Ο Πόπλιος Έλβιος Περτίναξ (Publius Helvius Pertinax, 1 Αυγούστου 126 – 28 Μαρτίου 193) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας για τους τρεις πρώτους μήνες του 193. Το όνομά του, περτίνακας, σημαίνει πεισματάρης. Διάδοχος του δολοφονηθέντος Κόμμοδου, ήταν ο πρώτος, που διετέλεσε Αυτοκράτορας κατά το ταραχώδες Έτος των Πέντε Αυτοκρατόρων.
Ήταν γιος ενός ελευθερωμένου σκλάβου, που αρχικά εργάστηκε ως δάσκαλος πριν γίνει αξιωματικός του στρατού. Πολέμησε εναντίον των Παρθών κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 160 και η επιτυχία του τον οδήγησε σε υψηλότερες θέσεις, τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον πολιτικό τομέα, καθώς έγινε Ρωμαίος έπαρχος και πολίαρχος.
Ως υψηλά ιστάμενο στέλεχος του στρατού και της Συγκλήτου, προσπάθησε να δαμάσει την Πραιτωριανή Φρουρά, ώσπου αυτή αντέδρασε και τον δολοφόνησε. Μετά το θάνατό του, στον θρόνο τον διαδέχτηκε ο Δίδιος Ιουλιανός, του οποίου η διακυβέρνηση ήταν εξίσου σύντομη.
Τα πρώτα χρόνια
Η καριέρα του Περτίνακα πριν γίνει Αυτοκράτορας αναφέρεται στην «Ιστορία των Αυγούστων» (Historia Augusta) και επιβεβαιώνεται από διάφορες τοποθεσίες και επιγραφές της εποχής. Γεννήθηκε στην Άλμπα Πομπηία της Ιταλίας, γιος του απελεύθερου Χέλβιου Σουξέσσου, και ξεκίνησε ως γραμματικός. Σύντομα αποφάσισε να επιδιώξει μια καριέρα με περισσότερες προοπτικές και μέσω ενός γνωστού του έγινε στέλεχος σε στρατιωτική μονάδα. Διακρίθηκε στους Παρθικούς πολέμους, που ακολούθησαν και μετά από συνεχόμενους προβιβασμούς βρέθηκε στη Βρετανία (Λεγεώνα ΣΤ΄ Βίκτριξ), στον Δούναβη και τελικά έφορος (procurator) της Δακίας. Δέχθηκε πλήγμα ως θύμα δικών την εποχή του Μάρκου Αυρήλιου, αλλά γρήγορα επανεκλήθη για να βοηθήσει τον Κλαύδιο Πομπηιανό στους Μαρκομαννικούς Πολέμους. Το 175 τιμήθηκε με τον τίτλο του ύπατου και ως το 185 έγινε κυβερνήτης των επαρχιών Άπω και Κάτω Μοισίας, Δακίας, Συρίας και τελικά Βρετανίας.
Στη διάρκεια της δεκαετίας του 180 ο Περτίναξ είχε κερδίσει καθοριστικό ρόλο στη Ρωμαϊκή Σύγκλητο, αλλά ο Πραιτωριανός Σέξτος Τιγίδιος Περέννις κατάφερε να τον εκδιώξει από την πολιτική σκηνή. Το 185 κλήθηκε στη Βρετανία, όπου ο εκεί στρατός βρισκόταν σε ανταρσία. Κατάφερε με δυσκολία να καταπνίξει την ανταρσία, κινδυνεύοντας να χάσει την ζωή του. O Περτίναξ τιμώρησε σκληρά τους αντάρτες, κάτι που σφράγισε τη φήμη του ως αδέκαστου στρατιωτικού. Αναγκάστηκε σε παραίτηση το 187, με αφορμή το γεγονός ότι οι λεγεώνες τον θεωρούσαν υπερβολικά σκληρό μαζί τους. Στα έτη 188-189 υπήρξε ανθύπατος Αφρικής και έπειτα Πολίαρχος Ρώμης και ύπατος παρά τω αυτοκράτορι.
Ως Αυτοκράτορας
Όταν στις αρχές της δεκαετίας του 190 η συμπεριφορά του Κόμμοδου άρχισε να γίνεται ασταθής, ο Περτίναξ θεωρήθηκε κατηγορούμενος στην προσπάθεια δολοφονίας του στις 31 Δεκεμβρίου 192. Η δολοπλοκία είχε εξυφανθεί από τον Πραιτωριανό Κουίντο Αιμίλιο Λαέτο, την ερωμένη του Κόμμοδου Μαρκία και τον οικονόμο του Εκλεκτό. Όταν ο φόνος επιτελέσθηκε, ο Περτίναξ, που ήταν Πολίαρχος Ρώμης, κλήθηκε εσπευσμένα από την Πραιτωριανή Φρουρά και ανακηρύχθηκε Αυτοκράτορας την επόμενη μέρα. Η σύντομη διακυβέρνησή του (86 ημέρες) ήταν ταραχώδης. Προσπάθησε να αντιγράψει τον Μάρκο Αυρήλιο ακολουθώντας τις συγκρατημένες παρεμβάσεις του τελευταίου και επιχείρησε να μεταρρυθμίσει το καθεστώς τροφοδοσίας της Ρώμης, συναντώντας πολύπλευρες αντιδράσεις.
Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ότι, όταν ο Πέρτιναξ ανέβηκε στην εξουσία, η Πραιτωριανή Φρουρά ανέμενε από αυτόν τα καθιερωμένα χρηματικά δώρα, αλλά ο ίδιος καθυστερούσε. Όταν η Φρουρά κινήθηκε για να τα διεκδικήσει, αυτός ξεπούλησε την περιουσία τού Κόμμοδου περιλαμβανομένων των παλλακίδων τού προκατόχου του (τις οποίες κατείχε για την ερωτική του ικανοποίηση). Υπερτίμησε την αξία του νομίσματος δραματικά αυξάνοντας την περιεκτικότητα αργύρου στο δηνάριο από 74% σε 87%, έτσι το καθαρό βάρος του αργύρου ανέβηκε από 2,22 σε 2,75 γραμμάρια). Ο σκοπός της νομισματικής αυτής του παρέμβασης ήταν μακρόπνοος, αλλά δεν διατηρήθηκε μετά το θάνατό του.
Ο Περτίναξ απαίτησε περισσότερη στρατιωτική πειθαρχία από τους πραίτωρες. Το Μάρτιο του 193, ενώ ο ίδιος βρισκόταν στη Όστια για να επιβλέψει τις εισαγωγές σιταριού προς τη Ρώμη, συνωμότες της φρουράς προσπάθησαν να τον αντικαταστήσουν με τον Κουίντο Σώσιο Φάλκο, αλλά ο Πέρτιναξ απέτρεψε τα σχέδιά τους εγκαίρως. Ο Φάλκο, που προδόθηκε εκ των έσω, διασώθηκε, αλλά ο αυτοκράτορας εκκαθάρισε πολλούς από τους συνεργούς του.
Σύμφωνα με την «Ιστορία των Αυγούστων», στις 28 Μαρτίου του 193 ο Περτίναξ βρισκόταν στην οικία του, όταν 300 στρατιώτες της Πραιτωριανής Φρουράς (200 κατά τον Δίωνα Κάσσιο ) διαπέρασαν τις πύλες της αναζητώντας τον. Η προσωπική φρουρά του Περτίνακα, που ήταν εν υπηρεσία και οι αξιωματούχοι του παλατιού, δεν προέβαλαν καμία αντίσταση. Ο Περτίναξ έστειλε τον Λαέτο να τους συναντήσει, αλλά αυτός συμπαρατάχτηκε αμέσως με τους αντάρτες και τον εγκατέλειψε. Οι πηγές μας αναφέρουν, πως οι στρατιώτες που συμμετείχαν στην επιχείρηση, ήταν μισθοφόροι, που είχαν λάβει μόνο τα μισά από αυτά που τους είχαν τάξει οι συνωμότες. Αν και η σύσταση που του έγινε ήταν να αποχωρήσει, ο Περτίναξ προσπάθησε να διαπραγματευτεί με τους στρατιώτες, κάτι που σχεδόν κατάφερε, όταν ένας από αυτούς τον σκότωσε. Ο Περτίναξ φαίνεται, πως ήταν ενήμερος για τον κίνδυνο, που ανέλαβε την εποχή της ανόδου του στο θρόνο, γι’ αυτό και δεν χρησιμοποίησε κανέναν Αυτοκρατορικό τίτλο, σώζοντας έτσι τη γυναίκα και το παιδί του από ό,τι θα επακολουθούσε μετά τον θάνατό του.
Επακόλουθα
Η Πραιτωριανή Φρουρά έβγαλε το Ρωμαϊκό θρόνο σε δημοπρασία, την οποία κέρδισε ο Δίδιος Ιουλιανό, που έγινε ο επόμενος Αυτοκράτορας. Η πράξη του αυτή ήταν αφορμή για σύντομο εμφύλιο πόλεμο, τον οποίον κέρδισε στα τέλη του 193 ο αντίπαλός του, Σεπτίμιος Σεβήρος. Μετά την είσοδό του στη Ρώμη, ο Σεβήρος αναγνώρισε τον Περτίνακα ως τον νόμιμο προκάτοχό του, εκτέλεσε αυτούς που ήταν υπεύθυνοι για το θάνατό του και απαίτησε από τη Σύγκλητο την ταφή του Περτίνακα με τιμές και, τελικά, τη θεοποίησή του. Ο Σεπτίμιος Σεβήρος υιοθέτησε το όνομα Περτίναξ σαν δικό του προσωνύμιο και για αρκετά χρόνια μετά το θάνατο τού τελευταίου διοργάνωσε αγώνες προς τιμήν του. Στο έργο του «Ο Ηγεμόνας», ο Μακιαβέλι (1469-1527) ασκεί κριτική στον τρόπο διακυβέρνησης του Περτίνακα, λέγοντας πως ήταν ανώφελα ευγενικός και άπραγος ως Αυτοκράτορας.
Πηγές
Πρωτογενείς
- Historia Augusta, Life of Pertinax, (αγγλικά)
- Δίων Κάσσιος, Roman History, Book 74, (αγγλικά)
- Αυρήλιος Βίκτωρ, “Epitome de Caesaribus”, (αγγλικά)
- Ζώσιμος, “Historia Nova”, Historia Nova (αγγλικά)
Δευτερογενείς
- Meckler, Michael, “Pertinax (193 A.D)”, De Imperatoribus Romanis
- Bowman, Alan K. The Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire, A.D. 193-337. Cambridge University Press, 2005 (αγγλικά)
- Birley, Anthony (2005). The Roman Government of Britain (στα Αγγλικά). Oxford University Press. ISBN 9780199252374.
- Canduci, Alexander (2010), Triumph & Tragedy: The Rise and Fall of Rome’s Immortal Emperors, Pier 9, ISBN 978-1741965988 (αγγλικά)
- Gibbon. Edward Decline & Fall of the Roman Empire (1888) (αγγλικά)
