- Γιάννος Χαραλαμπίδης*
Ενώ στο Αιγαίο γίνεται λόγος, κατόπιν παρέμβασης των Αμερικανών, για μορατόριουμ ασκήσεων, τουλάχιστον κατά τους θερινούς μήνες, η Τουρκία συνεχίζει την ενίσχυση των Ενόπλων Δυνάμεών της και δη του αποβατικού στόλου με 27 αμφίβια άρματα μάχης μεταφοράς προσωπικού, καθώς και με το μικρό αεροπλανοφόρο «Ανατολού», επί του οποίου αποτυπώνεται η λογική της Γαλάζιας Πατρίδας, καθότι η δράση του δεν περιορίζεται εντός του Αιγαίου αλλά και πέραν αυτού. Τα τουρκικά αμφίβια άρματα «ΖΑΗΑ» μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το «Ανατολού» για τη διενέργεια αποβατικών επιχειρήσεων, καθώς και από άλλα θαλάσσια σκάφη για την απόβαση στα νησιά του Αιγαίου. Γίνεται αναφορά σε άλλα αποβατικά σκάφη, διότι ορθώς μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι το «Ανατολού» δεν είναι βολικό για το Αιγαίο λόγω της πλειάδας των ελληνικών νήσων που δημιουργούν ναρκοπέδιο και, ως εκ τούτου, το μικρό τουρκικό αεροπλανοφόρο, λογικότερο είναι να χρησιμοποιηθεί για μεγαλύτερες αποστάσεις στη λογική της συμμαχικής σχέσης της Τουρκίας με το ΝΑΤΟ και άλλως πως.
Η σύνδεση ελλαδοτουρκικού διαλόγου με τα F-16
Το σενάριο πολιτικής αστάθειας σε Αθήνα – Άγκυρα
Η προσδοκία των ΗΠΑ για τη νέα τουρκική κυβέρνηση
Κατευνασμός και… «προκλήσεις»
Όπως διπλωματικές πηγές αναφέρουν, εκ των πραγμάτων το μορατόριουμ υποσκάπτει: 1) Τις όποιες προσπάθειες για ταχεία εκμετάλλευση του κυπριακού φυσικού αερίου. Και αυτό διότι η επιτάχυνση των διαδικασιών θεωρείται πρόβλημα για την Τουρκία, η οποία θα αντιδράσει με κίνδυνο να χαλάσει το κλίμα. Μπορεί να γίνεται λόγος -με ρητορικό τρόπο- για το φυσικό αέριο, όμως, χωρίς τη λήψη τελικών αποφάσεων, διότι υπάρχει προσδοκία για την επανέναρξη των συνομιλιών. Αυτή είναι η αντίληψη των Αθηνών, η οποία συνεπικουρείται και από το ΑΚΕΛ, αλλά και από τον ΔΗΣΥ. 2) Τις όποιες προσπάθειες θα ήταν δυνατό να γίνουν για την αναβίωση του Δόγματος του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου, καθότι, όπως τονίζεται, τόσο η πολιτική φιλοσοφία των Αθηνών όσο και της Λευκωσίας επιδιώκουν τον κατευνασμό της Άγκυρας για να αρχίσει διάλογος στα Ελλαδοτουρκικά και στο Κυπριακό. Άλλωστε, ο Υπουργός Άμυνας, Νίκος Παναγιωτόπουλος, θα μεταβεί μεθαύριο Τρίτη στην Τουρκία, για να επισκεφθεί τις σεισμόπληκτες περιοχές. Ποιος πιστεύει ότι δεν θα γίνει λόγος και για το μορατόριουμ; Οι αναφορές σε Δόγμα, όπως επισημαίνεται από διπλωματικές πηγές, δεν βοηθούν την υφιστάμενη πολιτική φιλοσοφία Κύπρου και Ελλάδας. Γενικώς, όπως τονίζεται, οι κινήσεις των δύο χωρών θα πρέπει να είναι τέτοιες, ώστε να μην εκλαμβάνονται από την Άγκυρα ως πρόκληση. Γιατί, άλλωστε, δεν έχει γίνει λόγος για Δόγμα, όπως είχε υποσχεθεί ο Πρόεδρος Χριστοδουλίδης προεκλογικά; Το Δόγμα δεν είναι κάτι που κρύβεται εάν υπάρχει, αλλά κάτι που προβάλλεται, διότι