Η πανδημία Covid-19 προκάλεσε πάνω από μισό εκατομμύριο θανάτους στην ΕΕ από την έναρξή της και ακόμη δεν έχει τελειώσει. Χάρη στα εκτεταμένα προγράμματα εμβολιασμού και την αυξανόμενη ανοσία αγέλης, η πανδημία επιβραδύνθηκε και η υγεία των ανθρώπων προστατεύθηκε καλύτερα, όμως πάνω από 1.000.000 νέα κρούσματα καταγράφηκαν μόνο την προηγούμενη εβδομάδα. Καθώς πλησιάζουν ο χειμώνας και η περίοδος της γρίπης, ενδέχεται να εμφανιστούν και άλλες παραλλαγές και να υπάρξει αύξηση των κρουσμάτων.
Η πανδημία υπήρξε ένας από τους κινητήριους μοχλούς της οικονομικής αβεβαιότητας και της ευαλωτότητας, ασκώντας πίεση στα δημόσια οικονομικά και οδηγώντας σε εκ νέου χάραξη των πολιτικών προτεραιοτήτων. Η κατάσταση επιδεινώθηκε περαιτέρω από τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο οποίος προκάλεσε τεράστιο ανθρώπινο πόνο στο πεδίο διεξαγωγής των επιχειρήσεων αλλά και πρόσθετα δεινά στο πεδίο της οικονομίας. Στα τέλη Αυγούστου, το ετήσιο ποσοστό πληθωρισμού στη ζώνη του ευρώ εκτιμάται ότι διαμορφώθηκε στο 9,1%. Η αύξηση στις τιμές της ενέργειας, η οποία αποτελεί μία από τις συνιστώσες που λαμβάνονται υπόψη κατά τον υπολογισμό του συνολικού πληθωρισμού, υπερέβη το 38%. Ο υψηλός πληθωρισμός αναμένεται να οδηγήσει σε στασιμότητα την οικονομία, η οποία είχε αρχίσει να ανακάμπτει μετά την πανδημία. Τα εισοδήματα δεν συμβάδισαν με τον πληθωρισμό, ο οποίος θα εξακολουθήσει να μειώνει την αγοραστική δύναμη σε ευρωπαϊκό και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Καλοκαίρι 2022: καύσωνες, ξηρασία και δασικές πυρκαγιές
Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, η κλιματική κρίση κυριάρχησε στους τίτλους των ειδήσεων. Επί δεκαετίες οι επιστήμονες εκπέμπουν ισχυρά μηνύματα σχετικά με την κλιματική αλλαγή και τον αναμενόμενο αντίκτυπό της σε όλες τις πτυχές της ζωής μας. Εκατομμύρια Ευρωπαίοι θεωρούν ότι η κλιματική αλλαγή έπαυσε να αποτελεί υποθετικό σενάριο με πιθανές επιπτώσεις στο μέλλον. Κατά το τρέχον καλοκαίρι κατέστη καθημερινή πραγματικότητα. Μεγάλα τμήματα της Ευρώπης επλήγησαν από κύματα καύσωνα, με τη θερμοκρασία να υπερβαίνει σε πολλές περιοχές τους 40 °C.
Οι μέσες θερμοκρασίες στην Ευρώπη κατά το τρέχον καλοκαίρι υπήρξαν οι υψηλότερες που καταγράφηκαν ποτέ. Οι καύσωνες αύξησαν επίσης τους κινδύνους ξηρασίας. Σε γενικές γραμμές, τον Αύγουστο του 2022 η ξηρασία υπερέβη σημαντικά τον διαχρονικό μέσο όρο σε πολλά τμήματα της δυτικής και της ανατολικής Ευρώπης. Πράγματι, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης το ύψος των βροχοπτώσεων κυμάνθηκε κάτω του μέσου όρου μιας σειράς ετών. Ωστόσο, στο μεγαλύτερο μέρος της Σκανδιναβίας και σε τμήματα της νοτιοανατολικής Ευρώπης, το φετινό καλοκαίρι ήταν πιο υγρό από ό,τι συνήθως. Εν πάση περιπτώσει, αυτή η κλιματική ανασφάλεια και μεταβλητότητα δεν άλλαξαν το γεγονός ότι στα τέλη Αυγούστου του 2022 σχεδόν τα δύο τρίτα της Ευρώπης απειλούνταν από ξηρασία —ενδεχομένως «τη χειρότερη εδώ και τουλάχιστον 500 χρόνια»— σύμφωνα με πρόσφατη εκτίμηση του Κοινού Κέντρου Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Οι καύσωνες και η μειωμένη υγρασία του εδάφους αυξάνουν τον κίνδυνο δασικών πυρκαγιών. Εφέτος, μέχρι στιγμής, έχει καεί μια άνευ προηγουμένου έκταση 700 000 εκταρίων συνεπεία των δασικών πυρκαγιών στην ΕΕ. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Σύστημα Πληροφόρησης για τις Δασικές Πυρκαγιές, μέχρι στιγμής περισσότερο επλήγη η Ισπανία, όπου κάηκαν πάνω από 283 000 εκτάρια (τα οποία αντιστοιχούν σε μια έκταση ελαφρώς μεγαλύτερη από το Λουξεμβούργο), ακολουθούμενη από τη Ρουμανία (150 735 εκτάρια), την Πορτογαλία (86 631 εκτάρια), τη Γαλλία (62 102 εκτάρια) και την Ιταλία (42 835 εκτάρια).
