Ο Ιωάννης Α΄ της Πορτογαλίας ή Ιωάννης ο Καλός ή Ιωάννης ο Μέγας (Πορτογαλική γλώσσα : Joao I de Portugal, Λισσαβώνα, 11 Απριλίου 1357 – 14 Αυγούστου 1433) ήταν Βασιλιάς της Πορτογαλίας και της Αλγκάρβε (1385–1433) και ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον τίτλο του Λόρδου της Θέουτα. Ανήκε στον Πορτογαλικό Οίκο της Βουργουνδίας αλλά είναι ο ιδρυτής τού Οίκου των Αβίς.
Ο Ιωάννης Α΄ ήταν νόθος γιος του βασιλιά της Πορτογαλίας Πέτρου Α΄ του Δίκαιου και της ερωμένης του Τερέζα Λοουρένσο, μιας ευγενούς από τη Γαλικία. Είχε αναγνωριστεί από όλους τους ιστορικούς σαν ο μεγάλος νικητής στον πόλεμο διαδοχής της Πορτογαλίας με το Βασίλειο της Καστίλης (1383 – 1385). Κυβέρνησε 48 χρόνια αφού τοποθέτησε τη δυναστεία του και έμεινε στην Πορτογαλική ιστορία σαν ο κορυφαίος μονάρχης όλων των εποχών, οι κατακτήσεις επεκτάθηκαν σε όλο τον κόσμο. Άφησε τόσο καλή εντύπωση στους Πορτογάλους που έμεινε γνωστός με τα προσωνυμία “Καλός” και “Μέγας”, σπάνια χρησιμοποιούν το αρχικό του προσωνύμιο “Μπάσταρδος”. Σαν αποτέλεσμα των σκληρών προσπαθειών που έκανε να διεκδικήσει Πορτογαλικά εδάφη στην Αφρική χρησιμοποίησε τον τίτλο “Λόρδος της Θέουτα”.
Το Τάγμα των Αβίς
Ο Ιωάννης ο Μέγας γεννήθηκε στη Λισαβώνα σαν φυσικός γιος του βασιλιά Πέτρου του Ωμού με μια γυναίκα με το όνομα Τερέζα, ο χρονικογράφος Φερνάο Λόπες (1385 – 1460) έγραψε ότι καταγόταν από τη Γαλικία. Ο ιστορικός Αντόνιο Κετάνο ντι Σόουζα (1674 – 1759) βρήκε ένα έγγραφο του 16ου αιώνα στο οποίο καταγράφεται το όνομα της μητέρας του ως “Τερέζα Λουρένκο”. Με αίτηση του Μεγάλου Δασκάλου του Τάγματος του Ιησού από τη Γαλικία Νούνο Φρέιρε ντι Αντράντε (1364) δημιουργήθηκε το Τάγμα των Αβίς. Ο μεγαλύτερος ετεροθαλής αδελφός του Φερδινάνδος Α΄ της Πορτογαλίας πέθανε τον Οκτώβριο του 1383 χωρίς γιους, άφησε μόνο μια νόμιμη κόρη τη Βεατρίκη της Πορτογαλίας που την πάντρεψε με τον Ιωάννη Α΄ της Καστίλης και τους όρισε κληρονόμους του. Ο Πορτογαλικός λαός ειδικά τα λαϊκά στρώματα αντέδρασαν έντονα με τη διαδοχή και επαναστάτησαν επειδή η Πορτογαλία μετατράπηκε σε επαρχία της Καστίλης, ακολούθησε εμφύλιος πόλεμος που κράτησε τρία χρόνια (1383 – 1385), έμεινε γνωστός σαν “Πορτογαλικό Κενό” ή “Πορτογαλική Αναρχία”.