αποτρέπει την απειλή και ενισχύει τη διαπραγματευτική θέση στις συνομιλίες. Σήμερα, εκείνο που γίνεται αντιληπτό μέσα από τη στήριξη που δίνει η Ελλάδα στην υποψηφιότητα της Τουρκίας για τη θέση του ΓΓ στον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό και τον ταυτόχρονο ενταφιασμό της κυπριακής υποψηφιότητας του Βασίλη Δημητριάδη, με την ανοχή και τη σύμφωνη γνώμη της Λευκωσίας, καταμαρτυρούν μιαν ακραία εξευμενιστική πολιτική, που δεν συνάδει με το Δόγμα και την αποτροπή. Η Άγκυρα, πάντως, ενισχύει τις ένοπλες δυνάμεις της με το νέο άρμα μάχης «Αλτάι», και ο Ταγίπ Ερντογάν εγκαινιάζει στις 27 Απριλίου τον πυρηνικό αντιδραστήρα του Άκιουγιου, χωρίς να κρύβει τα επόμενά του βήματα. Ο ίδιος είχε δηλώσει ότι θέλει τη χώρα του να εξελίσσεται σε πυρηνική δύναμη. Φέρνει μάλιστα στα εγκαίνια, τον Πρόεδρο Πούτιν. Για να δώσει πανηγυρικό χαρακτήρα. Και να επιβεβαιώσει την πολιτική του εκκρεμούς. Μια με τη Δύση, μια με τη Ρωσία. Αναλόγως τού τι τα τουρκικά συμφέροντα καθορίζουν.
Πολιτική αστάθεια
Ούτως ή άλλως μεσολαβούν τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία εκλογές κατά τον μήνα Μάιο, με μία εβδομάδα διαφορά. Στις 14 Μαΐου θα διεξαχθούν στην Τουρκία και στις 21 στην Ελλάδα, η οποία όμως αναμένεται να οδηγηθεί σε νέα εκλογική αναμέτρηση, καθότι με τον υφιστάμενο εκλογικό νόμο της απλής αναλογικής δεν προβλέπεται σχηματισμός κυβέρνησης με αυτοδυναμία ή με συμμαχίες. Ως εκ τούτου, θα χρειαστεί δεύτερη εκλογική αναμέτρηση, περί τον Ιούλιο. Ακόμη όμως και τότε είναι αβέβαιο κατά πόσον κάποιο από τα δύο μεγάλα κόμματα, δηλαδή η Νέα Δημοκρατία ή ο ΣΥΡΙΖΑ, θα συγκεντρώσουν περί το 38% για τον σχηματισμό αυτοδύναμης κυβέρνησης. Σε μια τέτοια περίπτωση ή θα σχηματιστεί κυβέρνηση με συμμαχία κομμάτων ή θα υπάρξει και τρίτος γύρος εκλογών. Πάμε, δηλαδή, σε πολιτική αστάθεια. Στη δε Τουρκία οι εκλογές είναι διπλές. Αφενός διεξάγονται για την εκλογή μελών της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης και, αφετέρου, για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Η μάχη μεταξύ Ερντογάν και Κιλιτσντάρογλου είναι μάλλον αμφίρροπη, αφού σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις η διαφορά είναι γύρω στο 2,5% υπέρ του αρχηγού των Κεμαλιστών και της εξαμελούς συμμαχίας τους. Εκτιμάται ότι μια τέτοια διαφορά μπορεί να καλυφθεί από τον Ερντογάν είτε με θεμιτά είτε ακόμη και με αθέμιτα μέσα. Το ερώτημα είναι, αν το αποτέλεσμα είναι οριακό υπέρ των Κεμαλιστών, κατά πόσον ο Ερντογάν θα παραδώσει την εξουσία, η εάν θα πράξει ό,τι και στις δημοτικές εκλογές και δη στην Κωνσταντινούπολη. Όταν, δηλαδή, προσέφυγε στα δικαστήρια προβάλλοντας διάφορες αιτιάσεις, με απώτερο σκοπό να αποφύγει την παράδοση της δημαρχίας της πόλης. Σε μια τέτοια περίπτωση είναι εμφανής ο κίνδυνος για τη χώρα να περιέλθει σε πολιτική αστάθεια και ανωμαλία.
