Στίχος και ποίηση

Ο κόσμος του στιχουργού δεν είναι τόσο ο κόσμος των στίχων, όσο ο κόσμος που έχει όρια και νόμους τους στίχους. Γι’ αυτό και μας επιτρέπεται να πούμε πως ακόμα και ο καθαρότερος των στιχουργών, ο λυρικός ποιητής, συναναστρέφεται με τους διπλανούς του, κουβεντιάζει μαζί τους.

by Times Newsroom

“Lady with a Lyre,” Portrait of Josephine Budayevskaya by Mlle Riviere, 1806. Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images

  • ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗΣ

Ο στίχος είναι ένας τρόπος να πάρει μορφή, μέσα στο χώρο που δίνεται στην ομιλία μας, ό,τι γεννιέται από τη φαντασία· ο μόνος τρόπος που τόσο η φαντασία όσο και η σκέψη μπορούν να τον μετρήσουν, κι έτσι να τον εκτιμήσουν, να τον θυμηθούν. Ο στίχος είναι η γραμμή του ποιητή· όπως η γεωμετρία αρχίζει από το σημείο και τη γραμμή, έτσι η ποίηση αρχίζει από το γράμμα και το στίχο. Ας είναι απαραίτητη η γραμμή για να κατανοήσουμε τι είναι επίπεδο, για να αφαιρέσουμε από τον άμορφο χώρο, που δίνεται στις αισθήσεις μας, το επίπεδο και την παράστασή του· έτσι, για να υποτάξουμε σ’ ένα ρυθμό την ανθρώπινη ομιλία, σ’ ένα ρυθμό που να τον κατέχουμε κι όταν παύει η ομιλία του θνητού ατόμου στο διπλανό του, μας είναι απαραίτητος ο στίχος σα γραμμή του χώρου της ομιλίας, που είναι και χώρος της ποίησης.

Όπως υποθέτουμε πως η γραμμή προχωρεί στο άπειρο, έτσι δε θα νιώσει κανείς τι σημαίνει λυρισμός αν δεν υποθέσει πως ο στίχος έχει ένα δικό του δρόμο στο άπειρο, ανεξάρτητα από τη συνέχεια των άλλων στίχων.

***

Γράφοντας σε στίχους, γράφουμε για να μείνει η ομιλία μας και για μας τους ίδιους και για τους άλλους, σα να σκεπτόμαστε πως διαφορετικά χάνεται, σα να μην τρέφουμε εμπιστοσύνη στη μνήμη μας (ας αναλογιστεί κανείς τη λεγόμενη ιστορική εξήγηση του στίχου), σα να μην ξέρουμε άλλο διαρκή χώρο για την ομιλία μας από κείνον που γεννιέται τότε που γεννιέται και ο στίχος. Όπως η γεωμετρία ανακαλύπτεται για να υποτάξουμε το χώρο της φύσης, έτσι με την ποίηση το άτομο ανακαλύπτει το χώρο που αρμόζει στην ομιλία του, και τον χωρίζει σε στίχους για να τον υποτάξει· και όχι μονάχα για να τον υποτάξει, αλλά και για να τον συντηρήσει για όσους έρχονται ύστερα. Αν ο χώρος της γεωμετρίας εφαρμόζεται στη φύση, δεν είναι όμως ακριβώς ο τόπος της φύσης, αλλά ένας χώρος που από το άτομο κατασκευάζεται· το ίδιο συμβαίνει και στην ποίηση, και μάλιστα πιο έντονα και καθαρά, γιατί εδώ πρόκειται για ομιλία και όχι για φύση. Ο ποιητής που κατασκευάζει το στίχο δεν αφαιρείται μακριά από την ομιλία, ενώ ο γεωμέτρης που υποθέτει τη γραμμή αφαιρείται ολότελα, ξεχνάει κυριολεκτικά τη φύση, που δεν παύει μ’ αυτό να του είναι βίωση, αφού παραδέχεται τον εαυτό του γεωμέτρη, αφού, θέλοντας μη θέλοντας, είναι ο ίδιος γεωμέτρης. Γιατί αν ο ένας σκοπός της γεωμετρίας είναι το ίδιο το άτομο που την κατασκευάζει, ο άλλος, εξίσου σημαντικός, είναι η φύση.

Ο στιχουργός δεν αφαιρείται από την ομιλία, αφού την εργασία του την κάνει ακριβώς για να συγκρατήσει την ομιλία του.

