Ο Νίκος Πουλαντζάς (21 Σεπτεμβρίου 1936 – 3 Οκτωβρίου 1979) ήταν κοινωνιολόγος και φιλόσοφος, θεωρητικός της πολιτικής κοινωνιολογίας. Ο Νίκος Πουλαντζάς γεννήθηκε στην Αθήνα, και κατοικούσε με τους γονείς του στην οδό Βερανζέρου στην Πλατεία Βάθης. Ο πατέρας του, Αριστείδης, ο οποίος καταγόταν από την Μάνη, ήταν δικηγόρος. Η μητέρα του λεγόταν Αγγελική, το γένος Καρυοφύλλη. Μετά την αποφοίτησή του από το Δημοτικό σχολείο ο Νίκος Πουλαντζάς φοίτησε στο Πειραματικό Σχολείο Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών. Το 1953 απέκτησε το Γαλλικό δίπλωμα μέσης εκπαίδευσης, γνωστό ως ΄΄baccalauréat΄΄ και στις εξετάσεις φιλοσοφίας απέκτησε το σχετικό βραβείο. Από τα χρόνια σπουδών του στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών αρχίζει να γνωρίζει τον Μαρξισμό.
Το 1955 έλαβε και το απολυτήριό του από το Πειραματικό Σχολείο αλλά ήταν ήδη φοιτητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτό οφείλεται σε μια μορφωτική συμφωνία ανάμεσα στο Γαλλικό κράτος και στην Ελλάδα κατά την οποία αναγνωριζόταν ως ισότιμο το γαλλικό ΄΄baccalauréat΄΄ με το απολυτήριο του γυμνασίου. Το πτυχίο της Νομικής το έλαβε το 1957 με το βαθμό ΄΄Άριστα΄΄. Θα υπηρετήσει τη θητεία του στο Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Το 1960 θα αποκτήσει την άδεια ασκήσεως του δικηγορικού επαγγέλματος χωρίς όμως να το ασκήσει ποτέ. Την ίδια χρονιά θα φύγει για την Δυτική Γερμανία όπου θα παρακολουθήσει δύο εξάμηνα σεμινάρια φιλοσοφίας και φιλοσοφίας του δικαίου στα πανεπιστήμια του Μονάχου και της Χαϊδελβέργης. Αποτέλεσμα αυτής της σπουδής θα είναι η μεταπτυχιακή του εργασία με θέμα την ΄΄Αναγέννηση του φυσικού δικαίου στη Γερμανία΄΄. Από το 1961 μέχρι το 1964 προετοιμάζει τη διδακτορική του διατριβή στη Σχολή Δικαίου και Οικονομικών Επιστημών του Παρισιού με θέμα, ΄΄Φύση πραγμάτων και δίκαιο΄΄. Από το 1962 ως το 1965 εργάστηκε ως βοηθός στο πανεπιστήμιο της Σορβόνης. Το 1966 παντρεύτηκε την Γαλλίδα φεμινίστρια Αννί Λεκλέρ. Το 1971 απέκτησαν μαζί μία κόρη, την Αριάδνη. Από τον Δεκέμβριο του 1968 δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Βενσέν κοινωνιολογία.
Στη μεταπολίτευση συμμετείχε σε σχέδιο νόμου για τα πανεπιστήμια, έχοντας δεχτεί ανάλογη πρόσκληση από την κυβέρνηση Καραμανλή.
Την δεκαετία του 1970 ο Πουλαντζάς ήταν γνωστός μαζί με τον Λουί Αλτουσέρ ως ηγετική μορφή του δομικού μαρξισμού. Υπερασπίστηκε τις θεωρητικές θέσεις του λενινισμού, αλλά υποστήριξε την στρατηγική του ευρωκομμουνισμού, χωρίς να εγκαταλείψει την αριστερή κριτική στην πολιτική των δυτικών ΚΚ. Είναι περισσότερο γνωστός για το θεωρητικό έργο περί το κράτος. Προσέφερε επίσης μαρξιστικές συνεισφορές στην ανάλυση του φασισμού, των κοινωνικών τάξεων στον σύγχρονο κόσμο και την κατάρρευση των δικτατοριών στην νότια Ευρώπη (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα) κατά την δεκαετία του 1970. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο VIII του Παρισιού, όπου και αυτοκτόνησε στις 3 Οκτωβρίου του 1979.
Πολιτική στράτευση και θεωρία
Συμμετείχε ενεργά στο φοιτητικό κίνημα μέσα από την Νεολαία της ΕΔΑ, υπήρξε μέλος του παράνομου ΚΚΕ και μετά την διάσπαση του κόμματος το 1968 τάχθηκε με το ΚΚΕ Εσωτερικού, τοποθετημένος στην αριστερή του πτέρυγα. Μετά το 1974, ο Πουλαντζάς, μαζί με τον στενό του φίλο Κωνσταντίνο Τσουκαλά, αποτέλεσαν τους κύριους εκφραστές της φιλοΠΑΣΟΚικής τάσης στο ΚΚΕ Εσωτερικού. Ο Πουλαντζάς πίστευε ότι το ΠΑΣΟΚ «διαθέτει ένα αυθεντικό Αριστερό στρατηγικό πρόγραμμα αντιμονοπωλιακών και αντιιμπεριαλιστικών αλλαγών», καθώς και μια «βαθιά διάρθρωση μέσα στους οικονομικό-κοινωνικούς μαζικούς χώρους.» Έτσι, ήρθε σε σύγκρουση με άλλους αριστερούς διανοούμενους που χαρακτήριζαν το ΠΑΣΟΚ «λαϊκιστικό», «βοναπαρτικό» ή ακόμα και «εθνικιστικό» κίνημα.
