρόπο για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε την έκδοσή το. Μέσα στο σύλλογο λειτουργούσαν στην αρχή τρία τμήματα: το Φιλολογικό, της Ζωγραφικής και της Μουσικής. Αργότερα έγινε και το Θεατρικό με την ίδρυση της «Ελεύθερης σκηνής του Πυργιώτικου Παρνασσού». Από τις κύριες δραστηριότητες του συλλόγου πρέπει να σημειωθούν: Τα φιλολογικά βραδινά για Έλληνες ποιητές και πεζογράφους με ομιλητές μέλη του «Π. Π.». Το φιλολογικό μνημόσυνο για τον Κωστή Παλαμά, ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Η συναυλία του μουσικού τμήματος με μαέστρο τον Κώστα Κατσούρα, όπου ακούστηκαν τραγούδια για τη Λευτεριά. Οι θεατρικές παραστάσεις με τα έργα: «Οι φοιτηταί» του Γρηγορίου Ξενόπουλου, ¨Τ’ αρραβωνιάσματα» του Δημήτρη Μπόγρη και «Ο άντρας της» του Τάκη Δόξα. Η έκδοση του περιοδικού «Οδυσσέας».
Αυτά προφτάσαμε να δώσουμε. Το Μάη του ‘ 44 μπήκαν οι Ταγματασφαλίτες στην πόλη. Τα πάντα νεκρώθηκαν. Ήταν πια αδύνατη η λειτουργία του συλλόγου. Η τρομοκρατία ήταν φοβερή. Τα Τάγματα Ασφαλείας κατέλαβαν τα γραφεία μας, εγκαταστάθηκαν σ’ αυτά και μας ανάγκασαν να σωπάσουμε.
Φουσκαρίνης: Πότε ακριβώς;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Τέλος του Μάη του ‘ 44 και μέχρι τον Σεπτέμβρη του ‘ 44, όταν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ απελευθέρωσαν την πόλη.
Φουσκαρίνης: Τι γίνεται μετά την απελευθέρωση; Συνεχίζει τη δράση του ο σύλλογος;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Ναι. Θυμάμαι την περίοδο που η πόλη έχει απελευθερωθεί. Το Νομαρχιακό Συμβούλιο της ΕΠΟΝ, εκτιμώντας την όλη δραστηριότητα και προσφορά του «Π. Π.» μας πρότεινε να ενταχθούμε στο Καλλιτεχνικό της Τμήμα. Εμείς όμως θεωρήσαμε πιο σωστό να συνεχίσουμε την αυτόνομη δράση του συλλόγου γιατί πιστεύαμε ότι έτσι εξυπηρετούσαμε καλύτερα και την υπόθεση της Τέχνης και την όλη αναγεννητική προσπάθεια στην οποία στόχευαν οι απελευθερωτικές δυνάμεις. Η άποψή μας έγινε αποδεκτή και ο τότε Γραμματέας του Νομαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ Παναγιώτης Κατερίνης, μετέπειτα βουλευτής της ΕΔΑ, μας υποσχέθηκε κάθε δυνατή βοήθεια από τις Εαμικές οργανώσεις. Έτσι κάναμε μια προσπάθεια να συνεχίσουμε τη θεατρική μας δραστηριότητα και αρχίσαμε, αν θυμάμαι καλά, πρόβες στην κωμωδία του Μπεν Τζόνσον «Επικοίνη». Φιλοδοξούσαμε ακόμη ν’ ανεβάσουμε το «Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα» του Πιραντέλο. Βέβαια οι φιλοδοξίες μας ήταν, πώς να τις χαρακτηρίσω, ήσαν υπερβολικές για την ηλικία μας. Ας σημειωθεί όμως ότι πέρα από τον νεανικό ενθουσιασμό μας, είχαμε τις απαραίτητες προσβάσεις στα σοβαρά θεατρικά κείμενα, ώστε να δικαιολογούνται εν μέρει τέτοιες τολμηρές απόπειρες.. Αυτά στον Πύργο της Ηλείας, Φθινόπωρο του 1944.