***

Ο στίχος είναι η φράση που γίνηκε ευθεία, και που ακριβώς γιατί έγινε ευθεία, έχει τη δυνατότητα της διάρκειας. Σαν ευθεία, ο στίχος προχωρεί στο άπειρο, αλλά σαν ευθεία… Σα στίχος, το πράμα είναι πολύ πιο δύσκολο !

Ο στίχος δεν είναι απλώς η ευθεία του γεωμέτρη, που άλλωστε και για το γεωμέτρη είναι μια υπόθεση· ο στίχος για τον ποιητή είναι η ευθεία, αλλά πλούσια από νόημα, και που κατευθύνεται όχι μονάχα στο άπειρο, αλλά και προς όλα τ’ άτομα, προς τον άνθρωπο. Θυμάμαι ένα στίχο του Δρίβα, που εκφράζει θαυμάσια, κατά τη γνώμη μου, τη λαχτάρα του ποιητή για την ευθεία, που είπα πιο πάνω :

Διψώ τη γραμμή την ίσια γραμμή το ταξίδι…

Ο Δρίβας μιλάει για ταξίδι, γιατί δεν ξέρει πού πηγαίνει· όμως δε βλάπτει· είδε, με αγνότητα ενστίχτου και καρδιάς, την πρωταρχική ανάγκη, που νιώθει ο ποιητής, της ευθείας.

***

Χωρίς την ευθεία δε μπορούμε να διακρίνουμε το χώρο από το χρόνο· έτσι, χωρίς το στίχο, δε μπορούμε να διακρίνουμε την ομιλία που διαρκεί από τα λόγια που πηγαίνουν χαμένα. Η ομιλία έχει και χώρο και χρόνο δικούς της, αλλά ένα χώρο κι ένα χρόνο που δε μπορείς να τους χωρίσεις τον ένα από τον άλλο· γιατί η ομιλία δηλώνει στο άτομο, τον ενυπάρχοντα άνθρωπο, και ο άνθρωπος έχει μέσα του και χώρο και χρόνο, αλλά σαν ουσίες που δε διακρίνονται η μια από την άλλη.

***

Καταχρηστικώς μπορεί να ονομαστεί ομιλία ο πεζός λόγος. Με την πεζογραφία το άτομο θέλει και δε θέλει ν’ αποχωριστεί από τη φύση, από τον κόσμο εκείνο που βρήκε έτοιμο σα γεννήθηκε. Θέλει, αφού δημιουργεί, αφού πράττει· δε θέλει, όσο η δημιουργία του, ο πεζός του λόγος, δεν υπόκειται σ’ ένα νόμο, που από το άτομο επίσης να δημιουργείται, από ένα άτομο που δε θέτει, δεν προβλέπει μια φύση μυστήριο· γιατί τουναντίον αν ένας νόμος διέπει όποια πεζογραφία, είναι ένας νόμος ανάλογος με τους νόμους που διέπουν τη φύση, που αναφέρονται στη φύση· άσχετα τώρα με το γεγονός, που κι αυτούς τους νόμους τους δημιουργεί το άτομο, το άτομο-φυσικός επιστήμονας· οπωσδήποτε πρόκειται για νόμους (τόσο εκείνος της φύσης, όσο και εκείνος της πεζογραφίας) ουσιαστικά διαφορετικούς από το νόμο, ας πούμε έτσι, της ομιλίας, αν νόμο θεωρήσουμε και παραδεχτούμε το στίχο.

***

Ο στιχουργός κατά ένα κάποιον τρόπο κουβεντιάζει. Κουβεντιάζει, λέω, γιατί εννοώ πως μιλεί και για να τον ακούσει ο διπλανός του, όχι μονάχα για να μιλήσει καθαρά, για να μιλήσει στον εαυτό του, που και τούτο συμβαίνει, και μάλιστα προπάντων τούτο συμβαίνει στο ποίημα, στο ποίημα που αξίζει να ονομαστεί λυρικό. Ό,τι εγώ λέω “κουβέντα”, ένας Γάλλος θα το έλεγε “discours”. Αλλά ένας Γάλλος δε διακρίνει ανάμεσα στα λόγια που απευθύνω στον εαυτό μου κι εκείνα που απευθύνω στους άλλους.

