«Άλλοι μιλάνε για τον εαυτό τους όταν μιλάνε για αφηρημένα πράγματα. Εγώ μιλάω για τους άλλους όταν μιλάω για τον εαυτό μου» έλεγε με νόημα ο Λουκάς Σαμαράς, ο πρωτοπόρος Ελληνοαμερικανός εικαστικός που έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 87 ετών, αφήνοντας πίσω του σπουδαίο έργο. Το όνομά του συμπεριλαμβάνεται, δικαιωματικά, ανάμεσα στους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της μεταπολεμικής μοντέρνας τέχνης καθώς άνοιξε νέους δρόμους στην εικαστική δημιουργία.
Γεννήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 1936 στην Καστοριά. Το 1948 και σε ηλικία 12 ετών, μετά από τα δύσκολα χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και στην εκπνοή του τραγικού Εμφυλίου Πολέμου, μεταναστεύει μαζί με τη μητέρα του Τρυγόνα Σαμαρά στη Νέα Υόρκη για να βρουν τον πατέρα του Δαμιανό, ο οποίος είχε μεταναστεύσει ήδη στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1939. Πολιτογραφήθηκε Αμερικανός πολίτης το 1955. Κατοικεί μέχρι σήμερα στη Νέα Υόρκη.
Εκπαίδευση
Το 1951 ολοκληρώνει τη βασική εκπαίδευσή του στο Λύκειο Μεμόριαλ (Memorial High School). Μεταξύ των ετών 1954 και 1959, λαμβάνει υποτροφία και σπουδάζει στη Σχολή Καλών Τεχνών και Επιστημών του Πανεπιστημίου του Ράτγκερς (Rutgers University), στην περιφέρεια της Νέας Βρουνσβίκης της πολιτείας του Νιου Τζέρσεϊ, όπου γνωρίζεται με τους καλλιτέχνες Άλαν Καπρόβ και Τζορτζ Σιγκάλ. Μετέχει σε εκθέσεις του πρώτου και ποζάρει ως μοντέλο στα έργα του δεύτερου. Επηρεάζεται από τον Κλάες Όλντενμπουργκ, ο οποίος ήταν ένας από τους δημιουργούς της Ποπ Αρτ και τον εντάσσει, μεταξύ άλλων, μαζί του καλλιτεχνικά στη Σχολή του Νιου Τζέρσεϊ.
Χάρη στην επιχορήγηση που πήρε από το ίδρυμα Γούντροου Ουίλσον το 1959, ο Λουκάς Σαμαράς συνέχισε τις σπουδές του στην ιστορία της τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης. Το 1961, παρακολουθεί μαθήματα στη σχολή δραματικής τέχνης της ηθοποιού Στέλλα Άντλερ. Έπειτα ξεκινά να εκθέτει τα έργα του συλλογικά σε διάφορες γκαλερί. Εκθέτει για πρώτη φορά στη Νέα Υόρκη τα έτη 1968, 1972 και 1977.
Καλλιτεχνικό έργο
Η μεταστροφή του καλλιτέχνη από τη ζωγραφική, τη γλυπτική και τη χαρακτική στη φωτογραφία γίνεται εμφανής στη συνέχεια της καλλιτεχνικής πορείας του. Οι δημιουργίες του, συνήθως σε κλειστούς χώρους, περιέχουν στοιχεία από την καθημερινή του ζωή. Οι “αυτο-συνεντεύξεις” του όπως τις χαρακτηρίζει, αποτελούν μέρος της προσωπικής του “αυτοανάκρισης”, σαν να θέλει να εκφράσει τα συναισθήματά του και να προβεί στη δική του μορφή εξιλέωσης. Το κύριο θεματικό πεδίο στα έργα του είναι ο ίδιος του ο εαυτός, γενικά διαστρεβλωμένος και ακρωτηριασμένος. Όπως λέει ο ίδιος σε μια “αυτοσυνέντευξή” του:
“…άλλοι μιλάνε για τον εαυτό τους όταν μιλάνε για αφηρημένα πράγματα. Εγώ μιλάω για τους άλλους όταν μιλάω για τον εαυτό μου”.