Η μάχη της Αλζουμπαρότα
Τα Πορτογαλικά Κορτές συγκλήθηκαν στην Κοΐμπρα (6 Απριλίου 1385) και ανακήρυξαν τον Ινφάντη Ιωάννη, αρχηγό του Τάγματος των Αβίς νέο βασιλιά της Πορτογαλίας ως Ιωάννης Α΄, αμέσως ξεκίνησε εκστρατεία ανακατάληψης περιοχών στα βόρεια του βασιλείου που κατείχε η Καστίλη. Ο Ιωάννης Α΄ της Καστίλης εξοργισμένος προχώρησε σε εκστρατεία με στόχο να ανακαταλάβει το Βασίλειο της Πορτογαλίας που θεωρούσε ότι ανήκε κληρονομικά στον ίδιο χάρη στη σύζυγο του. Ο Ιωάννης Α΄ της Καστίλης είχε την υποστήριξη στρατευμάτων από τη Γαλλία, ο Ιωάννης των Αβίς αντίστοιχα από την Αγγλία σαν τμήμα του Εκατονταετούς Πολέμου. Ο Ιωάννης και ο Νούνο Άλβαρες Περέιρα, οι στρατηγοί του Τάγματος των Αβίς συνέτριψαν τα στρατεύματα από την Καστίλη στη Μάχη της Αλζουμπαρότα (14 Αυγούστου 1385). Ο βασιλιάς της Καστίλης οπισθοχώρησε στην πατρίδα του, ο Ιωάννης των Αβίς ανακατέλαβε τη Σανταρέμ, την Τόρρες Βέντρας, την Τόρρες Νόβας και πολλές άλλες πόλεις κάστρα των οπαδών της Καστίλης, σταθεροποίησε έτσι τη θέση του στον θρόνο. Ο Ιωάννης ο Μέγας παντρεύτηκε (14 Φεβρουαρίου 1387) τη Φιλίππη του Λάνκαστερ κόρη του Άγγλου σπουδαίου πρίγκιπα Ιωάννη της Γάνδης, με τον γάμο εξασφάλισε την πολύτιμη για τον ίδιο Άγγλο-Πορτογαλική συμμαχία.
Βασιλεία
Ο Ιωάννης Α΄ της Καστίλης πέθανε χωρίς να αποκτήσει παιδιά με τη δεύτερη σύζυγο του Βεατρίκη (1390), τα κληρονομικά δικαιώματα της οικογένειας του στον θρόνο της Πορτογαλίας είχαν λήξει. Ο Ιωάννης Α΄ της Πορτογαλίας ήταν ελεύθερος να ασχοληθεί με την οικονομική, την εμπορική ανάπτυξη του βασιλείου και τις εδαφικές κατακτήσεις. Η πιο σημαντική στρατιωτική δραστηριότητα των Πορτογάλων ήταν η πολιορκία και η κατάκτηση της Θέουτα (1415), στη συνέχεια την υπερασπίστηκαν με επιτυχία από τη Μαροκινή αντεπίθεση (1419). Οι επιτυχίες αυτές τον βοήθησαν να πετύχει να αποκτήσει τον έλεγχο στα Αφρικανικά παράλια και να ελέγξει όλους τους εμπορικούς δρόμους στο εσωτερικό της Αφρικής. Οι επιδρομές και οι επιθέσεις της Ρεκονκίστα στην Ιβηρική είχαν σαν αποτέλεσμα μεγάλο αριθμό αιχμαλώτων που εξαγοράστηκαν ή πουλήθηκαν σαν σκλάβοι, το Πορτογαλικό στέμμα μετέφερε την τακτική αυτή και στη βόρεια Αφρική. Μετά την κατάκτηση της Θέουτα ζήτησε παπική αναγνώριση για τα στρατιωτικά του τάγματα προκειμένου να προχωρήσει σε Σταυροφορία, μπορούσε να πουλήσει σαν βασιλιάς τους αιχμαλώτους σαν δούλους. Ο Πάπας Μαρτίνος Ε΄ εξέδωσε βούλα (4 Απριλίου 1418) η οποία του επέτρεψε να ενσωματώσει όλα τα εδάφη που είχε κατακτήσει από τους Μαυριτανούς. Με την ηγεσία του τρίτου γιου του Ερρίκου Θαλασσοπόρου ξεκίνησε μεγάλη αποστολή με στόχο να εξερευνήσει τις ακτές της Αφρικής, ανακάλυψαν τη Μαδέρα (1417) και τις Αζόρες (1427), προσαρτήθηκαν στο Πορτογαλικό στέμμα.
