Το παιδί αντιλαμβάνεται τον θάνατο με τελείως διαφορετικό τρόπο από ότι οι ενήλικες. Οι ενήλικες βιώνουν το θάνατο με ανάμικτα συναισθήματα, που περιλαμβάνουν και το αίσθημα της απώλειας και της αποστέρησης, ενώ ταυτόχρονα νιώθουν λύπη και για τον εαυτό τους. Για τα παιδιά ο θάνατος είναι κάτι πιο μακρινό. Οι ερωτήσεις των παιδιών σχετικά με τον θάνατο προέρχονται κυρίως από τη φυσιολογική τους περιέργεια για τα γεγονότα της ζωής και του θανάτου.
Βασικό συναίσθημα των παιδιών είναι η αγωνία και σπάνια νιώθουν φόβο που θα συνδέεται με τον φόβο για τον δικό τους θάνατο. Ο κύριος φόβος που εμφανίζεται στα παιδιά είναι ο φόβος μήπως χάσουν έναν από τους γονείς τους και μείνουν μόνα τους. Τα παιδιά έχουν ανάγκη να μάθουν την πραγματικότητα, για αυτό οι ενήλικες θα πρέπει να είναι ειλικρινείς μαζί τους, αρκεί να προσεγγίζουν το θέμα με τρόπο που μπορεί να γίνει κατανοητός από τα παιδιά. Ότι αναφέρει ο γονιός στο παιδί σχετικά με τον θάνατο θα πρέπει να συμβαδίζει με αυτά που ο ίδιος αισθάνεται και συμπεριφέρεται. Οι γονείς θα πρέπει να έχουν στο μυαλό τους ότι τα παιδιά θα πρέπει να εκτίθενται σταδιακά στα αρνητικά συναισθήματα έτσι ώστε να μπορούν να τα επεξεργαστούν, να τα εκφράσουν και να τα αποδεχτούν.
Η οικογένεια θα πρέπει να προετοιμαστεί κατάλληλα ώστε να απαντήσει στις ερωτήσεις που έχει το παιδί και να λύσει τις απορίες που του έχει προκαλέσει η εμπειρία της απώλειας. Είναι σημαντικό για τα παιδιά και για να κατανοήσουν την έννοια του θανάτου και της απώλειας να πάρουν ειλικρινείς και πραγματικές απαντήσεις από τους ενήλικες. Στις εξηγήσεις που θα δοθούν για τον θάνατο, οι ενήλικες θα πρέπει να αναφερθούν στη διακοπή των σωματικών λειτουργιών, η οποία αποτελεί και την αιτία του θανάτου, στην οριστική απομάκρυνση από τη ζωή, που χαρακτηρίζει τον θάνατο, στην καθολικότητα του θανάτου, έτσι ώστε το παιδί να συνειδητοποιήσει ότι όλοι οι άνθρωποι κάποια στιγμή πεθαίνουν.
Τα παιδιά θα πρέπει να έχουν βοήθεια και στήριξη στην προσπάθειά τους να αντιληφθούν και να κατανοήσουν την έννοια της απώλειας και του θανάτου. Είναι σημαντικό να υπάρχουν κοντά τους άτομα και κυρίως ο γονιός ή οι γονείς τους καθώς χρειάζονται προστασία από έντονα συναισθήματα που είναι πάνω από τις δυνατότητές τους να τα διαχειριστούν. Για αρχή θα μπορούσε να δοθεί στο παιδί ένας ορισμός του θανάτου, όπως «Θάνατος σημαίνει να μην είναι πια κάποιος ζωντανός. Είναι σαν τα λουλούδια που μαράθηκαν. Η ζωή τους τελείωσε».
Είναι σημαντικό για το παιδί να νιώσει ότι ο ενήλικας μπορεί να μιλήσει μαζί του για τον θάνατο ανοιχτά, χωρίς φόβο και αμηχανία. Ο ενήλικας μπορεί να εστιάσει στο σταμάτημα της λειτουργίας του σώματος κυρίως όταν το παιδί αναρωτιέται πως μοιάζει ή πως αισθάνεται ο πεθαμένος ή κάνει ερωτήσεις όπως τι τρώει ή πως αναπνέει. Ο ενήλικας θα μπορούσε να απαντήσει: «Το σώμα όταν πεθάνει δεν εργάζεται πια. Δεν κινείται, δεν ακούει, δεν αναπνέει, ούτε κοιμάται. Απλώς έχουν όλα σταματήσει. Δεν πονά καθόλου. Ούτε αισθάνεται». Αν το παιδί καταλάβει ότι οι ερωτήσεις του δεν ενοχλούν τον ενήλικα μπορεί να συνεχίσει, ενώ αυτό είναι σημαντικό για να καταλάβει ότι δεν είναι κακό να σκέφτεται και να μιλά για αυτό το θέμα.