Φουσκαρίνης: Ας έρθουμε τώρα στον «Οδυσσέα», ένα από τα πιο σημαντικά περιοδικά νέων και όχι μόνο που κυκλοφόρησαν μέσα στην Κατοχή, καταξιωμένο ήδη και καταχωρημένο στην ιστορία της νεότερης Λογοτεχνίας μας. Πώς ξεκίνησε η έκδοσή του;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Το πρώτο τυπωμένο τεύχος εκδόθηκε τον Μάρτη του 1943 και το τελευταίο τον Αύγουστο του 1944. Πριν όμως από την εκτύπωσή του, ο «Οδυσσέας» κυκλοφόρησε χειρογραμμένος και μετά δακτυλογραφημένος.
Φουσκαρίνης: Δηλαδή πόσον καιρό πριν από το πρώτο τυπωμένο τεύχος;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Ένα ή δύο τεύχη βγήκανε χειρογραμμένα. Όλο το περιοδικό το έγραφε υπομονετικά με το χέρι ο Γιάννης Καράγιωργας, ο οποίος είχε ωραίο γραφικό χαρακτήρα. Ακόμη βγήκανε και δύο τεύχη δακτυλογραφημένα. Τον τίτλο του περιοδικού στη χειρόγραφη και δαχτυλόγραφη μορφή του είχε φιλοτεχνήσει ο Τάκης Λουμιώτης. Ζωγράφιζε τότε. Το περιοδικό το εικονογραφούσαν όσοι ζωγράφιζαν απ’ την παρέα. Κυρίως ο Θανάσης Εξαρχόπουλος, καθηγητής σήμερα της ΑΣΚΤ, στην έδρα της Χαρακτικής, του οποίου τα πρώτα χαρακτικά τυπώθηκαν στον «Οδυσσέα». Δεν ξέρω αν υπάρχει σε κάποιο αρχείο χειρογραμμένος «Οδυσσέας». Θα ήταν σπουδαίο να περισωθεί. Υπάρχει όμως στο αρχείο της εφημερίδας «Η Αυγή» Πύργου ένα τεύχος στη δακτυλόγραφη μορφή του. Αν δεν κάνω λάθος, το πρώτο χειρογραμμένο τεύχος κυκλοφόρησε περίπου ένα χρόνο πριν από το πρώτο τυπωμένο, δηλαδή την Άνοιξη του ‘ 42.
Φουσκαρίνης: Ωραία! Ας επιστρέψουμε όμως στην έντυπη μορφή του «Οδυσσέα».
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Ναι. Στην αρχή το περιοδικό βγήκε με την ευθύνη όλης της ομάδας του «Π. Π.». Από το 4ο τεύχος όμως ορίζονται ως συντακτική επιτροπή ο Θόδωρος Βαρουξής κι εγώ. Και από το τεύχος 7-8, διευθυντής του περιοδικού γίνεται ο Τάκης Δόξας και γραμματέας συντάξεως εγώ.
Φουσκαρίνης: Εδώ θα ήθελα να κάνω μιαν ακόμα ερώτηση. Ο Δόξας ανήκε σε παλαιότερη από τη δική σας γενιά. Ήταν μεγαλύτερός σας. Γιατί τον κάνατε πρόεδρο του συλλόγου και διευθυντή του περιοδικού;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Ο Τάκης Δόξας από την αρχή βοήθησε την ομάδα με το γνωστό ενθουσιασμό του και την αγάπη του για κάθε καλό που γινόταν στον Πύργο. Τελικά έγινε μέλος του συλλόγου, του έδωσε περισσότερο κύρος και τον κάναμε Πρόεδρο. Λοιπόν, επειδή ακριβώς ήταν μεγαλύτερός μας και σεβαστότερος, επειδή είχε μια αδιαμφισβήτητη παρουσία στα Γράμματα, επειδή είχε περισσότερη πείρα στα λογοτεχνικά πράγματα, επειδή μας συγκινούσε η μεγάλη βοήθειά του και η συμπαράστασή του, αποφασίσαμε και με μια γνώμη όλοι, τον κάναμε και Διευθυντή του «Οδυσσέα». Και είναι γεγονός ότι ο Τάκης Δόξας έδωσε όλη την ψυχή του και στον «Πυργιώτικο Παρνασσό» και στον «Οδυσσέα».