Θρύλοι
Οι σύγχρονοι συγγραφείς περιγράφουν τον Ιωάννη Α΄ τον Μεγάλο σαν έναν βασιλιά εξαιρετικά μορφωμένο και σοφό, που προσπάθησε να συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες στα χέρια του, αλλά ήταν πάντοτε καλοκάγαθος και δίκαιος. Η νεανική του εκπαίδευση στα θρησκευτικά τάγματα τον μετέτρεψε σε έναν λαμπρό ηγεμόνα, ασυνήθιστο για την εποχή στον Μεσαίωνα. Η αγάπη του για τη γνώση μεταβιβάστηκε στα παιδιά του: ο διάδοχος Εδουάρδος ήταν μεγάλος ποιητής και συγγραφέας, ο δεύτερος γιος του Πέτρος της Κοΐμπρα ήταν από τους πιο μορφωμένους πρίγκιπες της εποχής του και ο τρίτος, Ερρίκος δούκας του Βιζέου, έγινε διάσημος εξερευνητής. Η μοναδική του κόρη που επέζησε, παντρεύτηκε τον πρίγκιπα της Βουργουνδίας Φίλιππο τον Αγαθό μεταφέροντας μεγάλη πολιτισμική άνοδο στο Δουκάτο της Βουργουνδίας· γιος τους ήταν ο Κάρολος της Βουργουνδίας.
Οικογένεια
Νυμφεύτηκε το 1387 τη Φιλίππη του Λάνκαστερ, κόρη του Ιωάννη της Γάνδης δούκα του Λάνκαστερ και απέκτησε τέκνα:
- Εδουάρδος 1391-1438, βασιλιάς της Πορτογαλίας.
- Πέτρος 1392-1449, δούκας της Κοΐμπρα.
- Ερρίκος 1394-1460, δούκας τού Βιζέου.
- Ισαβέλλα 1397-1471, παντρεύτηκε τον Φίλιππο Γ΄ των Βαλουά δούκα της Βουργουνδίας.
- Ιωάννης 1400-1442, κοντόσταυλος του βασιλείου. Εγγονή του είναι η Ισαβέλλα της Καστίλης.
- Φερδινάνδος 1402–1443, μάγιστρος του Τάγματος του Αβίς.
Το 1415 απεβίωσε η Φιλίππη. Ο Ιωάννης Α΄ πριν τον γάμο του, από την ερωμένη του Ινές Πέρες Εστέβεζ (1350 – 1400), κόρη του Πέρο Εστέβες ο Μπαρμπαντάο, είχε αποκτήσει φυσικά τέκνα:
- (νόθος) Αλφόνσος 1377-1461, δούκας της Μπραγκάνσα, γενάρχης τού κλάδου της Μπραγκάνσα.
- (νόθη) Βεατρίκη 1382–1439, παντρεύτηκε πρώτα τον Τόμας ΦιτςΆλαν κόμη του Αρουντέλ και έπειτα τον Τζον Χόλλαντ δούκα τού Έξετερ.
Πηγές
- Williamson, D. 1988. Debrett’s Kings and Queens of Europe
- Ana Echevarría Arsuaga: Catalina de Lancaster, edit. Nerea, 2002
- Beasley, C. Raymond (1910). “Prince Henry of Portugal and the African Crusade of the Fifteenth Century”
- Metcalf, Alida C. (2005). Go-betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600