Η αντίληψη των ΗΠΑ
Ειδικώς οι Αμερικανοί δεν θα ήθελαν να δουν μια τέτοια εξέλιξη, δηλαδή ανωμαλίας, διότι θεωρούν την Τουρκία ως έναν από τους κεντρικούς πυλώνες ασφάλειας στην περιοχή. Ούτως ή άλλως, οι ΗΠΑ προσδοκούν ότι, μετά τις εκλογές, ανεξαρτήτως του ποιος θα είναι ο νικητής, η Άγκυρα θα υιοθετήσει πιο φιλοαμερικανική και φιλοευρωπαϊκή πολιτική. Αυτή η προσέγγιση είναι βέβαιη ως προς την εκλογή των Κεμαλιστών και των συμμάχων τους. Όμως, λόγω της οικονομικής κατάστασης στην οποία βρίσκεται η χώρα, ακόμη και αν επανεκλεγεί ο Ερντογάν, μπορεί μεν να συνεχίσει την πολιτική του εκκρεμούς, αλλά χωρίς τη στήριξη της Δύσης είναι δύσκολο να αναπνεύσει. Σύμφωνα με διπλωματικές πηγές, οι Αμερικανοί έχουν διαμηνύσει τόσο προς τη συμπολίτευση όσο και προς την αντιπολίτευση ότι θα ήταν δυνατή η παράδοση νέων F16 και ο εκσυγχρονισμός των υφιστάμενων, εφόσον η Άγκυρα υιοθετήσει μια φιλοαμερικανική πολιτική, όπως στο παρελθόν, και εμπλακεί σε ένα διάλογο με την Ελλάδα προκειμένου να υπάρχει το πρόσχημα ότι οι απειλές που ακούγονταν μέχρι σήμερα έχουν κατ’ ελάχιστον μπει στο περιθώριο. Όπως συναφώς τονίζεται, η Αθήνα δεν θα είχε πρόβλημα στην εξέλιξη ενός τέτοιου σεναρίου. Μάλιστα, τόσο ο Πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης όσο και ο Υπουργός Εξωτερικών του, Νίκος Δένδιας, θεωρούν ότι η βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων θα βοηθήσει και στην επανέναρξη των συνομιλιών στο Κυπριακό. Επί τούτου, οι Αμερικανοί θεωρούν ότι το ίδιο ισχύει, ακόμη και αν εκλεγεί η Αριστερά στην εξουσία.
Κραν Μοντανά και εποικοδομητική ασάφεια
Το ερώτημα που αφορά στα Ελλαδοτουρκικά και στο Κυπριακό έχει ως εξής: Ποια θα είναι η βάση των δύο παραλλήλων διαλόγων; Διότι η Τουρκία δεν πρόκειται, όπως δείχνουν τα πράγματα, να εγκαταλείψει τις αξιώσεις της στο Αιγαίο και δη περί της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών, ούτε βεβαίως και τη στρατηγική της Γαλάζιας Πατρίδας, ανεξαρτήτως του ποιος θα βρίσκεται στην εξουσία τον προσεχή Ιούνιο και ανεξαρτήτως εάν ευχαριστεί την Ελλάδα για τη βοήθεια που δόθηκε στους σεισμούς. Οι Κεμαλιστές είναι πιο σκληροί απ’ ό,τι ο Ερντογάν. Ενώ γινόταν λόγος για μορατόριουμ αναφέρονταν στις αξιώσεις τους περί νησιών του Αιγαίου, τα οποία βρίσκονται, κατά τον ισχυρισμό τους, υπό ελληνική κατοχή. Για δε το Κυπριακό, δεν υπάρχουν ενδείξεις για εγκατάλειψη της τουρκικής θέσης περί αλλαγής της βάσης των συνομιλιών, δηλαδή αυτής των δύο κρατών και της ισότιμης κυριαρχίας. Υπάρχει ο εξής κίνδυνος: Στη λογική του τετραγωνισμού του κύκλου, την οποία εξέφρασε ο Γενικός Γραμματέας των Ην. Εθνών, να ασκηθούν πιέσεις επί της Λευκωσίας, για να εμπλακεί η Κυβέρνηση σε διάλογο τύπου Κραν Μοντανά. Χωρίς όμως σαφή βάση περί της τελικής διευθέτησης του προβλήματος, κατά τρόπον ώστε κάθε πλευρά να μπορεί να ερμηνεύει το αποτέλεσμα κατά το δοκούν.
