Ο Στυλιανός Γονατάς (Πάτρα, 15 Αυγούστου 1876 – Αθήνα, 29 Μαρτίου 1966) ήταν στρατιωτικός και πολιτικός. Είχε ανέλθει σε ανώτατα αξιώματα στον Στρατό Ξηράς την περίοδο μέχρι και το 1924 και πρωταγωνίστησε, μαζί με τους αξιωματικούς Νικόλαο Πλαστήρα και Αλέξανδρο Οθωναίο και τον πολιτικό Γεώργιο Παπανδρέου, στην επανάσταση της 11ης Σεπτεμβρίου 1922 που έδιωξε τον βασιλιά Κωνσταντίνο και στη δίκη των έξι. Εν συνεχεία αναμείχθηκε με την πολιτική και κατέλαβε αρκετές φορές τη θέση του υπουργού όπως και του γερουσιαστή και του προέδρου της Γερουσίας. Στην Κατοχή μεταξύ άλλων ασχολήθηκε με τη δημιουργία των ταγμάτων Ασφαλείας. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ίδρυσε δικό του κόμμα, το Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων αλλά αργότερα σχεδόν αποσύρθηκε από τον πολιτικό βίο της χώρας.
Ο Γονατάς γεννήθηκε στην Πάτρα όπου τελείωσε το Α’ Γυμνάσιο Πατρών[1] και το 1892 εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων. Αποφοίτησε πρώτος μετά από την πενταετή εκπαίδευση, όπως οριζόταν εκείνη την εποχή. Ήταν γιος του Αρεοπαγίτη δικαστικού Επαμεινώνδα Γονατά κι εγγονός του Στυλιανού Γονατά επίσης αξιωματικού του Στρατού Ξηράς.
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Κατά τον Μακεδονικό Αγώνα (1907-1909) υπηρέτησε ως υπολοχαγός στη Θράκη. Το 1909, κατά την επανάσταση στο Γουδί (15 Αυγούστου 1909) ορίστηκε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο σαν υπασπιστής του αρχηγού της επανάστασης συνταγματάρχη, Νικολάου Ζορμπά.
Έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, στην εκστρατεία της Κριμαίας και στη Μικρασιατική εκστρατεία, αρχικά ως επιτελάρχης Σώματος στρατού και ως διοικητής μεραρχίας αργότερα, φέροντας τον βαθμό του συνταγματάρχη.
Μετά την υποχώρηση από το μικρασιατικό μέτωπο και με την έκρηξη της επανάστασης της 11ης Σεπτεμβρίου 1922 στη Χίο και Μυτιλήνη, ανατέθηκε στον Γονατά η αρχηγία της επανάστασης. Στις 14 Νοεμβρίου 1922 έγινε πρόεδρος της Κυβέρνησης παραμένοντας σε αυτήν τη θέση μέχρι την 11η Ιανουαρίου 1924 οπότε και παρέδωσε την Αρχή στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στη διάρκεια της θητείας του ασκούσε παράλληλα και κατά διαστήματα τα καθήκοντα του υπουργού Ναυτικών, Στρατιωτικών και του Υπουργού Εξωτερικών (από 05/11/1923-11/01/1924).
Πολιτική σταδιοδρομία
Μετά την αποστρατεία του ασχολήθηκε με την πολιτική και εκλέχτηκε «πληρεξούσιος Αθηνών» για πρώτη φορά κατά τις εκλογές της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης (1923). Με ψήφισμα στις 31 Μαΐου 1924 προήχθη μαζί με τον Νικόλαο Πλαστήρα σε αντιστράτηγο. Στις Γερουσιαστικές εκλογές του του 1929 (21 Απριλίου) εξελέγη πρώτος γερουσιαστής στον νομό Αττικής και Βοιωτίας. Το ίδιο διάστημα, διετέλεσε Υπουργός Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης και Υπουργός Γενικός Διοικητής Μακεδονίας (16 Δεκεμβρίου 1929 – 4 Νοεμβρίου 1932). Στις 4 Ιανουαρίου 1931 παραβρέθηκε στα εγκαίνια της αντισημιτικής οργάνωσης 3Ε (Εθνική Ένωσις «Ελλάς»), οργάνωση την οποία υποστήριζε.
Αργότερα, εκλέχθηκε τρεις φορές πρόεδρος της Γερουσίας (4 Νοεμβρίου 1932, 1 Απριλίου 1933 και 8 Μαρτίου 1934) παραμένοντας στη θέση μέχρι την 1 Απριλίου 1935 όταν καταργήθηκε η Γερουσία. Ήταν από τους ηγέτες του βενιζελικού κινήματος της 1ης Μαρτίου 1935.
Ο Στυλιανός Γονατάς, λόγω της ενεργούς αντίστασής του κατά του Μεταξά, συνελήφθη το 1938 και εξορίσθηκε πρώτα στη Μύκονο όπου διέμεινε στο ιστορικό ξενοδοχείο “Δήλος” στο οποίο κατά την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας διέμειναν πολλοί πολιτικοί μεταξύ των οποίων ο Γεώργιος Παπανδρέου κ.ά. και το 1939 στη Σύρο όπου παρέμεινε μέχρι την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940.
