Ποιότητα Ζωής: Ένα διαρκές ζητούμενο

«Η ποιότητα της ζωής μας δεν εξαρτάται τόσο από αυτά που μάς συμβαίνουν, αλλά περισσότερο από το πώς αντιδρούμε σ’ αυτά που μάς συμβαίνουν ».(Antony  Robbins)

• ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
• iliasgiannakopoulos.blogspot.com

Η πορεία του ανθρώπου μέσα στο χρόνο και το χώρο ταυτίστηκε με την προσπάθεια του αγώνα του για επιβίωση. Η έννοια της επιβίωσης αφορούσε κι αφορά ακόμη και σήμερα την εξασφάλιση των απαραίτητων υλικών αγαθών, που ως ένα βαθμό συντελούν και εξασφαλίζουν τη βιολογική συντήρηση και εξέλιξη του ανθρώπου. Όσο ο άνθρωπος ένιωθε ή αναγνώριζε στον εαυτό του μόνο τη βιολογική του υπόσταση τόσο ταύτιζε τη ζωή του μόνο με τα υλικά αγαθά. Από το σημείο, όμως, που άρχισε να αναγνωρίζει ότι δεν υφίσταται μόνο ως βιολογικό ον αλλά και ως ένα «ον» με εσωτερικό κόσμο, τότε στον ορίζοντα πρόβαλε, αχνά στην αρχή αλλά με αξιώσεις αργότερα, το αίτημα για ποιότητα.

Έκτοτε οι δύο έννοιες, ποσότητα και ποιότητα, ως φορείς δύο αντίστοιχων προτύπων ζωής, συνυπάρχουν και αντιμάχονται μεταξύ τους. Η κυριαρχία της μιας ή της άλλης προσδιορίζει και τη νοηματοδότηση της ζωής του ανθρώπου. Ο σύγχρονος άνθρωπος ξεπερνώντας λόγω των τεχνολογικών επιτευγμάτων – το Λατινικό «primum vivere», αναζητά το διαφορετικό και το ανθρώπινο στην ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ, στο γνωστό «ΕΥ ΖΗΝ» των αρχαίων Ελλήνων.

Η εννοιολογική προσέγγιση της ποιότητας ζωής είναι ένα δύσκολο εγχείρημα κι αυτό γιατί το περιεχόμενό της διαμορφώνουν κάθε φορά ποικίλοι παράγοντες, όπως οι κοινωνικές συνθήκες κι ο παράγων άνθρωπος. Το οικονομικό σύστημα, τα κοινωνικά πρότυπα, οι αξίες και τα ιδανικά, η κυρίαρχη βιοθεωρία, οι πολιτικές συνθήκες και οι εσωτερικές αναζητήσεις του ατόμου αποτελούν τους κατ’ εξοχήν παράγοντες που οριοθετούν το περιεχόμενο της Ποιότητας Ζωής. Στις μέρες μας το αίτημα για Ποιότητα Ζωής θεμελιώνεται πάνω στην αντιφατικότητα της εικόνας της σύγχρονης κοινωνίας και ιδιαίτερα των κοινωνιών του αναπτυγμένου κόσμου.

Η κατανόηση της φυσικής νομοτέλειας, ο έλεγχος κάποιων φυσικών νόμων, η εξασφάλιση ενός ανεκτού βιοτικού επιπέδου, η ανάπτυξη της τεχνολογίας που διευκόλυνε την εργασία και την παραγωγή, η εκμηδένιση των αποστάσεων και η ανάπτυξη των Μ.Μ.Ε. που έφεραν τους ανθρώπους πιο κοντά μεταξύ τους αλλά και σε νέες πηγές γνώσης και τέλος η κατάρρευση κάποιων μύθων, η κυριαρχία του ορθολογισμού και η εξάπλωση της δημοκρατίας, ως αποτέλεσμα του πολιτικού φιλελευθερισμού, είναι μερικοί από τους παράγοντες που συνηγορούν υπέρ της θετικής εικόνας της σύγχρονης κοινωνίας και της προόδου.