Ο εκβιασμός του Τατάρ
Ο Ερσίν Τατάρ, πάντως, «διευκρινίζει απειλώντας» ότι, αν υπάρξει αλλαγή της πολιτικής στάσης της Τουρκίας στο Κυπριακό, θα παραιτηθεί. Μπορεί μεν να θεωρείται ανδρείκελο, αλλά γίνεται αντιληπτό ότι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο η τουρκική αντιπολίτευση θα επέμβει δυναμικά, και η οποία τουρκική Κυβέρνηση θα κινδυνέψει να κατηγορηθεί για εσχάτη προδοσία και εγκατάλειψη στόχων, οι οποίοι έχουν καθοριστεί από το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας. Θεωρείται απομακρυσμένο σενάριο να προκύψει εσωτερικό ζήτημα στην Τουρκία με αφορμή υποχώρηση στο Κυπριακό, εκτός και αν οι όποιες αντιδράσεις είναι προπέτασμα καπνού για μας. Για να πάρει η Άγκυρα εκείνο που πραγματικά θέλει, και να μπορούν να κρύψουν η Αθήνα και η Λευκωσία τις υποχωρήσεις τους μέσω των όποιων τουρκικών εσωτερικών αντιδράσεων. Η ουσία είναι ότι ο τουρκικός στόχος παραμένει ο καθολικός γεωπολιτικός έλεγχος της Κύπρου, διότι η Τουρκία την θεωρεί σημαντική προκειμένου να υλοποιήσει τη στρατηγική της «Γαλάζιας Πατρίδας».
Προσφιλής στρατηγική της Άγκυρας και οι ανάσες
Όσα ισχύουν για την Κύπρο ισχύουν και για την περιοχή του Αιγαίου, όπου, στο πλαίσιο του οποιουδήποτε μορατόριουμ, η Άγκυρα έχει επιτύχει στην ουσία να παγώσει εκ νέου ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα, έστω και για μερικούς μήνες, επί τη βάσει της προσφιλούς στρατηγικής, η οποία αποτυπώνεται ως εξής: Εφόσον δεν ελέγχω εγώ (δηλαδή η Τουρκία), δεν ελέγχει ούτε η Ελλάδα, η οποία, σημειωτέον, είναι αυτή στην οποία ανήκουν τα κυριαρχικά δικαιώματα. Συνεπώς το κόστος δεν πληρώνεται από την Άγκυρα, αλλά από την Αθήνα. Πίσω από το μορατόριουμ, η Τουρκία συνεχίζει τα εξοπλιστικά της προγράμματα και η Ελλάδα τής προσφέρει ανάσες, σε μια περίοδο που ο τουρκικός στρατός μετατρέπεται σε ανθρωπιστική δύναμη λόγω των σεισμών, την ίδια στιγμή που είναι εμπλεκόμενος σε επιχειρήσεις στη Συρία.
