- Από την Ομάδα ΕΝ ΔΗΜΩ ΗΛΙΔΑΣ
Πυρί, οικισμός της Πηνείας, βρίσκεται κοντά στην Εφύρα και στην αριστερή όχθη του Πηνειακού Λάδωνα, σε υψόμετρο 132 μ. Πρωτοεμφανίζεται στην απογραφή του Grimani/1700: Piri, με 14 οικογένειες και 47 κατοίκους. Μνεία έχουμε και στον Πουκεβίλ το 1815. Απαντάται στον κατάλογο Pacifico/1704: Piri. Στην απογραφή Καποδίστρια/1829 αναφέρει με 11 οικογένειες. Τέλος η Expedition/1829 απαντά Pyri, με 11 οικογένειες, όσες και στην απογραφή Καποδίστρια.
Στον κατάλογο ονομάτων των κατοίκων του χωριού Οξυβουνίου σύμφωνα με το Οθωμανικό κατάστιχο 1/14622, έτους 1461 – 1463, στα ονόματα των κατοίκων του χωριού Οξυβουνίου καταγράφονται τα ονόματα των αρχηγών των οικογενειών από τους κατοίκους του χωριού. Μεταξύ αυτών εντοπίζουμε και το Μihal Piri (Μιχάλης Πιρής). Αυτό μας παραπέμπει ότι, ίσως ο πρώτος οικιστής του οικισμού να προέρχεται από το Οξύβουνι, που ήταν Βυζαντινός οικισμός, μεταξύ των οικισμών Κακοτάρι και Τσίπιανα, του πρώην δήμου Λασιώνος στην Ηλεία.
Κατά την γενομένην το 1824 δημοπρασία προς εκποίηση των Εθνικών Φθαρτών κτημάτων της Επαρχίας Γαστούνης, ο Γεώργιος Σισίνης προσέφερε χίλια (1.000) γρόσια ως τελευταία τιμή για τον χαλασμένο μύλο στο Πυρί. Επίσης τον χαλασμένο μύλο του Ισουφακιά εφέντη και Αρίφαγα στο 2.000 γρόσια. Κατά την επέλαση των τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων του Ιμπραήμ πασά, στην Πηνεία υπό τον Χουσεΐν μπέη, φαίνεται να συνήφθηκε μάχη στο , την Πέμπτη στις 26 Νοεμβρίου 1825.
Κάτοικοι: το 1825 είχε 19 κατοίκους, το 1851 – 29, το 1920 – 36, το 1928 – 43, το 1951 – 66, το 1961 – 72, το 1971 – 44, το 1981 – 26, το 1991 – 32, και το 2001 – 21.
Με την χαρά της νίκης και με ηθικό ακμαιότατο, κινήθηκαν προς συνάντηση του Γεωργίου Γιαννιά, που ήταν ο υπ’ αριθμό ένα επικίνδυνος εχθρός τους, σ’ όλη την Βόρεια Ηλεία. Την άλλη ημέρα τα μεσάνυκτα, ξεκίνησαν αμέσως από του Λάλα. Και υπό την αρχηγία του Ραΐτ αγά, Κόκα Αγά και με τους Χασάν Φιδά, Ισμαήλ αγά, Ντερβίς Αράπη, Αβδούλ αγά και του περιβόητου λήσταρχου Χάντζου, πέρασαν από το Γούμερο και προχώρησαν προς το χωριό Μουζάκι. Εκεί χωρίστηκαν σε τέσσερις κολώνες (δηλαδή τάγματα). Το τρίτο με αρχηγό τον Ραΐτ Αγά, προχώρησε προς το χωριό Κουτσοχέρα, και Κούλουγλι.
Περιφερόμενοι στην Πηνεία οι Τουρκοαιγύπτιοι πολεμούσαν όπου εύρισκαν αντίσταση, λεηλατούσαν, πυρπολούσαν και συλλάμβαναν αιχμαλώτους. Από ένα έγγραφο πιστοποιητικό που έδωσε η Κυβέρνηση το 1844, προς τον αξιωματικό Θαλή Θεοδωρίδη, αναφέρεται η συμμετοχή του στην μάχη που δόθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1825 στο χωριό Πυρί Πηνείας. Το σώμα των Τουρκοαιγυπτίων πέρασε από όλα τα χωριά και την Πέμπτη στις 26 Νοεμβρίου 1825, συγκρούστηκε με τις Πηνειώτικες και Καπελήσιες επαναστατικές δυνάμεις στον οικισμό Πυρί που βρίσκεται μεταξύ του οικισμού Εφύρα (πρώην Ντελή- Μπαλή) και του Λαγανέϊκου ποταμιού. Επειδή μια ομάδα άμαχου πληθυσμού κατευθύνονταν προς τις Πόρτες για ασφάλεια και έπρεπε να περάσουν τον Πηνειό, οι ένοπλοι άνδρες οχυρώθηκαν, μέσα στα σπίτια του οικισμού Πιρί, για να καθυστερήσουν τους Αιγυπτίους μέχρι να απομακρυνθούν με ασφάλεια οι άμαχοι. Εκεί έδωσαν μια φονική μάχη, χωρίς να γνωρίζουμε το αριθμό των εμπλεκομένων ανδρών και τα θύματα της μάχης. Υποχωρώντας οι υπερασπιστές του Πιρί ταμπουρώθηκαν στην γέφυρα του Πηνειού πάλι με σκοπό να καθυστερήσουν τους Αιγύπτιους, όπου και εκεί δόθηκε μια μικρή μάχη. Οι Έλληνες μ’ αυτές τις αψιμαχίες κατάφεραν να δώσουν χρόνο στον άμαχο πληθυσμό όπου έφθασε ασφαλής στο χωριό Πόρτες.
“Το τι κακό που γίνηκε μες τα Πυρέϊκα σπίτια,
χίλιοι τούρκοι τα βοριάσανε, και χίλιοι αραπάδες
Κι ο Παρασκευάς σαν το ’μαθε πολύ του βαρυφάνη
συνάζει το ασκέρι του, σαράντα δυο νομάτους
και στο Πυρί ν’ εζύγωσε, και στο Πυρί ζυγώνει.
Βάνει τους Τούρκους μπροστά, σαν τα κεσέμια
κόβει κεφάλια αράπικα, κεφάλια πουλημένα! ”
Εκεί έδωσαν μια φονική μάχη, χωρίς να γνωρίζουμε το αριθμό των εμπλεκομένων ανδρών και τα θύματα της μάχης. Αυτό προκύπτει αργότερα όταν, από την αίτηση του Θαλή Θεοδωρίδη αξιωματικού και γραμματέα του Γεωργίου Σισίνη.