Ο Πουλαντζάς δεν αποδέχεται την κλασική μαρξιστική θεωρία ότι το κράτος συνιστά όργανο ταξικής κυριαρχίας και επιβολής. Απ’ εναντίας, ουσιαστικά το θεωρεί εν μέρει όργανο εξισορρόπησης των ταξικών ανταγωνισμών («η σχετική αυτονομία του πολιτικού»). Στόχος του σοσιαλισμού, τονίζει, δεν είναι η επαναστατική ήττα του κεφαλαιοκρατικού κράτους, αλλά η «ριζική μεταβολή» του. Για αυτό το λόγο, υποβλήθηκε σε αυστηρή κριτική από τους θεωρητικούς της μαρξιστικής-λενινιστικής κατεύθυνσης, οι οποίοι τον επέκριναν για ρεφορμισμό.
Το 1980, έναν χρόνο μετά την αυτοκτονία του Πουλαντζά, ο Θάνος Μικρούτσικος και ο Άλκης Αλκαίος αφιέρωσαν το τραγούδι τους Κακόηθες Μελάνωμα στην μνήμη του.
Εργογραφία Νίκου Πουλαντζά
- Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό
- Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις
- Για τον Γκράμσι: Μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ
- Η κρίση των δικτατοριών: Πορτογαλία, Ελλάδα, Ισπανία
- Το κράτος, η εξουσία, ο Σοσιαλισμός
- Φασισμός και δικτατορία
- Προβλήματα του σύγχρονου κράτους και του φασιστικού φαινομένου (Συλλογικό έργο)
- Σχετικά με τη μαρξιστική θεωρία του δικαίου, Μετάφρ. Τάκης Βιδάλης. Σύγχρονα θέματα 31 (1987), 76-86.
- Θέματα της μαρξιστικής αντίληψης περί κράτους
- Κείμενα: μαρξισμός, δίκαιο, κράτος
Βιβλιογραφία
- Νοῦτσος, Χαράλαμπος Χρ., «Σχολεῖο καὶ ἀναπαραγωγή: ἡ πολιτικὴ συγκυρία στὴ Γαλλία τὴ δεκαετία τοῦ ’60 καὶ οἱ ἀπόψεις τοῦ Ν. Πουλαντζᾶ», Δωδώνη, 20(1991) , σσ. 89-100
- Βαλλιάνος, Περικλής, «Ο Νίκος Πουλαντζάς και ο μαρξιστικός δομισμός». Σύγχρονα θέματα 10 (1981), 5-23.
- Βέλτσος, Γιώργος, «Θεωρητικές αντιστοιχίες στη σκέψη του Μισέλ Φουκώ και του Νίκου Πουλαντζά». Αντί 185 (1981), 32-37.
- Τσινόρεμα, Βούλα, «Κράτος και εξουσία στο ύστερο έργο του Νίκου Πουλαντζά. Πουλαντζάς και Φουκώ: όψεις μιας κριτικής συνάντησης», Ο πολίτης 96 (1988), 35-40.
- Μελετόπουλος Μελέτης Η., Νίκος Πουλαντζάς 1936-1979 : Η ζωή και το έργο ενός κορυφαίου μαρξιστή, κριτική προσέγγιση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 1999.
- Η πολιτική σήμερα : Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του / επιμέλεια Άλκης Ρήγος, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, εκδ. Θεμέλιο, 2001
- Μηλιός Γιάννης, Ο μαρξισμός ως σύγκρουση τάσεων : Τέσσερα παραδείγματα Ελλήνων μαρξιστών: Κορδάτος, Μάξιμος, Λεκατσάς, Πουλαντζάς, εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1996
- Πούπη, Ελένη, «Προβληματισμοί του Ν. Πουλαντζά για τους διανοούμενους». Ο πολίτης 80 (1987), 41-47.
- Plaut Martin, «Ο θετικισμός στη σκέψη του Ν. Πουλαντζά». Μετάφρ. Γιώργος Μερτίκας. Λεβιάθαν 3 (1984), 1-7.
- Κονιαβίτης Θωμάς, «Ο Νίκος Πουλαντζάς και ο σουηδικός μαρξισμός». Αντί 185 (1981), 41-46.
- Κυριαζῆς Χρῆστος, «Σημειώσεις ἐργογραφίας γιὰ τὸν Νίκο Πουλαντζᾶ » , Ἀντί, 185 (1981), σσ. 20-22
- Jessop, Bob, «Γιὰ τὶς πηγὲς τῆς σκέψης τοῦ Ν. Πουλαντζᾶ. Ἡ πρωταρχικὴ σημασία τῶν πολιτικῶν ἀναμίξεων», Δωδώνη, 20(1991) , σσ. 71-75
- Jessop, Bob, «Ἡ στρατηγικὴ ἐπιλεκτικότητα τοῦ κράτους . Σκέψεις πάνω σὲ θέμα τοῦ Πουλαντζᾶ» , Ἀντί, 697 (1999), σσ. 31-34
- Jessop, Bob, «Ἀποκαθιστώντας τὸν Νίκο Πουλαντζᾶ . Περὶ τῆς ἐπικαιρότητας τοῦ τελευταίου μεγάλου μαρξιστῆ-θεωρητικοῦ τοῦ κράτους» , Ἀντί, 589 (1995), σσ. 44-46
- Jessop, Bob, «Ἡ ἑλληνικὴ ἐμπειρία στὸ ἔργο τοῦ Νίκου Πουλαντζᾶ » , Ἀντί, 185 (1981), σσ. 29-31
- Άλκης Ρήγος, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς (επίμ.), Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης: Η πολιτική σήμερα. Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2001
- Συλλογικό, Ο Πουλαντζάς σήμερα, εκδ. Νήσος, Αθήνα (2012)
