Πόσο διαφέρουν οι σύγχρονες διαταραχές από τις διαταραχές με τις οποίες ασχολούνταν ο Φρόυντ; Πόσο διαφορετική είναι η σημερινή συμπτωματολογία και πόσο συνδέονται οι διαταραχές με τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας;
Στην εποχή του Φρόυντ, αυτό που κυριαρχούσε μέσα στην κοινωνία ήταν τα καταπιεσμένα συναισθήματα που έψαχναν τρόπους έκφρασης και εκτόνωσης για το ψυχικό όργανο, με αποτέλεσμα να είναι ιδιαίτερα συχνή η εκδήλωση υστερικών συμπτωμάτων, με παράλυση των άκρων ή και ολόκληρου του σώματος και παροδική τύφλωση ή κώφωση. Συμπτώματα που εμφανίζονταν και εξαφανίζονταν χωρίς να μπορέσει να βρει τρόπο θεραπείας ο Φρόυντ και οι σύγχρονοι και μεταγενέστεροι ψυχαναλυτές.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και πιο συχνός ο μεταχμιακός ή οριακός ασθενής, που εμφανίζει ένα διάχυτο μοτίβο από έλλειψη ικανοποίησης. «Δεν υποφέρει από εξαντλητικές καθηλώσεις ή φοβίες ή από τη μετατροπή καταπιεσμένης σεξουαλικής ενέργειας σε νευρικές ενοχλήσεις, απεναντίας, παραπονιέται για ‘ασαφείς, διάχυτες απογοητεύσεις με τη ζωή’ και αισθάνεται ότι ‘η άμορφη ύπαρξή του είναι μάταιη και άσκοπη’. Περιγράφει ‘ανεπαίσθητα βιωμένα κι ωστόσο διαβρωτικά αισθήματα κενότητας και κατάθλιψης’, ‘βίαιες παλινδρομήσεις της αυτοεκτίμησης’ και μια ‘γενική ανικανότητα να συνεχίσει να ζει’. Κερδίζει ‘μια αίσθηση μεγαλύτερης αυτοεκτίμησης μόνο προσκολλώμενος σε ισχυρές, θαυμαζόμενες μορφές που την αποδοχή τους λαχταρά και από τις οποίες χρειάζεται να νιώσει ότι τον υποστηρίζουν’. Μολονότι εκπληρώνει τις καθημερινές του υποχρεώσεις και διακρίνεται κιόλας, η ευτυχία του ξεφεύγει και η ζωή συχνά του φαίνεται ότι δεν αξίζει να την ζει» (σελ. 47). Ο οριακός άνθρωπος δεν μπορεί να προσδιορίσει τον εαυτό του και την ταυτότητά του, δεν μπορεί να έχει σταθερές συναισθηματικές σχέσεις και γενικότερα δεν έχει συναισθηματική σταθερότητα στη ζωή του.
Έτσι, φαίνεται πως μέσα στην κοινωνία πραγματοποιήθηκε ένα πέρασμα από την καταπίεση και τα πρέπει στην απελευθέρωση με συναισθήματα οργής και έντασης. Τα άτομα με οριακή προσωπικότητα αποφεύγουν τις στενές διαπροσωπικές σχέσεις και παραπονιούνται για ένα εσωτερικό κενό, που δεν ξέρουν που οφείλεται αλλά ούτε και πώς να το καλύψουν.
Οι σύγχρονες κοινωνίες φέρουν όλο και πιο πολύ στο προσκήνιο την προβολή της προσωπικότητας, η οποία αποκτά περισσότερα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά. Έτσι συναντάμε πιο συχνά τον παθολογικό ναρκισσισμό, που διαμορφώνει άτομα, τα οποία μπορούν εύκολα να διαχειρίζονται τις εντυπώσεις που δίνουν στους άλλους, είναι άπληστα στην αναζήτηση θαυμασμού, αλλά περιφρονούν τους άλλους για να νιώσουν καλύτερα. Επιθυμούν συναισθηματικές εμπειρίες ώστε να καλύψουν τα εσωτερικά κενά, αλλά δυσκολεύονται να επενδύσουν σε άλλα άτομα.
«Ως ψυχιατρικός ασθενής, ο ναρκισσιστής είναι εκλεκτός υποψήφιος για ατέρμονη ανάλυση. Αναζητά στην ανάλυση μια θρησκεία ή τρόπο ζωής και ελπίζει να βρει στη θεραπευτική σχέση εξωτερική στήριξη για τις φαντασιώσεις παντοδυναμίας και αιώνιας νιότης που καλλιεργεί. Ωστόσο, η δύναμη των αμυνών του τον κάνει να ανθίσταται στην επιτυχή ανάλυση. Η ρηχότητα της συναισθηματικής του ζωής συχνά τον εμποδίζει να αναπτύξει στενή σχέση με τον αναλυτή, έστω και αν ‘συχνά χρησιμοποιεί τη διανοητική του γνώση για να συμφωνήσει λεκτικά με τον αναλυτή και ανακεφαλαιώνει με δικά του λόγια ό,τι έχει αναλυθεί κατά τις προηγούμενες συνεδρίες.