Από την άλλη πλευρά, η απομάκρυνση από τη φύση και η διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας, οι δύσκολες συνθήκες ζωής στις μεγαλουπόλεις, η τυποποίηση των κινήσεων και η συνακόλουθη μηχανιστική σκέψη και συμπεριφορά, οι αποξενωμένες κοινωνικές σχέσεις και η έλλειψη κοινωνικής συνείδησης, η ένταση, το άγχος, η εμπορευματοποίηση των πάντων και η αναγωγή του καταναλωτισμού σε ιδεολογία, η κυριαρχία της υποκουλτούρας και τέλος, η μετατροπή του ατόμου σε ένα «ον»απολιτικό συνθέτουν την «γκρίζα» εικόνα της κοινωνίας μας και επιχειρηματολογούν υπέρ της άποψης ότι η Ποιότητα Ζωής απουσιάζει. Ωστόσο, κρίνεται απαραίτητο ο προσδιορισμός εκείνων των στοιχείων που αντικειμενικά συνθέτουν μια ποιοτική ζωή.

Ποιότητα Ζωής και Ολοκλήρωση

«Δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για το μήκος της ζωής σου, αλλά μπορείς να κάνεις για το πλάτος και το βάθος της¨.(H. L. Mencken)

Ζώντας, λοιπόν, το σύγχρονο άτομο σε μια κοινωνία αντιφάσεων και παραδοξοτήτων βλέπει το όραμα για μια ποιοτική ζωή να ξεθωριάζει και να  αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα για όλους. Η έννοια και το περιεχόμενο της Ποιότητας Ζωής είναι στενά συνυφασμένο με αυτό της Ολοκλήρωσης και συναποτελούν τους δύο όρους σταθμούς της πορείας του ανθρώπου προς την ευτυχία. ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ και ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ αποτελούν τους δύο όρους μιας αμφίδρομης σχέσης και που πολλές φορές τείνουν να ταυτιστούν. Αυτή η σχέση είναι μία σχέση αλληλοτροφοδότησης και γι’ αυτό κάθε φορά, που η ποιότητα ζωής εμφανίζεται, ως το επείγον αίτημα – ζητούμενο του σύγχρονου ατόμου, αυτόματα εμφανίζεται και η έννοια της ολοκλήρωσης ως βασική προϋπόθεση και αναγκαίος όρος της. Κανείς δεν μπορεί να ορίσει το περιεχόμενο και την ταυτότητα μιας ποιοτικής ζωής, αν δεν λάβει υπόψη του ή δεν ορίσει παράλληλα και τον παράγοντα ολοκλήρωση του ανθρώπου. Η ολοκλήρωση με όλες της τις εκφάνσεις αποτελεί πάντα το βασικό στόχο κάθε ανθρώπου, μία εσωτερική ανάγκη και η κατάκτηση αυτής συνοδεύεται από ένα αίσθημα ψυχικής ευφορίας (ευτυχία).

Η ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ λαμβάνεται ως μία κατάσταση εσωτερικής πληρότητας του ατόμου και χαρακτηρίζεται – διαλαμβάνει την πνευματική καλλιέργεια, την ψυχική ισορροπία, τη συναισθηματική σταθερότητα, την ηθική αρτίωση και την κοινωνική ωρίμανση, στοιχεία που τελικά μαζί με τη βιολογική ανάπτυξη συνθέτουν και το νόημα της ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ. Η ισόρροπη ανάπτυξη όλων αυτών των συνιστωσών της ανθρώπινης ύπαρξης αποτελεί και τον αναγκαίο όρο για  την κατάκτηση και βίωση της πραγματικής ποιότητας ζωής και όχι μιας ζωής, που τη χαρακτηρίζουν οι ψευδαισθήσεις και οι αυταπάτες των προτύπων ζωής ευζωίας της σημερινής κοινωνίας. Ο άνθρωπος είναι ενότητα και μόνο η αρμονική και ισόρροπη καλλιέργεια όλων των πτυχών διαστάσεων αυτής οδηγεί στην ποιότητα ζωής. Η διατάραξη αυτής της ενότητας και η μονοδιάστατη καλλιέργεια ενός μόνου στοιχείου της ανθρώπινης φύσης ύπαρξης ή ο προσανατολισμός του ανθρώπου σε ένα μόνο πρότυπο ζωής (καταναλωτικό, υλιστικό) αποτελεί μία αυταπάτη και ακυρώνει κάθε προσπάθεια του ατόμου για αυτοπραγμάτωση. Η εξασφάλιση, λοιπόν, όλων εκείνων των αναγκαίων συνθηκών για την ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ του ανθρώπου αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για την επίτευξη της ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ  ΖΩΗΣ.

