Φράνκο Τζεφιρέλι (1923 – 2019) Ιταλός σκηνοθέτης

Ο Φράνκο Τζεφιρέλι (Gian Franco Corsi Zeffirelli, 12 Φεβρουαρίου 1923 – 15 Ιουνίου 2019), ήταν Ιταλός σκηνοθέτης και παραγωγός του κινηματογράφου, του θεάτρου, της όπερας και της τηλεόρασης. Διετέλεσε γερουσιαστής του κεντροδεξιού κόμματος Φόρτσα Ιτάλια, από το 1994 μέχρι το 2001.

Είναι γνωστός για αρκετές από τις ταινίες που έχει σκηνοθετήσει, ιδιαίτερα την ταινία Ρωμαίος και Ιουλιέτα (1968), για την οποία έλαβε υποψηφιότητα για βραβείο Όσκαρ. Η ταινία του Η στρίγγλα που έγινε αρνάκι (1967) με την Ελίζαμπεθ Τέιλορ και τον Ρίτσαρντ Μπάρτον παραμένει η καλύτερη κινηματογραφική διασκευή του ομώνυμου έργου του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Η μίνι σειρά Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ (1977) έλαβε αναγνωρισιμότητα τόσο στην Ιταλία όσο και παγκοσμίως και προβάλλεται ακόμα και σήμερα το Πάσχα σε πολλές χώρες.

Μερικές από τις παραγωγές του για την όπερα (στις οποίες ο ίδιος σχεδίαζε τα σκηνικά και τα κοστούμια) θεωρούνται παγκοσμίως κλασικές στο είδος τους.

Παρασημοφορημένος από την ιταλική κυβέρνηση ήδη από το 1977, ο Τζεφιρέλι έλαβε επίσης τον τίτλο του ιππότη από τη βρετανική κυβέρνηση το 2004 όταν έγινε Ταξιάρχης του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Το 2009 βραβεύτηκε με το βραβείο της πόλης της Ρώμης Premio Colosseo.

Γεννήθηκε στα περίχωρα της Φλωρεντίας, ως Τζιανφράνκο Κόρσι Τζεφιρέλι. Μητέρα του ήταν η Φλορεντίνε Αλάιντε Γκαρόζι, σχεδιάστρια μόδας, και πατέρας του ο Οτορίνο Κόρσι, έμπορος μαλλιού και μεταξιού από το Βίντσι. Παρόλο που οι δυο γονείς του ήταν παντρεμένοι με άλλους, η Αλάιντε δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει το δικό της επίθετο ούτε του Κόρσι για το παιδί της. Επέλεξε το επίθετο Τζεφιρέτι, λέξη που αναφέρεται στην όπερα του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ Ιδομενέας, της οποίας ήταν λάτρης. Ωστόσο, το όνομα αυτό γράφτηκε λάθος στο δημοτολόγιο και έγινε Τζεφιρέλι. Όταν ήταν 6 ετών, η μητέρα του πέθανε και ο ίδιος συνεπώς μεγάλωσε υπό την φροντίδα της αγγλικής κοινότητας μεταναστών και αναμείχθηκε με την φιλολογική λέσχη γυναικών Σκορπιόνι, η οποία ενέπνευσε την αυτοβιογραφική ταινία του Τσάι με τον Μουσολίνι (1999).

Ιταλοί ερευνητές ανακάλυψαν ότι ο Τζεφιρέλι αποτελούσε μέρος μιας ομάδας ανθρώπων που έχει συγγένεια με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Ο Τζεφιρέλι ήταν απόγονος ενός από τα αδέρφια του ντα Βίντσι.

Ο Τζεφιρέλι αποφοίτησε από την Ακαδημία Καλών Τεχνών το 1941 και, ακολουθώντας την συμβουλή του πατέρα του, εισήχθη στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας όπου σπούδασε αρχιτεκτονική και τέχνη. Μετά το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, πολέμησε ως αντάρτης προτού συναντηθεί με τους Βρετανούς στρατιώτες της 1ης Φρουράς και γίνει διερμηνέας τους.

Μετά τον πόλεμο, ξαναπήγε στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας για να συνεχίσει τις σπουδές του αλλά όταν είδε τον Λόρενς Ολίβιε στον Ερρίκο Δ΄ το 1945, αποφάσισε να ασχοληθεί με το θέατρο και τον κινηματογράφο.

Ενώ εργαζόταν ως ζωγράφος τοπίου στη Φλωρεντία, γνωρίστηκε με τον Λουκίνο Βισκόντι, ο οποίος τον έκανε βοηθό σκηνοθέτη στην ταινία Η Γη τρέμει (1948). Με τον Βισκόντι συνεργάστηκε και στις ταινίες: Λεωφορείο ο πόθος (Ρώμη, 1949) του Τενεσί Ουίλιαμς, Τρωίλος και Χρυσηίδα (Φλωρεντία, 1949) του Σαίξπηρ και Οι τρεις αδελφές (Ρώμη, 1951) του Τσέχωφ. Οι μέθοδοι του Βισκόντι είχαν μια βαθιά επιρροή στο μετέπειτα έργο του Τζεφιρέλι. Συνεργάστηκε και με άλλους σκηνοθέτες όπως ο Βιτόριο ντε Σίκα, ο Μικελάντζελο Αντονιόνι και ο Ρομπέρτο Ροσελίνι. Την δεκαετία του 1960, ο Τζεφιρέλι ξεκίνησε να γράφει και να σκηνοθετεί τις δικές του παραστάσεις στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη και σύντομα μετέφερε τις ιδέες του στον κινηματογράφο.

Κινηματογράφος

Η πρώτη ταινία του Τζεφιρέλι ως σκηνοθέτη ήταν Η σκύλα που έγινε αρνάκι (1967), για την οποία οι πρωταγωνιστικοί ρόλοι αρχικά προορίζονταν για τη Σοφία Λόρεν και τον Μαρτσέλο Μαστρογιάνι αλλά τελικά δόθηκαν στους χολιγουντιανούς αστέρες Ελίζαμπεθ Τέιλορ και Ρίτσαρντ Μπάρτον. Η Τέιλορ και ο Μπάρτον βοήθησαν στην χρηματοδότηση της παραγωγής και έλαβαν ποσοστά από τα κέρδη αντί για τον κανονικό μισθό τους.

Ενώ πραγματοποιούσε τα γυρίσματα για το Η σκύλα που έγινε αρνάκι, η ιδιαίτερη πατρίδα του Φλωρεντία καταστράφηκε από πλημμύρες. Έναν μήνα αργότερα, ο Τζεφιρέλι κυκλοφόρησε ένα μικρής έκτασης ντοκιμαντέρ με τίτλο Φλωρεντία: Ημέρες της καταστροφής ώστε να συγκεντρώσει χρήματα για την αποκατάσταση των ζημιών.

Η μεγαλύτερη αναγνωρισιμότητα του Τζεφιρέλι ήρθε αργότερα την ίδια χρονιά όταν επέλεξε δυο εφήβους για την ταινία Ρωμαίος και Ιουλιέτα (1968). Η ταινία αυτή παραμένει ακόμα και μέχρι σήμερα δημοφιλής και ήταν για πολλά χρόνια η ταινία που προβαλλόταν στους μαθητές. Η ίδια ταινία έκανε επίσης τον Τζεφιρέλι μεγάλο όνομα στον χώρο του κινηματογράφου – καμιά άλλη ταινία του δεν είχε την ίδια ανταπόκριση όσο ο Ρωμαίος και Ιουλιέτα.

Το Ρωμαίος και Ιουλιέτα είχε κέρδη $14.5 εκατομμύρια στο box office της βορείου Αμερικής το 1969. Επανακυκλοφόρησε το 1973 και είχε κέρδη $1,7 εκατομμύρια στην βόρεια Αμερική.

Ο κριτικός κινηματογράφου Ρότζερ Ίμπερτ του περιοδικού Chicago Sun-Times, έγραψε: “Πιστεύω ότι το Ρωμαίος και Ιουλιέτα του Φράνκο Τζεφιρέλι είναι η πιο υπέροχη ταινία του Σαίξπηρ που έγινε ποτέ”.

Μετά από δυο επιτυχημένες κινηματογραφικές προσαρμογές του Σαίξπηρ, ο Τζεφιρέλι συνέχισε με θρησκευτικά θέματα, αρχικά με μια ταινία για την ζωή του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης με τίτλο Fratello sole, sorella luna (1972) και μετά με την μίνι σειρά Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ (1977) με μια ομάδα αστέρων του κινηματογράφου. Η τελευταία ταινία έγινε μια τεράστια επιτυχία και προβάλλεται συχνά στην τηλεόραση μέχρι σήμερα.

Συνέχισε με σύγχρονα θέματα, με το ριμέικ της ταινίας Ο πρωταθλητής (1979) και με την ταινία Ατέλειωτη αγάπη (1981) που δέχτηκε δριμεία κριτική. Την δεκαετία του 1980, έκανε μια σειρά από επιτυχημένες ταινίες στις οποίες συνδύασε την όπερα με τον κινηματογράφο και με γνωστούς ηθοποιούς όπως οι Πλάθιντο Ντομίνγκο, Τερέζα Στράτας, Χουάν Πονς και Κάτια Ριτσιαρέλι. Επέστρεψε στον Σαίξπηρ με τον Άμλετ (1990), στην οποία πρωταγωνίστησε ο τότε ηθοποιός δράσης Μελ Γκίμπσον. Η προσαρμογή του μυθιστορήματος της Σαρλότ Μπροντέ Τζέιν Έιρ (1996) έγινε μεγάλη επιτυχία.

Ο Τζεφιρέλι συχνά επέλεγε άγνωστους ηθοποιούς για πρωταγωνιστές. Ωστόσο, οι άνδρες πρωταγωνιστές του σπάνια απέκτησαν διεθνή φήμη ή τουλάχιστον μια περιορισμένη υποκριτική καριέρα. Ο Λέοναρντ Γουίτινγκ (Ρωμαίος στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα), ο Γκράχαμ Φόκνερ (άγιος Φραγκίσκος στο Fratello sole, sorella luna) και ο Μάρτιν Χιούιτ (Ντέιβιντ Άξελροντ στο Ατέλειωτη αγάπη) εγκατέλειψαν τον κινηματογράφο. Οι γυναίκες πρωταγωνίστριες στις ίδιες ταινίες (Ολίβια Χάσεϊ και Μπρουκ Σιλντς) απέκτησαν πολύ μεγαλύτερη επιτυχία στον κινηματογράφο.

Όπερα

Ο Τζεφιρέλι ήταν σκηνοθέτης μεγάλων παραγωγών όπερας από την δεκαετία του 1950 και μέχρι τον θάνατό του στην Ιταλία, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Ξεκίνησε την καριέρα του στο θέατρο ως βοηθός σκηνοθέτη του Λουκίνο Βισκόντι. Μετά δοκίμασε τη σκηνογραφία. Η πρώτη του δουλειά ως σκηνοθέτης ήταν οι όπερες του Τζοακίνο Ροσίνι. Έγινε φίλος με τη Μαρία Κάλλας και συνεργάστηκαν στην Τραβιάτα στο Ντάλας του Τέξας, το 1958. Ιδιαίτερη είναι η παραγωγή της Τόσκα με τη Μαρία Κάλλας και τον Τίτο Γκόμπι, στη Βασιλική Όπερα της Νέας Υόρης το 1964. Την ίδια χρονιά, δημιούργησε την τελευταία του όπερα με την Κάλλας με τίτλο Νόρμα στην Όπερα του Παρισιού.

Ο Τζεφιρέλι συχνά συνεργάστηκε με την Τζόαν Σάδερλαντ, σχεδιάζοντας και σκηνοθετώντας τις ερμηνείες της στην όπερα του Γκαετάνο Ντονιτσέττ Λουτσία ντι Λάμερμουρ το 1959. Δημιούργησε αρκετές παραγωγές για τη Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης, μεταξύ των οποίων τα Λα Μποέμ, Τόσκα, Τουραντότ και Ντον Τζοβάνι.

Διακρίσεις

Το 1996, για την συνεισφορά του στις τέχνες, ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Κεντ σε μια τελετή που έγινε στον καθεδρικό ναό του Canterbury. Το 1999 έλαβε το βραβείο Crystal Globe για την καλλιτεχνική συνεισφορά του στον παγκόσμιο κινηματογράφο, στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Karlovy Vary.

Τον Νοέμβριο του 2004, ο Τζεφιρέλι βραβεύτηκε με το αξίωμα του Ταξιάρχη του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας από το Ηνωμένο Βασίλειο.

Κριτική

Θρησκευτικές ομάδες άσκησαν σκληρή κριτική στον Τζεφιρέλι, ισχυριζόμενες ότι στις ταινίες του γινόταν “βλάσφημη εκπροσώπηση των βιβλικών μορφών”. Από την άλλη, ο Τζεφιρέλι πρόβαλε κατηγορίες αντισημιτισμού για την ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε Ο τελευταίος πειρασμός.

Ο Τζεφιρέλι ήταν αρκετά συντηρητικός ρωμαιοκαθολικός και υπηρέτησε στην ιταλική γερουσία ως μέλος του κεντροδεξιού κόμματος του Σίλβιο Μπερλουσκόνι Φόρτσα Ιτάλια. Κατηγορήθηκε από μέλη της κοινότητας ΛΟΑΤ επειδή υποστήριξε τη θέση της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας για την ομοφυλοφιλία αλλά και από άλλους επειδή υποστήριξε τη θέση της ίδιας εκκλησίας για την έκτρωση, θέση που αφορούσε την σκληρή τιμωρία των γυναικών που είχαν σταματήσει την κυοφορία τους.

Ο Τζεφιρέλι αποτέλεσε ξανά θέμα αντιδράσεων όταν δήλωσε σε μια εφημερίδα το 2006 ότι δεν είχε υποφέρει όταν έπεσε θύμα βιασμού από έναν ιερέα όταν ήταν παιδί.

Προσωπική ζωή

Το 1996 ο Τζεφιρέλι αποκάλυψε ότι ήταν ομοφυλόφιλος, αλλά από τότε προτίμησε να μη μιλά για την προσωπική του ζωή. Ο Τζεφιρέλι είχε δηλώσει ότι θεωρούσε τον εαυτό του “ομοφυλόφιλο” αντί για γκέι, καθώς θεωρούσε ότι ο όρος “γκέι” είναι λιγότερο καλαίσθητος. Ο Τζεφιρέλι υιοθέτησε δυο ενήλικες γιους, με τους οποίους είχε συνεργαστεί για χρόνια και οι οποίοι ζούσαν μαζί του και διηύθυναν τις δουλειές του.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Τζεφιρέλι είχε σχέση με τον σκηνοθέτη Λουκίνο Βισκόντι.

Ο Τζεφιρέλι πέθανε στο σπίτι του στη Ρώμη στις 15 Ιουνίου 2019, σε ηλικία 96 ετών.

Κατηγορίες για σεξουαλική κακοποίηση

Ο σκηνοθέτης Μπρους Ρόμπινσον ισχυρίστηκε ότι είχε γίνει στόχος ακούσιας σεξουαλικής κακοποίησης από τον Τζεφιρέλι κατά την διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Ρωμαίος και Ιουλιέτα, στην οποία ο Ρόμπινσον ενσάρκωνε τον Μπενβόλιο. Ο Ρόμπινσον έχει δηλώσει ότι ο λάγνος χαρακτήρας του θείου Μόντι στην ταινία Ο φίλος μου κι εγώ (Withnail & I, 1987) βασίστηκε στον Τζεφιρέλι.

Το 2018 ο ηθοποιός Johnathon Schaech κατηγόρησε τον Τζεφιρέλι ότι τον κακοποίησε σεξουαλικά κατά την διάρκεια των γυρισμάτων της ταινίας Storia di una capinera. Ο γιος του Τζεφιρέλι Τζουζέπε (Πίπο) δημοσιοποίησε ένα κείμενο εκείνη την περίοδο, στο οποίο αρνιόταν τις κατηγορίες.

Φιλμογραφία

Βιβλιογραφία

• Zeffireli, Franco; John Tooley (συνεντεύξεις στην Άννα Τιμς), “How we made: Franco Zeffirelli and John Tooley on Tosca (1964)”,. The Guardian (Λονδίνο), 23 Ιουλίου 2012