Χρησιμοποιεί τη νόηση περισσότερο για να υπεκφύγει παρά για να ανακαλύψει τον εαυτό του, καταφεύγοντας σε ορισμένες από τις ίδιες στρατηγικές συσκότισης που εμφανίζονται στα εξομολογητικά κείμενα των πρόσφατων δεκαετιών. Ο ασθενής χρησιμοποιεί τις αναλυτικές ερμηνείες αλλά τους αφαιρεί γοργά τη ζωή και το νόημα, έτσι ώστε να απομείνουν κούφιες λέξεις χωρίς νόημα. Έπειτα, οι λέξεις δίνουν ένα αίσθημα ανωτερότητας. Καίτοι οι ψυχίατροι δεν θεωρούν πια τις ναρκισσιστικές διαταραχές εγγενώς μη αναλύσιμες, πολύ λίγοι είναι αισιόδοξοι ότι υπάρχουν προοπτικές επιτυχίας» (σελ. 50).
«Κατά τον Κέρνμπεργκ, το μεγάλο επιχείρημα για να επιχειρήσουμε την προσπάθεια, απέναντι στις πολλές δυσκολίες που παρουσιάζουν οι ναρκισσιστικοί ασθενείς, είναι ο σαρωτικός αντίκτυπος του ναρκισσισμού στο δεύτερο ήμισυ της ζωής τους- η βεβαιότητα των τρομερών βασάνων που τους περιμένουν. Σε μια κοινωνία που φοβάται το γήρας και τον θάνατον, η γήρανση τρομοκρατεί ιδιαίτερα εκείνους που φοβούνται την εξάρτηση και που ο αυτοσεβασμός τους απαιτεί τον θαυμασμό ο οποίος συνήθως δίδεται στη νιότη, την ομορφιά, τη διασημότητα ή τη γοητεία. Οι συνήθεις άμυνες εναντίον των καταστροφών του γήρατος –ταύτιση με ηθικές ή καλλιτεχνικές αξίες πέρα από τα άμεσα συμφέροντά μας, διανοητική περιέργεια, η παρηγορητική συναισθηματική θέρμη που προέρχεται από ευτυχισμένες σχέσεις στον παρελθόν- δεν μπορούν να κάνουν τίποτε για τον ναρκισσιστή. Αδυνατώντας να ποριστεί όποια ανακούφιση έρχεται από την ταύτιση με την ιστορική συνέχεια, του είναι απεναντίας αδύνατο ‘να αποδεχτεί το γεγονός ότι μια νεότερη γενεά κατέχει τώρα πολλές από τις παλαιότερα αγαπημένες του ικανοποιήσεις της ομορφιάς, του πλούτου, της εξουσίας και ιδίως της δημιουργικότητας. Να μπορούν να χαρούν τη ζωή σε μια διαδικασία που εμπλέκει μια αυξανόμενη ταύτιση με την ευτυχία και τα επιτεύγματα των άλλων ανθρώπων, ξεφεύγει τραγικά από την ικανότητα των ναρκισσιστικών προσωπικοτήτων» (σελ. 50-51).
Σύμφωνα με τον Λας, «κάθε εποχή αναπτύσσει τις προσιδιάζουσες μορφές παθολογίας της, που εκφράζουν σε μεγαλοποιημένη μορφή την υποβαστάζουσα χαρακτηροδομή της. Τον καιρό του Φρόυντ, η υστερία και η ψυχαναγκαστική νεύρωση οδηγούσαν στα άκρα τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που συνδέονταν με την καπιταλιστική τάξη πραγμάτων σε ένα πρωιμότερο στάδιο της ανάπτυξής της- κτητικότητα, φανατική αφοσίωση στη δουλειά και άγρια καταπίεση της σεξουαλικότητας. Στον καιρό μας, οι προσχιζοφρενικές, μεταιχμιακές διαταραχές ή διαταραχές της προσωπικότητας έχουν τραβήξει ολοένα και περισσότερο την προσοχή, μαζί με τη σχιζοφρένεια. Αυτή η ‘αλλαγή στη μορφή των νευρώσεων έχει παρατηρηθεί και περιγραφεί ήδη από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο από έναν αυξανόμενο αριθμό ψυχιάτρων. Σύμφωνα με τον Πέτερ Λ. Τζιοβατσίνι, οι κλινικοί γιατροί βρίσκονται μονίμως αντιμέτωποι με τον φαινομενικά αυξανόμενο αριθμό ασθενών που δεν ταιριάζουν στις τρέχουσες διαγνωστικές κατηγορίες και που πάσχουν όχι από σαφή συμπτώματα, αλλά από ασαφή, κακοπροσδιορισμένα παράπονα. (…). Η αυξανόμενη σπουδαιότητα των χαρακτηρολογικών διαταραχών φαίνεται να σηματοδοτεί μια υποβαστάζουσα αλλαγή στην οργάνωση της προσωπικότητας, από τη λεγόμενη ενδοστρέφεια στον ναρκισσισμό» (σελ. 51).