Παράγοντες ακυρωτικοί της Ποιότητας Ζωής

Ωστόσο, η εικόνα της σύγχρονης ζωής μέσα στις συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες αναιρούν τις βασικές προϋποθέσεις για τη βίωση μιας ποιοτικής ζωής. Το άτομο της εποχής μας κάτω από το βάρος των συνεπειών των δημιουργημάτων του και των κοινωνικών συνθηκών οδηγείται σε μια ζωή χωρίς νόημα και ποιότητα. Βιώνει τη χαοτική προσωπική, κοινωνική και παγκόσμια αβεβαιότητα, επειδή τα έργα του, για τα οποία καυχήθηκε πολλές φορές με αλαζονεία, υπηρέτησαν και υπηρετούν την καταστροφή της φύσης, την αποσύνθεση της κοινωνίας και τελικά διασπούν και θρυμματίζουν το μεγαλείο της ανθρώπινης προσωπικότητας σε πολλά θραύσματα. Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής καταστρέφουν τις προϋποθέσεις για προσωπική δημιουργία των ανθρώπων και φυγαδεύουν την ψυχική και κοινωνική τους γαλήνη. Η ισορροπία της σχέσης «ύλης και πνεύματος» έχει κλονιστεί ανεπανόρθωτα υπέρ της πρώτης με αποτέλεσμα τη διατάραξη κάθε επί μέρους ισορροπίας. Η διατάραξη, όμως, της ψυχοσωματικής ισορροπίας του ανθρώπου καθώς κι αυτή του οικοσυστήματος αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για τη βίωση μιας «ποιοτικής ζωής».

Έτσι, ο σύγχρονος άνθρωπος νιώθει να καθίσταται έρμαιο μέσα στη ρευστότητα και τη σύγχυση που επικρατεί. Κι αυτό γιατί την ταυτότητα της σύγχρονης – ανοιχτής κοινωνίας τη συνθέτουν οι ταχύτατες μεταβολές, οι ανακατατάξεις και οι ριζικοί μετασχηματισμοί σε όλους τους ζωτικούς τομείς της κοινωνικής ζωής. Αυτές, όμως, οι αναδιαρθρώσεις μεγεθύνουν την ρευστότητα, προκαλούν στο κοινωνικό σώμα ένα αίσθημα αβεβαιότητας κι επιτείνουν τη σύγχυση. Μέσα σε αυτό, λοιπόν, το χαώδες τοπίο το σημερινό άτομο αδυνατεί να νιώσει ασφαλής και να αντλήσει δύναμη από τα παραδοσιακά σημεία αναφοράς (αξίες, ηθική…).

Νιώθει, δηλαδή, πως τη ζωή του την καθορίζουν απρόσωπες δυνάμεις απέναντι στις οποίες ακολουθεί μία υποτακτική στάση. Χάνει το αυτεξούσιό του, την αυτοβουλία του και καθίσταται άβουλο όργανο – έρμαιο εξωγενών δυνάμεων. Η κρίση του θολώνει και αποδυναμώνονται οι αμυντικοί του μηχανισμοί με αποτέλεσμα την παραίτηση και την απόλυτη προσαρμογή στους κανόνες και επιταγές ενός συστήματος όπου βασιλεύουν οι αβεβαιότητα και η ρευστότητα.

Δημοκρατία και Ποιότητα Ζωής

Αντίδοτο σε όλο το παραπάνω δυστοπικό τοπίο της εποχής μας μπορεί να αποτελέσει η σωστή λειτουργία της δημοκρατίας στο βαθμό που αυτή ως πολίτευμα εξασφαλίζει τις αναγκαίες προϋποθέσεις τόσο για την εσωτερική ολοκλήρωση του ανθρώπου όσο και για μία «υγιή» σχέση με το περιβάλλον του.

Η εξασφάλιση του κατάλληλου πολιτικού κλίματος, χωρίς φανατισμούς και κομματικές εμπάθειες και η απρόσκοπτη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος συνθέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί το άτομο να ολοκληρωθεί ως πολιτικό ον. Η ποιότητα ζωής συναρτάται πάντα κι από τις δυνατότητες που έχει το άτομο να συμμετέχει στα κοινά, να λαμβάνει μέρος στις αποφάσεις που το αφορούν, να κρίνει και να ελέγχει. Η συμμετοχή στα κοινά προϋποθέτει όχι μόνο την εξασφάλιση των απαραίτητων συνθηκών κι ευκαιριών αλλά και την πολιτική κοινωνικοποίηση του ατόμου μέσα από την οποία διαμορφώνεται η πολιτική συνείδηση και συμπεριφορά αυτού. Μόνον έτσι το άτομο μπορεί να κινείται ελεύθερα κι υπεύθυνα και στις δύο σφαίρες, τόσο την ιδιωτική όσο και τη δημόσια.