Οι εν λόγω περιβαλλοντικές επιπτώσεις έγιναν αισθητές στο πλαίσιο μιας ευρύτερης κρίσης βιοποικιλότητας, η οποία προκλήθηκε από την υπερεκμετάλλευση, την υποβάθμιση του οικοσυστήματος, τη ρύπανση, καθώς και την ολοένα επιδεινούμενη κλιματική αλλαγή. Από τα εδαφικά έως τα θαλάσσια ενδιαιτήματα, πολλά οικοσυστήματα διατρέχουν κίνδυνο και πολλά είδη απειλούνται με εξαφάνιση. Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος έχει επιπτώσεις στην υγεία και την ευημερία μας, καθώς και στην ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή.
Αυτές οι κρίσεις είναι παγκόσμιες και διασυνδεδεμένες. Αποτελούν τις επιπτώσεις μη βιώσιμων συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Περισσότεροι από 6,5 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους μέχρι στιγμής εξαιτίας του Covid-19. Φέτος το καλοκαίρι η ινδική χερσόνησος επλήγη από ακραίο καύσωνα. Το ένα τρίτο του Πακιστάν πλημμύρισε. Οι ακραίες παγκόσμιες θερμοκρασίες προκάλεσαν το ταχύ λιώσιμο των παγετώνων των Ιμαλαΐων, ενώ οι επακόλουθες πλημμύρες προκάλεσαν τον εκτοπισμό 32 εκατομμυρίων Πακιστανών, οι οποίοι χρειάζονται επειγόντως στέγη, τροφή και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Η κλίμακα της καταστροφής που βίωσε το Πακιστάν ή η σφοδρότητα του τυφώνα που έπληξε τη Νότια Κορέα ή οι συνεχιζόμενες ανεξέλεγκτες πυρκαγιές και η ξηρασία στην Καλιφόρνια υπερέβησαν τις προβλέψεις.
Οι επιπτώσεις των πλημμυρών στο Πακιστάν θα γίνουν αισθητές ανά την υφήλιο. Το Πακιστάν είναι σημαντικός παραγωγός και καταναλωτής ρυζιού —ενός από τα κύρια προϊόντα της παγκόσμιας αγοράς τροφίμων, η οποία αγορά τελεί ήδη υπό έντονη πίεση λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Οι τιμές των τροφίμων και οι αγορές χαρακτηρίζονται από μεταβλητότητα, με δυνητικές διαταραχές στις αλυσίδες εφοδιασμού. Οι ξηρασίες στην Ευρώπη είναι πιθανό να επηρεάσουν περαιτέρω τις τιμές, επιδεινώνοντας την κρίση του κόστους ζωής.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η ενεργειακή κρίση
Ο πόλεμος στην Ουκρανία προκάλεσε επίσης τον εκτοπισμό εκατομμυρίων ανθρώπων, των απώλεια ανθρώπινων ζωών, περιβαλλοντική ρύπανση και την καταστροφή βασικών υποδομών. Πρόκειται για μια ανθρωπιστική κρίση, η ανάκαμψη από την οποία θα απαιτήσει χρόνια, αν όχι δεκαετίες. Ο πόλεμος προκάλεσε επίσης οικονομικές και ενεργειακές κρίσεις στην Ευρώπη. Αντιδρώντας στη ρωσική επίθεση, η Ευρωπαϊκή Ένωση επέβαλε οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία και ελέγχους στις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων από τη Ρωσία.
Για πολλά κράτη μέλη της ΕΕ, η Ρωσία υπήρξε ο κύριος προμηθευτής ενέργειας, αλλά η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα κράτη μέλη καταβάλλουν πλέον προσπάθειες για να μειώσουν την εξάρτηση αυτή. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, η Ρωσία διέκοψε την παροχή φυσικού αερίου μέσω του αγωγού North Stream 1, ο οποίος πριν από τον πόλεμο παρείχε σχεδόν το 40% των εισαγωγών φυσικού αερίου προς την ΕΕ.