Φουσκαρίνης: Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε, μέσα σε μια τόσο δύσκολη εποχή, στην έκδοση του περιοδικού; Πώς τις ξεπεράσατε;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Οι δυσκολίες της έκδοσης ήσαν πάρα πολύ μεγάλες. Στην αρχή αντιμετωπίσαμε το πρόβλημα πού θα τυπωνόταν το περιοδικό. Θυμάμαι ότι ο Δόξας, ο Καράγιωργας κι εγώ επισκεφθήκαμε το Δεσπότη μνας Αντώνιο, αρχές του ‘ 43, πριν φύγει για το βουνό, και τον παρακαλέσαμε να μας παραχωρήσει το τυπογραφείο της Μητρόπολης για την στοιχειοθέτηση του περιοδικού. Ο αξέχαστος ιεράρχης συγκινήθηκε πολύ, αναλύθηκε πραγματικά σε δάκρυα, μας αγκάλιασε και μας φίλησε. Αμέσως έδωσε εντολή και τέθηκε στη διάθεσή μας το τυπογραφείο. Όμως τα τυπογραφικά στοιχεία μέσα στις κάσες ήσαν πολύ ανακατωμένα και μόνο δυο έμπειροι τυπογράφοι σαν τους αείμνηστους Μέμο και Σπύρο Γιοβάνη μπόρεσαν και τα έβαλαν σε τάξη, όταν ζητήσαμε τη βοήθειά τους. Εκεί λοιπόν στοιχειοθετήθηκαν τα πρώτα τρία τεύχη του περιοδικού. Τις στοιχειοθετημένες σελίδες από το τυπογραφείο της Μητρόπολης, τις μεταφέραμε στο βιβλιοπωλείο του Βαρζελιώτη, ο οποίος διέθετε κατάλληλο πιεστήριο για την εκτύπωση. Ύστερα ο ίδιος ανέλαβε να τα στοιχειοθετεί και να τυπώνει το περιοδικό. Το πού βρίσκαμε το χαρτί, είναι ολόκληρη ιστορία. Ο «Οδυσσέας» τυπώθηκε σε διάφορα είδη χαρτιού, που το εξοικονομούσαμε με χίλιες θυσίες. Δημοσιογραφικό χαρτί ήταν πολύ δύσκολο να βρούμε εκείνη την εποχή. Θυμάμαι όμως ότι ο γνωστός χαρτέμπορος της Αθήνας Διονυσόπουλος, Ηλείος την καταγωγή, μας διευκόλυνε όπως μπορούσε σ’ αυτή μας την προσπάθεια. Τα απαραίτητα χρήματα για την αγορά του χαρτιού συγκεντρώναμε από τα έσοδα των θεατρικών παραστάσεων του συλλόγου, την πώληση του περιοδικού και τις δικές μας συνεισφορές. Εδώ θα πρέπει ν’ αναφέρω ότι αρκετές φορές μας βοήθησαν ο Νομάρχης Νίκος Κουράσης με τον υπάλληλο της Αγροτικής Τράπεζας και μέλος του «Π. Π.» Διονύσιο Κωνσταντινίδη, χορηγώντας μας διατακτικές για μπιζέλια, αραποσίτι ή σταφίδα που μοίραζε η Τράπεζα. Αυτά, παρά την πείνα μας, τα πουλάγαμε και με τα χρήματα που παίρναμε αγοράζαμε το χαρτί.
