Με τον όρο καταστροφή της Σμύρνης ή αλλιώς Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης αναφέρονται τα γεγονότα της σφαγής του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού της Σμύρνης από τον κεμαλικό στρατό, καθώς και η πυρπόληση της πόλης. Η τελευταία διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο). Σήμερα η επέτειος αυτή στην πραγματικότητα είναι η 13η Σεπτεμβρίου, καθώς την επόμενη χρονιά εισήχθη στην Ελλάδα το νέο ημερολόγιο..
Προηγηθέντα της πυρπόλησης
Μετά την κατάρρευση του μετώπου, και την άτακτη υποχώρηση και αναδίπλωση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος από το Αφιόν Καραχισάρ, (στα μέσα Αυγούστου του 1922), άρχισε και ο ξεριζωμός ενός μεγάλου μέρους του χριστιανικού πληθυσμού (Ελλήνων και Αρμενίων) προς τη μικρασιατική ακτή, που, κατά τους υπολογισμούς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έφτανε τις 250.000. Επίσης, στη Σμύρνη είχαν βρει καταφύγιο και 15.000 Αρμένιοι που συνωστίζονταν στα διάφορα ιδρύματα και σπίτια της Αρμενικής Κοινότητας.
Το καμπαναριό της Αγίας Φωτεινής, διασώθηκε κατά την πυρπόληση, αλλά ανατινάχθηκε με δυναμίτιδα από τις τουρκικές αρχές, αφού ολοκληρώθηκε η πυρπόληση της Σμύρνης.
Η αδιάκοπη όμως άφιξη των τρένων που μετέφεραν στρατιωτικά υπολείμματα και πρόσφυγες (υπολογίστηκε ότι έφταναν με ρυθμό 30.000 ατόμων την ημέρα) στη Σμύρνη, καθώς και οι έντονες φήμες της γενικής κατάρρευσης του μετώπου μεγάλωναν την ένταση και την ανησυχία του πληθυσμού, ενώ η προετοιμασία της ελληνικής διοίκησης για αναχώρηση δεν άφηναν πλέον τις παραμικρές αμφιβολίες για τη μετέπειτα εξέλιξη. Έναντι της έντρομης εκείνης κατάστασης που εξελισσόταν, χαρακτηριστική υπήρξε η απάντηση του Έλληνα Υπάτου Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη στον πρώην Νομάρχη Λέσβου και Διοικητή Χίου Γεώργιο Παπανδρέου, όταν ο δεύτερος του συνέστησε να ενημερώσει άμεσα τον ελληνογενή πληθυσμό για να φύγει. Ο Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε στον Παπανδρέου: «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ’ ανατρέψουν τα πάντα». Μέχρι την τελευταία στιγμή οι αρχές καθησύχαζαν τους κατοίκους της Σμύρνης, ενώ ο Αρμοστής Στεργιάδης αντιδρούσε βιαιότατα στις προτάσεις της “Μικρασιατικής Άμυνας” και του Μητροπολίτη Χρυσόστομου (που ανησυχούσαν και πρότειναν εξοπλισμό του μικρασιατικού πληθυσμού) ως ηττοπαθείς.
Η Καταστροφή της Σμύρνης, φωτογραφία από ιταλικό πλοίο, 14η Σεπτεμβρίου 1922.
Στις 24 Αυγούστου/6 Σεπτεμβρίου αναχώρησε και το τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό τμήμα. Την επομένη οι χιλιάδες των προσφύγων, Έλληνες και Αρμένιοι, που κατέκλυζαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας «Κε» της Σμύρνης μάταια περίμεναν πλέον τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. Μετά όμως από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου Γ. Χόρτον, (G. Horton), στάλθηκαν δύο αμερικανικά αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων. Την επομένη, 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου 1922, αναχώρησαν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. Ο μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης, Αρ. Στεργιάδης, επιβιβάστηκε σε φορτηγίδα η οποία τον μετέφερε σε αγγλικό πολεμικό πλοίο που του διατέθηκε με προορισμό την Κωνσταντινούπολη και από εκεί κατέφυγε στη Γαλλία.
Η αντίστροφη μέτρηση για την πόλη της Σμύρνης είχε πλέον φθάσει.