Ο Μάικλ Μπέλντοχ παρατηρεί: «ότι ήταν η υστερία και οι ψυχαναγκαστικές νευρώσεις για τον Φρόυντ και τους πρώιμους συνεργάτες του… κατά τις αρχές του 20ου αιώνα, είναι οι ναρκισσιστικές διαταραχές για τον κοινό ψυχαναλυτή κατ’ αυτές τις τελευταίες δεκαετίες πριν τη νέα χιλιετία. Οι σημερινοί ασθενείς εν γένει δεν πάσχουν από υστερικές παραλύσεις των ποδιών ούτε από καταπιεστική παρόρμηση να πλένουν διαρκώς τα χέρια τους, απεναντίας, ίσα ίσα ο καθαυτό ψυχικός τους εαυτός έχει μουδιάσει ή αυτό πρέπει να τρίβουν και να ξανατρίβουν σε μια εξαντλητική και ατελεύτητη προσπάθεια να καθαριστούν». «Οι ασθενείς αυτοί πάσχουν από διάχυτα συναισθήματα κενότητας και από μια βαθιά διαταραχή του αυτοσεβασμού», συμπληρώνει ο Λας (σελ. 52).
Ο Λας επισημαίνει επίσης, «η εξασθένηση των κοινωνικών δεσμών, που προέρχεται από την κρατούσα κατάσταση της κοινωνικής πρόνοιας, αντανακλά συγχρόνως μια ναρκισσιστική άμυνα εναντίον της εξάρτησης. Μια πολεμόχαρη κοινωνία τείνει να παράγει άνδρες και γυναίκες που είναι κατά βάθος αντικοινωνικοί. Δεν θα έπρεπε, συνεπώς, να μας ξαφνιάζει που βρίσκουμε ότι, παρόλο που ο ναρκισσιστής συμμορφώνεται στους κοινωνικούς γνώμονες από φόβο εξωτερικής τιμωρίας, θεωρεί συχνά τον εαυτό του εκτός νόμου και βλέπει και τους άλλους με τον ίδιο τρόπο, ‘’ως βασικά ανέντιμους και αναξιόπιστους ή αξιόπιστους μόνο εξ αιτίας των εξωτερικών πιέσεων’’. ‘’Τα αξιακά συστήματα των ναρκισσιστικών προσωπικοτήτων είναι γενικώς φθαρτά σε αντίθεση προς την άκαμπτη ηθική της ψυχαναγκαστικής προσωπικότητας’’, γράφει ο Κέρνμπεργκ» (σελ. 60).
Και ο Λας συμπεραίνει: «Ώστε η ηθική της αυτοσυντήρησης και της ψυχικής επιβίωσης ριζώνει όχι απλώς στις αντικειμενικές συνθήκες του οικονομικού πολέμου, του αυξανόμενου ποσοστού εγκλημάτων και του κοινωνικού χάους, αλλά στην υποκειμενική εμπειρία του κενού και της απομόνωσης. Αντανακλά την πεποίθηση –εξ ίσου προβολή εσωτερικών ανησυχιών και αντίληψη του πώς είναι τα πράγματα- ότι ο φθόνος και η εκμετάλλευση κυριαρχούν ως και στις πιο στενές σχέσεις. Η λατρεία των προσωπικών σχέσεων, που γίνεται ολοένα και πιο έντονη όσο υποχωρεί η ελπίδα πολιτικών λύσεων, κρύβει την πλήρη απογοήτευση από τις προσωπικές σχέσεις, όπως ακριβώς η λατρεία της αισθησιακότητας συνεπάγεται την απάρνηση της αισθησιακότητας σε όλες εκτός από τις πιο πρωτόγονες μορφές της. Η ιδεολογία του προσωπικού μεγαλώματος, επιφανειακά αισιόδοξη, ακτινοβολεί βαθιά απελπισία και παραίτηση. Είναι η πίστη των ανθρώπων χωρίς πίστη» (σελ. 60).
Πηγή: Κρίστοφερ Λας. 2008. Η κουλτούρα του ναρκισσισμού. Αθήνα: Νησίδες.
_______________________________________________________________
Κουραβάνας Νικόλαος, Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.
Posted by Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγος, MSc