Η εκπαίδευση σχετικά με τον θάνατο και τον τρόπο που πρέπει να αντιμετωπίζεται από τα παιδιά και από τους ενήλικες συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό στον τρόπο που βιώνεται από τα ίδια τα άτομα. Το παιδί περνάει μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς του στο σχολείο. Επομένως, το σχολείο είναι ένας χώρος που επίσης θα πρέπει να είναι υποστηρικτικός απέναντι στο παιδί που πενθεί και να το βοηθήσει να αντιμετωπίσει το πένθος και να ξεπεράσει την απώλεια.
Το σχολείο θα πρέπει να είναι ενήμερο για τα παιδιά που βρίσκονται σε κατάσταση πένθους, να ενδιαφέρεται για τις αντιδράσεις και τα συμπτώματα που εκδηλώνει το παιδί σε σχέση με το πένθος και κυρίως για τις συμπεριφορές εκείνες που φαίνονται και μέσα στο σχολικό περιβάλλον, καθώς τα παιδιά που πενθούν έχουν προβλήματα προσοχής μέσα στην τάξη, είναι ανήσυχα και συχνά απουσιάζουν από το σχολείο. Στα πλαίσια της σχολικής τάξης, ο δάσκαλος δίνοντας λίγο μεγαλύτερη προσοχή στο παιδί που πενθεί, μπορεί να το βοηθήσει απασχολώντας το με δραστηριότητες έτσι ώστε να αποσπάται η προσοχή του από το γεγονός της απώλειας. Βοηθητικό ρόλο στο σχολείο παίζει και η σταθερότητα και ασφάλεια που παρέχει η ρουτίνα της σχολικής ζωής.
Η υποστήριξη του παιδιού που πενθεί στα πλαίσια του σχολείου θα πρέπει να γίνει όχι μόνο μέσα στην τάξη αλλά και σε ατομικό επίπεδο. Οι δάσκαλοι και οι σχολικοί σύμβουλοι μπορούν να δώσουν στο παιδί που πενθεί τη δυνατότητα να τους μιλήσει σχετικά με το πένθος που βιώνει, όταν αυτό είναι έτοιμο για κάτι τέτοιο, τη σταθερότητα μιας σχέσης και την αίσθηση ότι το καταλαβαίνουν και το υποστηρίζουν, την αίσθηση ότι είναι φυσιολογικό και πρακτικά υποστήριξη στις μαθησιακές δυσκολίες που ενδεχομένως εμφανίσει.
Ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν τα παιδιά το θάνατο, τα βοηθάει να είναι πιο ψύχραιμα απέναντι σε επώδυνες καταστάσεις. Η επίσκεψη στο νεκροταφείο δεν έχει για τα παιδιά την ίδια συναισθηματική φόρτιση που έχει για τους ενήλικες. Οι ενήλικες μπορούν να συνοδεύσουν τα παιδιά σε ένα νεκροταφείο, έτσι ώστε να εξοικειωθούν με το χώρο. Μια περιήγηση στους τάφους και στις χρονολογίες που αναφέρουν επάνω, μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να κατανοήσουν την τελεσίδικη φύση του θανάτου. Μια επίσκεψη του παιδιού στο νεκροταφείο του επιτρέπει να κινηθεί στο χώρο, έτσι ώστε να τον γνωρίσει, να σταματήσει να τον φοβίζει, ως κάτι ξένο και απόμακρο και να αναπτύξει το δικό του τρόπο αντιμετώπισης του νεκροταφείου, ενώ ταυτόχρονα το βοηθά να διαμορφώσει τις κατάλληλες αναπαραστάσεις σχετικά με το θάνατο και την απώλεια.
Ακόμη πηγαίνοντας τα παιδιά σε ένα χώρο που είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον θάνατο και την απώλεια εξοικειώνονται με τις έννοιες αυτές και τους δίνονται και ερεθίσματα ώστε να εκφράσουν απορίες και ερωτήματα που έχουν σχετικά με αυτά τα θέματα και να μιλήσουν για τα συναισθήματα που τους προκαλεί ο θάνατος και πιθανόν η απώλεια ενός συγκεκριμένου προσώπου.
Οι ειλικρινείς συζητήσεις με το παιδί για το θέμα του θανάτου το προετοιμάζουν να βιώσει μια απώλεια και να κατανοήσει ότι σε όλη του τη ζωή, εκτός από χαρούμενες στιγμές, θα υπάρχουν και οι στιγμές που θα πρέπει να έρχεται αντιμέτωπο με τη λύπη και με τις απώλειες. Για να αποδεχτεί το παιδί πιο εύκολα την ιδέα του θανάτου θα πρέπει να εξοικειωθεί με τα συναισθήματα του θρήνου και της λύπης, να έχει την ευκαιρία να θέσει τα ερωτήματα που το απασχολούν και να αποκτήσει τις δικές του εμπειρίες, μέσα από τη βίωση καταστάσεων αποχωρισμού.