Το 1972 αγοράζει την πρώτη του φωτογραφική μηχανή Πόλαροϊντ. Το 1975, ανακαλύπτει τις ιδιότητες των βαφών των φιλμ πόλαροϊντ. Δουλεύει πάνω σε πολυμεσικές συνθέσεις εικόνων κολάζ, και μετασχηματίζοντας τις σκιές και τις αποχρώσεις φωτογραφιών με εκτυπώσεις πόλαροϊντ, για να δημιουργήσει αυτό που ονομάζει “Φωτομεταμορφώσεις”. Η χρήση του εαυτού του από τον ίδιο στα έργα του, ερμηνεύεται από το ίδιο ως “ηδονοβλεψία”. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και του 1980, συνεχίζει να πειραματίζεται σε άλλα υλικά με σκοπό να “χρωματίσει” τα έργα του με τα χρώματα, το φυσικό φως, τη νεκρή φύση. Παρά την αρχική στάση του να μην επισκεφτεί ποτέ την Ελλάδα, αρκετά έργα του εμπνέονται από τα μητρικά ερεθίσματα και τις παιδικές αναμνήσεις όπως οι βυζαντινές εικόνες και το “κακό μάτι”.
Ο φωτογράφος Τσακ Κλόουζ (Chuck Close) χρησιμοποίησε το πρόσωπο του Ελληνοαμερικανού καλλιτέχνη ως μέσο έμπνευσης για τα πορτραίτα του στη ζωγραφική, στην νταγκεροτυπίας και στην κατασκευή ταπετσαριών. Τα τελευταία χρόνια, ο Λουκάς Σαμαράς, συνεχίζει να δημιουργεί τέχνη με χρήση σχεδιαστικών προγραμμάτων (computer art), συνδυάζοντας το υπερφυσικό κόσμο με το πραγματικό κόσμο της φωτογραφίας. Μέρος αυτής της τεχνολογικής εξέλιξης του έργου του, είναι η παραγωγή μικρών ταινιών με εικόνες και μουσική υπόκρουση που ονομάζει “Φωτοταινίες” (photoflicks). Η ανάγκη πειραματισμού με νέα υλικά και νέες τεχνικές διαφαίνεται από την απάντησή του σε ερώτηση ενός φοιτητή για το που πιστεύει να οδηγείται η τέχνη:
“…Τι χαζή ερώτηση…Αν ήξερα πού πηγαίνει η τέχνη, θα ήμουν κιόλας εκεί.”
Εκθέσεις έργων του
Η συμμετοχή του σε διεθνείς εκθέσεις αρχίζει το 1969 στη συνάντηση μοντέρνας τέχνης Documenta 4, 5 και 6 στο Κάσσελ της Γερμανίας. Η πρώτη του μεγάλη αναδρομική έκθεσή του πραγματοποιείται στο Μουσείο Γουίτνεϊ (Whitney Μuseum) το 1982. Το 1988 Κέντρο Ζωρζ Πομπιντού ενώ το 1996 η αναδρομική έκθεσή του περιοδεύει σε πέντε αμερικάνικα μουσεία.
Τα έργα του περιέχονται σε σημαντικά μουσεία Σύγχρονης Τέχνης όπως το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Χονολουλού, το Ινστιτούτο Courtauld Institute of Art του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, το Μουσείο Γκέτι στο Λος Άντζελες, η Ακαδημία των Τεχνών στη Χονολουλού, στο μουσείο Los Angeles County Museum of Art, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Φορτ Γουόρθ στο Τέξας, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Λος Άντζελες, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Σαν Φρανσίσκο, η Εθνική Πινακοθήκη της Αυστραλίας στην Καμπέρα, η Εθνική Πινακοθήκη της Τέχνης και στο Μουσείο Αμερικάνικης Τέχνης Σμιθσόνιαν (Smithsonian American Art Museum) στην Ουάσινγκτον, η Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης Τέιτ στο Λονδίνο, στο κέντρο Γουόλκερ Αρτ Σέντερ (Walker Art Center) στη Μινεάπολη της Μινεσότας και στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα.