Φουσκαρίνης: Τι δυσκολίες συναντούσατε στη συγκέντρωση της ύλης; Υπήρξαν άλλου είδους δυσκολίες; Είχατε πολεμικές;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Την ύλη του περιοδικού την εκάλυπτε κατά ένα μέρος η συνεργασία όσων από μας γράφανε. Η υπόλοιπη ύλη, θυμάμαι, ερχόταν από το Πρακτορείο του Βαγιάνου ή από λογοτέχνες που είχαν ιδεί το περιοδικό και μας έστελναν συνεργασία. Ακόμη συνεργάζονταν Πυργιώτες που ασχολούνταν με τα Γράμματα, πολύ μεγαλύτεροί μας στην ηλικία, όπως ο δικηγόρος Απόστολος Μπέλμπας, ο δικηγόρος και μετέπειτα υπουργός Βάσος Στεαφανόπουλος, ο τραπεζιτικός Διονύσιος Κωνσταντινίδης, ο δημοσιογράφος Αύγουστος Καπογιάννης, ο λογοτέχνης Τάκης Καρτάλος (Ίων Ζώης). Ίσως και άλλοι που μου διαφεύγουν. Ιδιαίτερα πρέπει να μνημονευθεί η συνεργασία του Τάκη Σινόπουλου με το περιοδικό, ο οποίος, από το πρώτο τεύχος δίνει κείμενά του, ενώ βρίσκεται στην Αθήνα για πτυχιακές εξετάσεις στην Ιατρική. Ενδιαφέρεται ολοένα για την τύχη του περιοδικού και είναι γεγονός ότι η συνεργασία του αυτή, τώρα πια θεωρείται και η πρώτη ουσιαστική παρουσία του στα Γράμματά μας. Υπήρχε και μια έντονη διχογνωμία ανάμεσα στους παράγοντες του περιοδικού. Άλλοι θέλανε τα κείμενά του να είναι πρωτοποριακά και μόνο πρωτοποριακά και άλλοι υποστήριζαν μια μέση λύση και πρωτοποριακά και ό,τι άλλο. Πάνω σ’ αυτό είχαν γίνει πολλοί καυγάδες. Τελικά το περιοδικό κρίνεται μέσα από τα κείμενά του και όχι μέσα από τις προθέσεις των εκδοτών του. Ακόμη πρέπει να εκτιμηθούν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκε η έκδοσή του. Κι όταν μιλάμε για αυτές τις συνθήκες, θα πρέπει να αναφέρουμε και την αδικαιολόγητη αντίδραση που συνάντησε, τόσο το περιοδικό, όσο και ο σύλλογος από μερικούς καθηγητές του Γυμνασίου Αρρένων Πύργου. Οι καθηγητές αυτοί συμπεριφέρθηκαν μικρόψυχα στους μαθητές που ήσαν μέλη του «Π. Π.» και τους έλεγξαν με εχθρότητα για τη συνεργασία τους στον «Οδυσσέα». Άνθρωποι με απαρχαιωμένες γλωσσικές αντιλήψεις και ανύπαρκτη γνώση της Νεοελληνικής λογοτεχνίας υποχρέωσαν τους μαθητές να γράφουν στην καθαρεύουσα και στην επίμονη άρνησή τους, έφταναν μέχρι την επιβολή φοβερά άδικων κυρώσεων εις βάρος τους. Κείμενα σχετικά μ’ αυτή την ιστορία έχουν δημοσιευθεί και στον «Οδυσσέα» και σε φύλλα της εφημερίδας «Πατρίς» κατά την εποχή εκείνη.
Φουσκαρίνης: Εκτός από τον «Πυργιώτικο Παρνασσό» υπήρξε κάποιος άλλος σύλλογος που να είχε ανάλογη πολιτιστική δράση στον Πύργο κατά τη διάρκεια της Κατοχής;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Ναι. Το θέατρο «Απόλλων» στην περίοδο της Ιταλικής Κατοχής έγινε στάβλος από τους Ιταλούς. Μουλάρια, άχερα και γκάβαλα εκεί που δίδαξαν οι καλύτεροι θίασοι της χώρας. Όταν συνθηκολόγησε η Ιταλία, οι φοιτητές του τότε «Φοιτητικού Συλλόγου Πύργου» καθάρισαν το θέατρο και ανέβασαν τον «Παπαφλέσσα» του Μελά. Παράλληλα με τον «Π. Π.», εκτός από τον «Φοιτητικό Σύλλογο» υπήρχε και ο «Σύλλογος Αποφοίτων», ο οποίος ανέβασε ένα ή δύο θεατρικά έργα. Νομίζω ότι η παρουσία και των δύο αυτών συλλόγων ήταν μια θετική συμβολή στα πολιτιστικά του Πύργου. Κατά τη λιγόχρονη περίοδο από την απελευθέρωση της πόλης μέχρι το Δεκέμβρη του ‘ 44, αξιόλογη δραστηριότητα παρουσίασε και το καλλιτεχνικό τμήμα της ΕΠΟΝ. Αξέχαστη μένει στη μνήμη των Πυργιωτών η παράσταση του «Στραβόξυλου» του Ψαθά που σκηνοθέτησε ο Νίκος Αναστόπουλος (Σύλβιος), έξοχος ηθοποιός και βοηθός σκηνοθέτη στο Εθνικό Θέατρο, μαθητής του Καραντινού. Επίσης η παράσταση του έργου «Επονίτες» με πρωταγωνιστές τον αξέχαστο μουσουργό Αλέκο Λαϊνά από την Αμαλιάδα και τη γυναίκα του Σύλβα Λογοθέτη.
Φουσκαρίνης: Υπήρχε ανταγωνισμός ανάμεσα σε σας και τους άλλους;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Όχι. Δεν υπήρχε ανταγωνισμός, υπήρχε αγάπη, μια άμιλλα μέσα σε πνεύμα αγάπης. Άλλωστε οι καιροί ήσαν τέτοιοι που μόνο η αδερφοσύνη έσωζε τα πράγματα.
Φουσκαρίνης: Ας ξαναγυρίσουμε σε μια ερώτηση που αφήσαμε. Ο σύλλογος είχε, συνέχισε να έχει κάποια δράση μετά την απελευθέρωση; Πότε σταματάει οριστικά η δράση του και γιατί;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Η δράση του συλλόγου ουσιαστικά σταματάει όταν μπαίνουν οι ταγματασφαλίτες στον Πύργο. Αρχίζει να γίνεται πλέον προβληματική η λειτουργία και μόλις και μετά βίας ο «Οδυσσέας» βγάζει το τελευταίο τεύχος του μέσα στο καθεστώς της τρομοκρατίας. Ύστερα σταματάει κάθε δράση ώσπου μπαίνουν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ στον Πύργο. Όπως είναι γνωστό, το Σεπτέμβρη του ‘ 44 έγινε η πολύνεκρη μάχη του Πύργου και απελευθερωθήκαμε. Μετά από δύο μήνες, το Δεκέμβρη του ‘ 44, αρχίζει η μεγάλη τραγωδία στον τόπο μας. Η ομάδα μας σκορπίζει, πολλά από τα μέλη της πρέπει να ανέβουν στην Αθήνα για σπουδές. Ανάμεσα σε αυτούς είμαι και εγώ.
Φουσκαρίνης: Τι άλλο θυμάστε ή θέλετε να προσθέσετε για εκείνη την εποχή; Πώς θα χαρακτηρίζατε τώρα την τότε δράση σας;
ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ: Θυμάμαι πολλά. Όμως εκείνο που μένει πιο βαθειά στη μνήμη μου είναι η αγάπη που είχαμε μεταξύ μας. Το κέφι, το πείσμα μας, η αποφασιστικότητά μας. Η αγνότητα που χαρακτήριζε τις πράξεις μας και που κατά βάθος ήταν μια και μόνη πράξη: η άρνησή μας να υποταχθούμε. Ανακεφαλαιώνοντας, νομίζω ότι η προσφορά του «Πυργιώτικου Παρνασσού» και του «Οδυσσέα» συνοψίζεται στην επιτυχία τριών σημαντικών στόχων: Στο δυνάμωμα του αντιστασιακού πνεύματος κατά του φασισμού, στη συντήρηση της πνευματικής παράδοσης του τόπου και στη δημιουργία ενός πνευματικού φυτώριου που έδωσε αργότερα μερικά αξιόλογα ονόματα στα Γράμματα και τις Τέχνες της χώρας μας.
- Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό «Διάλογος» Λεχαινών, τεύχος 18, Μάρτιος 1983
ΑΝΔΡΕΑΣ ΦΟΥΣΚΑΡΙΝΗΣ
Τελευταία άρθρα απόΑΝΔΡΕΑΣ ΦΟΥΣΚΑΡΙΝΗΣ (δείτε τα όλα μαζί)
- Γλώσσα και Ιδεολογία στην Εκπαίδευση - Απρίλιος 15, 2019
- Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και οι Φωνές της Σιωπής | Βιβλιοκριτική - Απρίλιος 1, 2019
- Η τελευταία, η οριστική επιστροφή του Τάκη Σινόπουλου στον Πύργο - Μάρτιος 27, 2019