Ο ελληνικός στόλος
Στις 11 Σεπτεμβρίου του 1922, δηλαδή δύο ημέρες πριν από την έναρξη της καταστροφής της πόλης, είχε εκδηλωθεί στρατιωτικό κίνημα στη Χίο και τη Μυτιλήνη. Τούτο είχε συνέπεια όλος σχεδόν ο ελληνικός στόλος με το σύνολο των επίτακτων πλοίων να τεθεί υπό τους κινηματίες για τη μεταγωγή του ελληνικού στρατού προς το Λαύριο, προκειμένου να επικρατήσει η επανάσταση στην Αθήνα.[7] Μάλιστα δε, το ελληνικό θωρηκτό Κιλκίς που ναυλοχούσε και είχε ως βάση τη Σμύρνη, με την έκρηξη του κινήματος και υπό τον κυβερνήτη πλοίαρχο Δεμέστιχα μετέβη στη Σάμο όπου και παρέμεινε προκειμένου να επιβάλει την επανάσταση παρότι οι καπνοί της καταστροφής, κατά την ημέρα, και το φέγγος της πυρκαγιάς, κατά τη νύχτα, ήταν ορατά τόσο από τη Χίο όσο και από τη Σάμο.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1922, κατά την τρίτη ημέρα της καταστροφής της Σμύρνης, το θωρηκτό Κιλκίς απέπλευσε και ενώθηκε με το θωρηκτό Αβέρωφ, μεταξύ Χίου και Σάμου, που κατερχόταν ολοταχώς το Αιγαίο προς Πειραιά, προερχόμενο από την Κωνσταντινούπολη, αφού προηγουμένως είχε σημειωθεί ανταρσία και είχε αποχωρήσει από τη Διασυμμαχική Ανταντική Ναυτική Δύναμη, που ναυλοχούσε στον Βόσπορο, στην οποία είχε ενταχθεί μετά την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου, υπό τον κινηματία κυβερνήτη Αντιπλοίαρχο Γ. Χατζηκυριάκο.
Είσοδος των Τούρκων στην πόλη
Οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη το πρωί του Σαββάτου (27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου), με σχετική τάξη, όμως από το βράδυ της ίδιας ημέρας, Τούρκοι πολίτες αρχικά, και στρατιώτες στη συνέχεια, άρχισαν να διαπράττουν σποραδικές λεηλασίες και φόνους. Την Κυριακή κατέφθασαν νέες δυνάμεις του τουρκικού στρατού, ενώ εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς και οι λεηλασίες. Μέχρι την Τετάρτη, 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί η καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, η οποία ισοπεδώθηκε. Από το βράδυ της ίδιας ημέρας, εντάθηκαν οι λεηλασίες και οι φόνοι Ελλήνων οι οποίοι κράτησαν για πολλές ημέρες μετά την είσοδο των Τούρκων στην πόλη. Κατά τα επεισόδια αυτά κατακρεουργήθηκε και ο μητροπολίτης Χρυσόστομος, τον οποίο παρέδωσε στον όχλο ο νέος διοικητής της πόλης, υποστράτηγος Νουρεντίν. Μεταξύ των θυμάτων, υπήρξαν και μεμονωμένες περιπτώσεις φόνων Δυτικών, όπως του Βρετανού συνταγματάρχη Murphy που σκοτώθηκε ενώ προσπαθούσε να προστατέψει το προσωπικό του από αρπαγές και βιασμούς ή του Ολλανδού εμπόρου Oscar de Jongh και της γυναίκας του.
Οι σφαγές κατά Ελλήνων και Αρμενίων από τους Τούρκους έκαναν τον Αμερικανό Πρόξενο στη Σμύρνη, Τζορτζ Χόρτον (George Horton), να γράψει: «Ένα από τα δυνατώτερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ’ τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι άνηκα στο ανθρώπινο γένος»
Την Τετάρτη εκδηλώθηκε και η φωτιά, αρχικά στην αρμενική συνοικία. Κατά την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ο εμπρησμός ήταν αναμφίβολα προμελετημένος και οργανωμένος, καθώς οι Τούρκοι στρατιώτες που τον διέπραξαν χρησιμοποίησαν δοχεία με βενζίνη και εμπρηστικές βόμβες. Οι πολλές πληροφορίες που δίνουν οι αυτόπτες μάρτυρες καταρρίπτουν πλήρως την επίσημη τουρκική θέση ότι τον εμπρησμό διέπραξαν Αρμένιοι ΄ή Έλληνες για να εκδικηθούν τους Τούρκους. H φωτιά κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία, και διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου (με το παλαιό ημερολόγιο).
Η πόλη εκκενώθηκε από τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό της και τους χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν συρρεύσει εκεί (κατά τον Λ. Οικονόμου έφταναν τους 300.000), μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου 1922 (παλαιό ημερολόγιο).
Η ευθύνη για την καταστροφή
Σύμφωνα με τον Γερμανό ιστορικό, καθηγητή Ιστορίας και ειδικό σε θέματα Ελλάδας και Κύπρου, Χάιντς Α. Ρίχτερ, «Οι δύο βασικοί υπαίτιοι για τις θηριωδίες που ακολούθησαν την κατάληψη της Σμύρνης από τους Τούρκους είναι ο Βαλής της πόλης, ο στρατηγός Νουρεντίν Πασάς και ο αρχιστράτηγός του, ο Μουσταφά Κεμάλ, ο οποίος ήταν εκείνος που τον διόρισε σε αυτή τη θέση».
Πηγές
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1978, σελ. 234-239, ISBN 978-960-213-111-4