Το 1986 βραβεύεται με το βραβείο Infinity Award for Art. Πλήρης αιτιολογημένος κατάλογος των έργων του περιέχεται στο Ινστιτούτο Γουίλντενσεϊν (Wildenstein Institute) ενώ μαζί με την Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης Τέιτ αντιπροσωπεύουν επίσημα τον καλλιτέχνη. Έργα του έχουν εκπροσωπήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες σε διεθνείς εκθέσεις μοντέρνας τέχνης. Οι πρώτες εκθέσεις έργων του στην Ελλάδα γίνονται στην Αθήνα από την γκαλερί Μπερνιέ (Jean & Karen Bernier) και συγκεκριμένα τα έτη 1978, 1984 και 1986. Η επόμενη γίνεται τον Απρίλιο του 2005 στην Εθνική Πινακοθήκη με τίτλο Περιπέτειες στο Εγώ.. Την έκθεση την είχαν επισκεφτεί 70.000 άτομα. Πολλές φορές είχαν εισηγηθεί παράγοντες του καλλιτεχνικού κόσμου την εκπροσώπηση της Ελλάδας σε διεθνείς εκθέσεις μοντέρνας τέχνης από τον καλλιτέχνη, χωρίς όμως να τελεσφορήσει. Τελικά το 2009, ο Λουκάς Σαμαράς επιλέχθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού επί υπουργίας του Αντώνη Σαμαρά, ως επίσημο εκπρόσωπο της ελληνικής συμμετοχής της 53ης Μπιενάλε της Μοντέρνας Τέχνης της Βενετίας με θέμα Φτιάχνοντας Κόσμους (Making Worlds). Εισηγητής της δημιουργίας Παράξενα του καλλιτέχνη, ένα σύνολο με καθρέπτες, ήταν ο Βρετανός ιστορικός τέχνης και καλλιτέχνης Μάθιου Χιγκς (Matthew Higgs) Η τελευταία έκθεσή έργων του στην Ελλάδα είχε πραγματοποιηθεί, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο του 2011.
Η δήλωση της Λίνας Μενδώνη
«Ο Λουκάς Σαμαράς, ο «άνθρωπος που ήταν ο ίδιος του ο καμβάς», όπως προσφυώς τον χαρακτήρισαν οι New York Times, υπήρξε πρωτοπόρος εικαστικός, που κατέκτησε, με το πολύπλευρο και διαρκώς ανανεούμενο έργο του, παγκόσμια ακτινοβολία. Καλλιτέχνης ανήσυχος σε όλη του την πορεία, πειραματιζόταν διαρκώς με νέα εργαλεία και τεχνικές, ξεκινώντας από τη ζωγραφική και τη γλυπτική για να περάσει γρήγορα στη φωτογραφία, επί πολλά χρόνια στην αναλογική και εσχάτως και στην ψηφιακή της διάσταση, ανάγοντάς τη σε κατ’ εξοχήν εκφραστική του δίοδο. Το έργο του Σαμαρά μοιάζει αυτοβιογραφικό, καθώς επικεντρώνεται στο σώμα του, που αποτελεί και το κύριο αντικείμενο των πειραματισμών του. Ο Σαμαράς φτάνει, όμως, πολύ πιο μακριά. Εκκινεί από τον εαυτό του, τον οποίο επανατοποθετεί, μετωνυμικά και απροσωποποιημένα, στη σιωπή και τη βουή της μεγαλούπολης, της οποίας αναδεικνύεται σε εικαστικό ανθρωπολόγο. Η δεξίωση και η οικείωση του έργου στην Ελλάδα υπήρξε σχετικά αργή, αλλά καθολική. Στους οικείους του απευθύνω τα ειλικρινή μου συλλυπητήρια» δήλωσε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.