Ο γόρδιος δεσμός των απεσταλμένων
Το επόμενο σημαντικό βήμα, κατά το οποίο θα διαφανούν και οι τουρκικές προθέσεις, θα είναι περί τον Σεπτέμβριο, στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού των Ην. Εθνών. Συνήθως, οι εμπλεκόμενες πλευρές ανοίγουν τα χαρτιά τους, κατά το δυνατόν, ενώπιον του ΓΓ του ΟΗΕ, ο οποίος βεβαίως διατηρεί τη σύσταση του επιτήδειου ουδέτερου. Διπλωματικές πηγές αναφέρουν ότι από τη στάση της Τουρκίας στο Κυπριακό θα εξαρτηθεί και η πολιτική πλεύση της Λευκωσίας εντός της ΕΕ, από την οποία ζήτα ενεργότερη εμπλοκή, που αφορά στον διορισμό ενός ειδικού απεσταλμένου και τεχνοκρατικής ομάδας για την επίβλεψη της εναρμόνισης του κεκτημένου με τη λύση, εάν και όταν αρχίσουν οι συνομιλίες. Το ερώτημα έχει ως ακολούθως: Εάν δεν υπάρξουν θετικές εξελίξεις και πολιτικές προθέσεις από την Τουρκία για εμπλοκή σε διάλογο, θα διακινδυνεύσει τόσο η ΕΕ όσο και η Κυπριακή Δημοκρατία τον διορισμό ενός ειδικού απεσταλμένου, χωρίς προηγουμένως τον διορισμό ειδικού απεσταλμένου από τον ΓΓ των Ην. Εθνών; Εγείρεται το ερώτημα αυτό, διότι ο Πρόεδρος έχει διευκρινίσει ότι η προσπάθεια της ΕΕ βρίσκεται κάτω από τη δράση του ΟΗΕ, που έχει τον πρώτο λόγο. Υπενθυμίζεται, ταυτοχρόνως, ότι η τουρκική πλευρά ασκεί βέτο στον διορισμό ενός ειδικού απεσταλμένου του ΓΓ των Ην. Εθνών, που θα διαχειριστεί την επανέναρξη των συνομιλιών, εάν προηγουμένως δεν γίνει αποδεκτό από την ελληνοκυπριακή πλευρά ότι η συζήτηση θα γίνεται στη λογική των δύο κρατών με κυριαρχική ισότητα. Υπάρχει και ένα άλλο ερώτημα: Πώς η Κυπριακή Δημοκρατία θα εξισορροπήσει το ισοζύγιο συμφερόντων μεταξύ της ίδιας, της ΕΕ και της Τουρκίας όταν κλίνει υπέρ της τελευταίας, λόγω οικονομικών και άλλων στρατιωτικών συμφερόντων, κυρίως μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο οποίος δεν φαίνεται ότι θα τελειώσει σύντομα;
Δόγμα και αγωγοί
Το μορατόριουμ και οι προσπάθειες εξευμενισμού της Τουρκίας από την Ελλάδα παγώνουν τις εναλλακτικές στρατηγικές επιλογές, όπως ήταν η αναβίωση του Δόγματος, στην οποία προσέβλεπε η Κυβέρνηση.
Το ίδιο ισχύει και για το πρόγραμμα της εκμετάλλευσης του φυσικού αερίου, το οποίο η Άγκυρα θέτει κάτω από ένα σιωπηρό casus belli, εκτός και αν γίνεται νέα ανακατανομή του πλούτου με νέες ΑΟΖ, μετά τη λύση, αφού τώρα δεν αναγνωρίζει την Κυπριακή Δημοκρατία. Ταυτοχρόνως, υπάρχει η αξίωση της Άγκυρας να περάσει ο αγωγός από το έδαφός της αντί μέσω της κατασκευής του EastMed.
Προσδοκίες και πραγματικότητα
Το σκηνικό είναι ασταθές εκ της φύσεώς του με προσδοκίες που ενδέχεται όμως να ξεπερνούν τη σφαίρα της πραγματικότητας, κυρίως ως προς την αλλαγή της τουρκικής στάσης χωρίς νέες ανάλογες οδυνηρές υποχωρήσεις από την Αθηνά και τη Λευκωσία, που δεν είναι βέβαιο εάν θα άρουν τα υφιστάμενα αδιέξοδα ή εάν θα οδηγήσουν σε νέα σιωπηρά ή τετελεσμένα.
*Ο Γιάννος Χαραλαμπίδης είναι Δρ των Διεθνών Σχέσεων