Επί Κατοχής
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ήταν ένας από τους εμπνευστές, από κοινού με το Θεόδωρο Πάγκαλο, της ίδρυσης και συγκρότησης των Ταγμάτων Ασφαλείας (ένοπλων παραστρατιωτικών μονάδων, υπαγόμενων στην γερμανική διοίκηση, που χρησιμοποιήθηκαν από τους κατακτητές ενάντια στο αντιστασιακό κίνημα). Το σχέδιο του Γονατά ήταν τα Τάγματα Ασφαλείας από την μία να αποτρέψουν πιθανή στρατιωτική επικράτηση και επιβολή του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ στην Ελλάδα, και από την άλλη να στελεχωθούν όσο γινόταν περισσότερο από έμπιστους βενιζελικούς-δημοκρατικούς αξιωματικούς, ώστε μετά το τέλος του πολέμου η βενιζελική παράταξη να βρεθεί σε θέση ισχύος έναντι πιθανής επιστροφής του βασιλιά στην χώρα. Μεταξύ άλλων κατηγορήθηκε για την εκτέλεση του στελέχους του αντιστασιακού ΕΔΕΣ Αθηνών Δημητρίου Γιαννακόπουλου. Ωστόσο γρήγορα αποστασιοποιήθηκε από το όλο εγχείρημα των Ταγμάτων Ασφαλείας λόγω των αγριοτήτων που διέπραξαν κατά του άμαχου πληθυσμού και της επικράτησης φιλοβασιλικών ακροδεξιών στοιχείων στην καθοδήγησή τους. Στη διάρκεια της κατοχής φυλακίσθηκε επί τετράμηνο στις φυλακές του Χαϊδαρίου το 1943. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, διαφώνησε με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη (αρχηγό του κόμματος των Φιλελευθέρων) και ίδρυσε στις 18 Μαρτίου 1945 δικό του κόμμα, το Κόμμα Εθνικών Φιλελευθέρων (Κ.Ε.Φ.). Το κόμμα ιδρύεται μετά το μνημόσυνο για τα 9 χρόνια από το θάνατο του Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου, στον Πειραιά και δη σε υπαίθρια συγκέντρωση μετά το μνημόσυνο. Πήρε μέρος στις εκλογές του 1946 μέσα από τον συνασπισμό των κομμάτων με τον τίτλο Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων εκλέγοντας 32 Βουλευτές. Το κόμμα διελύθη από τον ίδιο στις 20 Ιανουαρίου 1950 συγχωνεύοντάς το με το Κόμμα Φιλελευθέρων υπό τον Σοφοκλή Βενιζέλο πλέον. Έμβλημα του κόμματος ήταν η βενιζελική άγκυρα πλαισιωμένη από φύλλα δάφνης. Στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 έλαβε μέρος συμπράττοντας σε όλη την Ελλάδα με το Λαϊκό Κόμμα επιτυγχάνοντας και την εκλογή άνω των 30 βουλευτών. Στο δημοψήφισμα της 1ης Σεπτεμβρίου 1946 για την επάνοδο του Βασιλέως Γεωργίου Β΄, ο Γονατάς τάχτηκε με όλες του τις δυνάμεις υπέρ της επανόδου.
Στην Απελευθέρωση
Μετεκλογικά ανέλαβε επί κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Τσαλδάρη το υπουργείο Δημοσίων Έργων (18 Απριλίου 1946 – 24 Ιανουαρίου 1947) και στη συνέχεια επί κυβερνήσεως Δημητρίου Μαξίμου μέχρι 29η Αυγούστου 1947.
Ένα χρόνο πριν από τις εκλογές στις 5 Μαρτίου 1950 το κόμμα των Ε.Φ. αποτέλεσε συνασπισμό με το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος του Ναπολέοντος Ζέρβα. Ο συνασπισμός όμως αυτός διαλύθηκε πριν από τις εκλογές όπως και το ίδιο το Ε.Φ. στις 20 Ιανουαρίου 1950. Σε εκείνες τις εκλογές ο Γονατάς έλαβε μέρος μέσα από τις τάξεις του Κόμματος των Φιλελευθέρων, αλλά, για πρώτη φορά στον πολιτικό του βίο, δεν κατάφερε να εκλεγεί.
Ο Στυλιανός Γονατάς κατά την πολιτική του σταδιοδρομία χρημάτισε ακόμη υπουργός των Ναυτικών, υπουργός των Στρατιωτικών, υπουργός Γεωργίας και υπουργός Εσωτερικών για σύντομα κάθε φορά διαστήματα.
Το 1958 εξέδωσε τα Απομνημονεύματα Στυλιανού Γονατά 1897-1957 που θεωρούνται πηγή για εκείνη την περίοδο.
Ως πρώην πρωθυπουργός μετείχε στο Συμβούλιο του Στέμματος κατά την πολιτική κρίση του 1965. Εκεί, υποστήριξε τον παλαιό φίλο και συνεργάτη του Γεώργιο Παπανδρέου, που πρότεινε άμεση διεξαγωγή βουλευτικών εκλογών κατά την περίοδο των Ιουλιανών, τις οποίες αρνήθηκε ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος. Τον επόμενο χρόνο, στις 29 Μαρτίου του 1966, ο Στυλιανός Γονατάς πέθανε σε ηλικία 90 ετών και κηδεύτηκε στην Αθήνα δημοσία δαπάνη. Η κόρη του, Αγγελική, ήταν παντρεμένη με τον Γεώργιο – Αλέξανδρο Μαγκάκη.
Διακρίσεις
Στον Στυλιανό Γονατά είχε απονεμηθεί τον Ιανουάριο του 1924 ο Μεγαλόσταυρος του Σωτήρος από τον αντιβασιλέα Κουντουριώτη με πρόταση του Ελευθερίου Βενιζέλου ως υπουργού των Εξωτερικών, για τη συνεισφορά του στην επανάσταση του 1922, καθώς και για την εγκατάσταση 1.500.000 προσφύγων στην Ελλάδα, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από τους Τούρκους.