Η τρέχουσα ενεργειακή κρίση στην Ευρώπη είναι διττή: Οι τιμές της ενέργειας παρουσίασαν δραματική αύξηση και η Ευρώπη είναι πλέον αντιμέτωπη με περιορισμένη παροχή ενέργειας κατά τους επικείμενους χειμερινούς μήνες. Πολλές χώρες στην Ευρώπη άρχισαν να εφαρμόζουν μέτρα επείγοντος χαρακτήρα για τη μείωση της κατανάλωσης, τη διασφάλιση της ενεργειακής ασφάλειας και την αποτροπή της σπατάλης, καθώς και τον περιορισμό του αντικτύπου της αύξησης των λογαριασμών ενέργειας για τα νοικοκυριά.
Η βιωσιμότητα είναι ο μόνος τρόπος για να επιτευχθεί πρόοδος
Αυτή η εικόνα των πολλαπλών, ταυτόχρονων κρίσεων είναι πολύπλοκη και συνιστά μια άνευ προηγουμένου πρόκληση. Όπως συμβαίνει με όλες τις κρίσεις, ορισμένες χώρες και κοινότητες θα πληγούν περισσότερο από άλλες. Πολλά νοικοκυριά στην Ευρώπη και ανά την υφήλιο ανησυχούν σχετικά με την ικανότητά τους να καλύψουν βασικές ανάγκες όπως η διατροφή και η θέρμανση. Είμαστε ευάλωτοι.
Τα φυσικά μας συστήματα, η υγεία και η οικονομία είναι επίσης ευάλωτα. Οι περισσότερες παγκόσμιες κρίσεις οφείλονται σε μια και μόνη βασική αιτία: τη μη βιώσιμη χρήση των πόρων του πλανήτη.
Όμως η ΕΕ και άλλοι παράγοντες έχουν προτείνει ως τρόπο αντιμετώπισης της βασικής αυτής αιτίας τη δράση για το κλίμα και το περιβάλλον.
Με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία η ΕΕ έχει θέσει φιλόδοξους στόχους για την αντιμετώπιση των αιτίων αυτών των κρίσεων —τον μετασχηματισμό των ενεργειακών μας συστημάτων, τη μείωση της εξάρτησής μας από τα ορυκτά καύσιμα, την επένδυση σε καθαρές, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την αποκατάσταση της φύσης, την ενίσχυση της κυκλικότητας της οικονομίας μας— ενώ παράλληλα διασφαλίζει τη δίκαιη μετάβαση μέσω της παροχής στήριξης προς όσους πλήττονται περισσότερο.
Η αναγκαία μετάβαση δεν θα είναι εύκολη. Θα απαιτήσει χρόνο και χρήμα. Όμως, καθώς μας ταλανίζουν οι πολλαπλές αυτές κρίσεις —οι ελλείψεις ενέργειας, τα ακραία καιρικά φαινόμενα ή η αύξηση του πληθωρισμού— δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να δράσουμε, και μάλιστα να δράσουμε επειγόντως. Όλες οι δράσεις, οι αποφάσεις και οι πολιτικές μας θα πρέπει να κατευθύνονται προς τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος. Δεδομένου ότι έχει μεγαλύτερο κόστος από τη δράση, η αδράνεια συνιστά ολοένα και περισσότερο μια ανεύθυνη και, ταυτόχρονα, ηθικά απαράδεκτη στάση.
Τα τρωτά σημεία στο περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνία και οι επιπτώσεις τους στο ισχύον οικονομικό μας μοντέλο έχουν μελετηθεί και τεκμηριωθεί διεξοδικά. Εδώ και μερικές δεκαετίες, τα επιστημονικά μοντέλα και οι αναλύσεις μάς έχουν προϊδεάσει σχετικά με τις επιπτώσεις των επιλογών μας. Αυτό που βιώνουμε δεν είναι απροσδόκητο ούτε συμβαίνει κατ’ εξαίρεση. Βρισκόμαστε σε ένα σημείο όπου δεν καλούμαστε πλέον να προβλέψουμε το μέλλον, αλλά να χρησιμοποιήσουμε όλη τη διαθέσιμη γνώση για να το προσανατολίσουμε προς μια εκ βάθρων βιώσιμη κατεύθυνση.
Hans Bruyninckx
Εκτελεστικός διευθυντής του ΕΟΠ
Κύριο άρθρο το οποίο δημοσιεύθηκε στο ενημερωτικό δελτίο του ΕΟΠ, Σεπτέμβριος 2022