Οι δύο αυτές σφαίρες, αν δεν συμπίπτουν, τέμνονται και η μία συμπληρώνει την άλλη. Μέσα σ’ αυτές τις δύο σφαίρες ο άνθρωπος ζει, εργάζεται κι ενεργεί ως άνθρωπος και ως πολίτης. Αυτό δε, αποτελεί και τη βάση μιας ποιότητας ζωής, γιατί το άτομο νιώθει και λειτουργεί ως πρωταγωνιστής τόσο της προσωπικής όσο και της κοινωνικής πολιτικής ζωής. Εξάλλου ο άνθρωπος είναι άνθρωπος στο βαθμό που είναι πολίτης. Όταν ο άνθρωπος κι ο πολίτης βρίσκονται σε αρμονία και αμοιβαία συμπλήρωση, τότε αυτή η κατάσταση βιώνεται ως πληρότητα ζωής και ελευθερίας.

Η ελευθερία ως βίωμα αποτελεί βασικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη κι είναι εκείνο το στοιχείο που τον διαφοροποιεί από τη νοοτροπία του υπήκοου. Ο υπήκοος είναι ένας άνθρωπος που βρίσκεται αναγκαστικά σε κατάσταση ανελευθερίας ή ένας άνθρωπος που έχει συμφιλιωθεί με την τύχη του να είναι δούλος σε κάποια ξένη θέληση. Ο υπήκοος αδυνατεί να αναγνωρίσει την αυταξία του ανθρώπου και κατ’ επέκταση να βιώσει την ποιότητα ζωής. Ο άνθρωπος – πολίτης, λοιπόν, είναι ο ολοκληρωμένος άνθρωπος κι αυτός βρίσκεται κοντά την ποιότητα ζωής. Στο βαθμό, επομένως, που η έννοια της ολοκλήρωσης εμπεριέχει και την ελεύθερη έκφραση της πολιτικής φύσης του ατόμου τότε και ο στόχος ποιότητα ζωής λαμβάνει νόημα και περιεχόμενο.

Εξάλλου ο «διανοητικός πλούτος» των ανθρώπων μπορεί να επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό από τη συμμετοχή του στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Γιατί μόνο έτσι θα κατακτήσει την προσωπική του ελευθερία που ανθοφορεί στο πλαίσιο της «κοινότητας» όπου πραγματώνεται η συλλογική αλληλεπίδραση. Κι αυτό «γιατί το πιο γλυκό κομμάτι της ύπαρξής μας είναι το συλλογικό» (Ρουσσώ) που αντιτίθεται στην πρόταση ζωής του Επίκουρου «Λάθε βιώσας».

Επιμύθιο

Αν και η Ποιότητα Ζωής ως όρος ορίζεται τόσο από υποκειμενικούς όσο κι από αντικειμενικούς δείκτες παραμένει ασαφής κι ένα διαρκές ζητούμενο. Οι συνταγές ευτυχίας είναι αναποτελεσματικές στο βαθμό που στην βίωση μιας κατάστασης ως ποιότητας ζωής προσδιοριστικό στοιχείο είναι οι βαθύτερες επιθυμίες και ανάγκες του κάθε ατόμου χωριστά αλλά και ο κώδικας νοηματοδότησης της ζωής του. Σύμφωνα με τον ΠΟΥ η ποιότητα ζωής ορίζεται ως «η αντίληψη του ατόμου για τη θέση του στη ζωή στο πλαίσιο του πολιτισμού και των αξιακών συστημάτων στα οποία ζει και σε σχέση με τους στόχους του».

Αναγνωρίζοντας την πραγματικότητα στην οποία ζούμε ως μία αναγκαιότητα μπορούμε να έχουμε ως πλοηγό για μία Ποιότητα Ζωής την θέση του Μένανδρου:

«Ζώμεν γαρ ου ως θέλομεν, αλλ’ ως δυνάμεθα»

 ή την ανάλογη πρόταση του Αϊνστάιν:

         «Αν θες να ζήσεις μια ευτυχισμένη ζωή, εξάρτησέ την από έναν στόχο, όχι από ανθρώπους