Ο κόσμος του στιχουργού δεν είναι τόσο ο κόσμος των στίχων, όσο ο κόσμος που έχει όρια και νόμους τους στίχους. Γι’ αυτό και μας επιτρέπεται να πούμε πως ακόμα και ο καθαρότερος των στιχουργών, ο λυρικός ποιητής, συναναστρέφεται με τους διπλανούς του, κουβεντιάζει μαζί τους. Άλλο ζήτημα τώρα που δε θα εννοήσουν το λυρικό ποιητή όσοι δεν κατανοούν και δεν παραδέχονται πως οι στίχοι, σαν όρια και σα νόμοι, δεσμεύουν την ίδια τη φύση του ποιητή. Ο στιχουργός όμως εκδηλώνεται στους διπλανούς του· ένας λόγος που μεταχειρίζεται το στίχο είναι ίσως κι αυτός· πως ο στίχος είναι το πιο σύντομο μέσο επικοινωνίας του εαυτού μας με τη σκέψη μας και με τη φαντασία μας, όπως η ευθεία είναι η πιο σύντομη γραμμή ανάμεσα σε δυο σημεία. Ας προσθέσουμε πως ο στίχος, ακριβώς γιατί είναι το πιο σύντομο, είναι και το ειλικρινέστερο μέσο επικοινωνίας του εαυτού μας με τη σκέψη μας και τη φαντασία μας· απατώνται συνεπώς όλοι όσοι νομίζουν πως ο γνήσιος ποιητής χρησιμοποιεί το στίχο για να κρυφτεί πίσω του. Ένας ωραίος στίχος δεν είναι ποτέ προσωπείο. Είναι κάθε άλλο παρά προσωπείο.

***

Κάθε στίχος έχει ένα ορισμένο αριθμό συλλαβών· στην ποίηση της Δύσης και στη δική μας νεοελληνική ποίηση, τα ποιήματα που ακολουθούν την παράδοση γράφονται σε στίχους που κρατάν όλοι τον ίδιο αριθμό συλλαβών, αλλά και αν τούτο δε συμβαίνει στα ποιήματα με τους λεγόμενους ελεύθερους στίχους, πάντως και σε τούτα (όταν δεν αντανακλάνε τις ακρότητες των υπερρεαλιστικών θεωριών στην υπερβολή τους) υπάρχει μια αναλογία ανάμεσα στους αριθμούς των συλλαβών του κάθε στίχου εκείνη τουλάχιστον η αναλογία που – μαζί με τις εσωτερικές του στίχου αρμονίες των φωνηέντων και των συμφώνων – επιτρέπει στην ομιλία μας να φανερώσει, να κάνει απτή, τη μουσική που της ανήκει.

Ένας στίχος, όπως είναι γνωστό, δε μπορεί να υπερβεί έναν ορισμένο αριθμό συλλαβών. Αλλ’ αυτό δε γίνεται γιατί η ομιλία μας σαν ομιλία έτσι επιβάλλει, αλλά γιατί η αναπνοή μας από τη μια μεριά, και η συγκέντρωσή μας πάνω σ’ εκείνο που μπορεί να ονομαστεί ένα λυρικό σημείο του ορίζοντα, από την άλλη, έχουν μιαν ένταση περιορισμένη.

***

Από τη γνήσια άποψη της ομιλίας (που έστω και αν δε βρίσκει εφαρμογή, κρίνω σκόπιμο ν’ αναφέρω…), ο στίχος δεν έχει περιορισμό συλλαβών, ο στίχος, όπως έλεγα και στην αρχή, είναι απλώς μια ευθεία. Το ποίημα είναι μια συνέχεια από ευθείες, και όπως η ευθεία έχει τέλος μονάχα στο άπειρο, έτσι και το ποίημα είτε το συλλάβεις σα σύνολο από ευθείες παράλληλες, είτε σα σύνολο από ευθείες που εφάπτονται, δεν έχει τέλος παρά μέσα στο άπειρο. Ταυτόχρονα όμως, συγκροτεί ένα επίπεδο μέσα στο κενό, ένα συγκεκριμένο επίπεδο ομιλίας· έτσι και μια ποσότητα από ευθείες συγκροτεί ένα επίπεδο μέσα στο κενό, αλλά τούτο το λέμε “γεωμετρικό χώρο”, και όχι ομιλία. Χωρίς να παραλείψουμε το γεγονός πως η ομιλία υπάρχει και χωρίς τους στίχους του ποιητή, ενώ ο γεωμετρικός χώρος δεν υφίσταται χωρίς την ευθεία του γεωμέτρη.

  • Πρώτη δημοσίευση: ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ. Έτος ΙΓ΄, τόμος 25ος, τεύχος 292, 15 Φεβρουαρίου 1939

Σχετικά Άρθρα

Leave a Comment

Αυτή η ιστοσελίδα χρησιμοποιεί cookies για να βελτιώσει την εμπειρία σας. Συνεχίζοντας την περιήγησή σας, δίνετε την συγκατάθεσή σας για την χρήση των cookies. Aποδοχή