Έχοντας μια ειλικρινή σχέση με το παιδί και στηρίζοντάς το κατάλληλα, το παιδί μπορεί να νιώσει ασφαλές και ικανό να αντιμετωπίσει τα συναισθήματα που του προκαλεί η απώλεια. Το παιδί δεν θα πρέπει να το αποκλείουν οι ενήλικες από τις συζητήσεις που κάνουν σχετικά με το νεκρό άτομο και τα συναισθήματα που τους προκαλεί το πένθος για αυτό, από την κηδεία καθώς και από τις τελετές πένθους. Είναι περισσότερο βοηθητικό για το παιδί να γνωρίζει τα συναισθήματα των ενηλίκων, τη λύπη ή την απελπισία που νιώθουν οι γονείς του καθώς και τους τρόπους που αντιμετωπίζουν το πένθος τους. Η απόκρυψη ή υπεκφυγή συναισθημάτων και συζητήσεων δημιουργεί σύγχυση στο παιδί και του δίνει την εντύπωση ότι δεν επιτρέπεται η εκδήλωση ορισμένων συναισθημάτων, ούτε η συζήτηση σχετικά με κάποια θέματα.
Τα σημάδια που εμφανίζουν τα παιδιά που δυσκολεύονται να διαχειριστούν μία απώλεια είναι τα εξής: εκτεταμένη περίοδο κατάθλιψης και απώλεια ενδιαφέροντος για τις καθημερινές δραστηριότητες, δυσκολίες στον ύπνο, απώλεια όρεξης, φόβο να παραμείνει μόνο, συμπεριφορά σαν να βρίσκεται σε μικρότερη ηλικία, μίμηση συμπεριφορών του νεκρού ατόμου, απόσυρση από φίλους, άρνηση για το σχολείο και μείωση των σχολικών επιδόσεων.
Τα παιδιά μπορεί να εκδηλώνουν το πένθος και μέσα από συναισθήματα και συμπεριφορές που δε συνδέονται άμεσα με την απώλεια που έχουν βιώσει. Μπορεί να δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν στα μαθήματα ή να αρνούνται να διαβάσουν, να έχουν μια διάχυτη ανησυχία ή άγχος για οτιδήποτε μέσα στην καθημερινότητά τους. Μπορεί να αναζητούν διαρκώς επιβεβαίωση ότι είναι ασφαλή και δεν βρίσκονται σε κίνδυνο. Επίσης, μπορεί να εμφανίσουν ένα φόβο εγκατάλειψης, απόρριψης ή προδοσίας, όπως βίωσαν και από το άτομο που πέθανε. Πολλές φορές τα παιδιά νιώθουν και ένα αίσθημα ενοχής, θεωρώντας τον εαυτό τους ως υπεύθυνο για ότι συνέβη. Ακόμη, τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν θυμό, απογοήτευση ή κούραση γενικά από τη ζωή τους.
Σε κάθε περίπτωση για να στηρίξουμε το παιδί που πενθεί το ενθαρρύνουμε να εκφράσει τα συναισθήματά του, να μιλήσει για τις αναμνήσεις που έχει από το άτομο που πέθανε. Τα παιδιά πολλές φορές δυσκολεύονται να αποτυπώσουν με λέξεις όλα όσα νιώθουν, για αυτό τα ενθαρρύνουμε να ζωγραφίσουν, να αφηγηθούν ιστορίες ή να κοιτάξουμε μαζί ένα άλμπουμ με φωτογραφίες. Είναι καλό να επιστρέψουμε σύντομα στην καθημερινότητα και στη ρουτίνα, μέσα στην οποία τα παιδιά νιώθουν ασφάλεια. Τα παιδιά θα πρέπει να καταλάβουν ότι δεν είναι κακό να συζητάμε για τα αρνητικά μας συναισθήματα, ή το να νιώθουμε θλίψη για τον άνθρωπο που πέθανε, ή το να μιλάμε για αυτόν. Η πρώτη σκέψη στο μυαλό των παιδιών είναι αν θα πεθάνουν οι γονείς τους. Κάποια παιδιά τολμούν να το εκφράσουν, άλλα το σκέφτονται ή το εκφράζουν μέσα από τα όνειρά τους.
Πηγές:
- https://childmind.org/article/helping-children-deal-grief/
- https://www.childbereavementuk.org/information-how-children-grieve
_________________________________________________________________
Κουραβάνας Νικόλαος, Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.
Posted by Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc
