Ο Κύριλλος Λούκαρις, συχνά και Λούκαρης (13 Νοεμβρίου 1572–27 Ιουνίου 1638) ή και Κύριλλος ο Κρης, ήταν Πατριάρχης Αλεξανδρείας (ως Κύριλλος Γ΄) και Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης (ως Κύριλλος Α΄).
Γεννήθηκε στο Χάνδακα, σημερινό Ηράκλειο Κρήτης το 1572. Ο πατέρας του μάλλον ήταν ιερέας. Στην αρχή μαθήτευσε κοντά στο Μελέτιο Βλαστό και ύστερα, χάρις στη μέριμνα του θείου και μέντορά του Μελέτιου Πηγά, πήγε στη Βενετία όπου σπούδασε κοντά στο Μάξιμο Μαργούνιο ο οποίος του έμαθε ελληνικά, λατινικά, ιταλική γλώσσα και θεολογία. Στη συνέχεια σπούδασε στην Πάδοβα κοντά στον Παύλο Σάρπα και τον Τσεζάρε Κρεμονίνι, ενώ αργότερα επισκέφτηκε τη Γενεύη, την Ολλανδία, και τη Γερμανία. Επιστρέφοντας στον ελλαδικό χώρο μετέβη στον θείο του Μελέτιο Πηγά, στην Αλεξάνδρεια, όπου το 1593 έγινε μοναχός και πήρε το όνομα Κύριλλος. Ο Πηγάς τον έκανε πρωτοσύγκελο του Πατριαρχείου και τον έστειλε έξαρχο στην Πολωνία με σκοπό να αποτρέψει την ένωση των ορθόδοξων Ουκρανών και Λευκορώσων με τη Ρώμη. Όμως, αν και ανάπτυξε σημαντική δράση γι’ αυτό το σκοπό, τελικά απέτυχε.
Πατριάρχης Αλεξανδρείας
Από το 1594 ο Πηγάς προετοίμαζε τον Λούκαρι για διάδοχό του στον Πατριαρχικό θρόνο Αλεξανδρείας. Το 1601, μετά το θάνατο του θείου του, ο Λούκαρις τον διαδέχτηκε σε ηλικία 29 ετών. Από τη θέση αυτή καλλιέργησε σχέσεις με τους πρεσβευτές Προτεσταντικών χωρών στην Κωνσταντινούπολη και με τους Αγγλικανούς θεολόγους. Μετέφερε την έδρα του Πατριαρχείου στο Κάιρο και ξεκίνησε αγώνα κατά της Δυτικής Εκκλησίας. Έτσι, μία από τις πρώτες ενέργειές του ήταν η συνοδική καταδίκη των Λατίνων. Μετέβη στην Κύπρο στα 1605 με σκοπό να μεσολαβήσει για την αποσόβηση εσωτερικής κρίσης που έπληττε την Εκκλησία της Κύπρου. Το 1608 μετέβη στα Ιεροσόλυμα συμμετέχοντας στη χειροτονία του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Θεοφάνους. Δρομολόγησε την επισκευή ναών και λόγω των χρεών του Πατριαρχείου οργάνωσε ζητεία (έρανο) η οποία όμως δεν ευοδώθηκε. Ο Λαυρέντιος Σιναίου επιθυμούσε να εγκαταστήσει την επισκοπική έδρα του στην επαρχία του Λούκαρι λειτουργώντας διασπαστικά. Ο Λούκαρις μετέβη στην Κωνσταντινούπολη προς ρύθμιση του ζητήματος.
Το φθινόπωρο του 1608 έστειλε επιστολή προς τον Πάπα Παύλο Ε΄. Για τον μελετητή Χρυσόστομο Παπαδόπουλο οι θέσεις που ο Λούκαρις διατυπώνει σε αυτήν για τον Παπικό θρόνο, ότι “θέλει να ζήσει και να πεθάνει κάτω από την παπική εξουσία”, δεν μπορεί να ευσταθούν ως πραγματικές πεποιθήσεις του Λούκαρι, γι’ αυτό και απορρίπτει την ομολογία του αυτή ως ψευδολουκάρειο. Όμως ο Gunnar Hering ισχυρίζεται πως πουθενά σε αυτήν την επιστολή δεν δέχεται το δικαιοδοτικό πρωτείο του Πάπα ή τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας. Την ένωση δεν τη δέχεται όπως οι Λατίνοι. Η σύνταξη της επιστολής αυτής έγινε με την προσδοκία, πως η Ρώμη θα εκτιμούσε τη διαλλακτικότητα του Λούκαρι και δεν θα προχωρούσε σε βίαιη διείσδυσή της στην Ανατολή.
Τοποτηρητής του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης
Μετά την εκτόπιση του οικουμενικού Πατριάρχη Νεόφυτου Β’ στη Ρόδο (Φεβρουάριος 1602-Ιανουάριος 1603 και Οκτώβριος 1609-Οκτώβριος 1612), το 1612 ο Λούκαρις τοποθετήθηκε, με την ιδιότητά του ως πατριάρχης Αλεξανδρείας και επομένως ιεραρχικά αρχαιότερος αξιωματούχος, επίτροπος για είκοσι μία ημέρες στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης.
Επιβλήθηκε όμως ως Πατριάρχης ο λατινόφρων Τιμόθεος Β’ και ο Λούκαρις αποσύρθηκε στο Άγιο Όρος και από εκεί στη Βλαχία. Δεν εγκατέλειψε τους αγώνες του εναντίον των Καθολικών. Έτσι, στο διάλογό του Ζηλωτής και Φιλαλήθης επιτίθεται εναντίον των Ιησουϊτών, που είχαν αναπτύξει έντονη προπαγάνδα σε βάρος της Ορθόδοξης εκκλησίας. Στον αγώνα του κατά των Ιησουιτών αναζήτησε στήριξη και σε προτεσταντικούς κύκλους με τους οποίους αλληλογραφούσε και συζητούσε. Αυτό υπήρξε και η αιτία να κατηγορηθεί ως οπαδός του Λουθήρου ή του Καλβίνου. Για να δημιουργήσει στενότερους δεσμούς του με τους διαμαρτυρόμενους και να γνωρίσει καλύτερα την εκκλησία τους έστειλε στα 1617 στην Αγγλία, ανταποκρινόμενος σε παράκληση του αρχιεπισκόπου του Canterbury George Abbot, τον ευφυή και φιλομαθή πρεσβύτερο Μητροφάνη Κριτόπουλο (1589–1639) από τη Βέροια, που τον είχε γνωρίσει ως μοναχό στο Άγιον Όρος.
Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
Στις αρχές Νοεμβρίου 1620 διαδόθηκε η είδηση για τον ξαφνικό θάνατο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Τιμόθεου Β’. Θεωρήθηκε πως είχε δολοφονηθεί και πως ηθικός αυτουργός για το έγκλημα αυτό ήταν ο Λούκαρις, ανένδοτος εχθρός του Τιμόθεου. Στις 4 Νοεμβρίου 1620 ο Λούκαρις εκλέχτηκε Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης γεγονός που δικαίωνε όσους διέδιδαν τις φήμες πως ο Τιμόθεος είχε δηλητηριαστεί με δική του εντολή.
Απομάκρυνσή από τον Πατριαρχικό θρόνο και επάνοδος
Τον Απρίλιο του 1623 ο Λούκαρις απομακρύνθηκε από τον θρόνο με την επέμβαση του πρεσβευτή της Γαλλίας Fhillippe de Cesy. Είχαν προηγηθεί διαβήματα του αποστολικού νούντσιου στο Παρίσι στον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο ΙΓ’. Συγκεκριμένα, ο μεγάλος βεζύρης Μερέ Χουσεΐν δωροδοκήθηκε από τον Cesy 40.000 τάλληρα για να ενεργήσει παράτυπα, δηλαδή χωρίς την έγκριση της Ιεράς Συνόδου. Στις 17 Απριλίου 1623 ο Λούκαρις δραπέτευσε με σκοπό να αποφύγει τη σύλληψη από το στρατιωτικό απόσπασμα που εισέβαλε στο κτίριο του Πατριαρχείου. Ο Cecy δεν έμεινε ικανοποιημένος από την καθαίρεση του Λούκαρι. Πληροφορούμενος ότι ο Λούκαρις κρυβόταν στην Κωνσταντινούπολη, πλήρωσε 3.000 σκούδα για να εκδοθεί εναντίον του ένταλμα σύλληψης. Έτσι συνελήφθη και οδηγήθηκε με φρεγάτα εξόριστος στη Ρόδο. Στη θέση του εκλέχθηκε στις 28 Μαΐου ο Αμασείας Γρηγόριος, «λατινόφρων», ο επονομαζόμενος «Στραβοαμασείας» και μετά από ένα μήνα, στις 25 Ιουνίου, ο Μητροπολίτης Άνθιμος. Όμως στις 2 Οκτωβρίου ο Λούκαρις ανέβηκε και πάλι στον θρόνο χάρις στην υποστήριξη των πρεσβευτών Ολλανδίας Cornells Haga και της Αγγλίας Sir Thomas Roe. Εκείνη την εποχή στην Ευρώπη μαίνονταν οι θρησκευτικοί πόλεμοι και Καθολικοί και Προτεστάντες προσπαθούσαν να προσεταιριστούν την Ορθόδοξη Εκκλησία και ειδικά τον πατριάρχη.
Στις αρχές Φεβρουαρίου 1626 μερικοί ιεράρχες, υποκινημένοι από τον Γάλλο πρεσβευτή, κατάγγειλαν τον Λούκαρι στην Πύλη ότι ευθυνόταν για την υπερχρέωση του Πατριαρχείου και ότι διοικούσε τυραννικά την εκκλησία. Όμως για το πρώτο ζήτημα δεν ευθυνόταν ο ίδιος επειδή είχε παραλάβει αυτό το χρέος από τον προκάτοχό του. Για το δεύτερο ζήτημα, αν και είχε επιχειρήσει να απομακρύνει τους διαφωνούντες προς αυτόν, τον Ιωάσαφ Χαλκηδόνος και τον Κορίνθου Νεόφυτο, τους καθαίρεσε η σύνοδος. Ο Λούκαρις κατέφυγε στην ολλανδική πρεσβεία για να αποφύγει τα χειρότερα και ο Άγγλος πρέσβης Roe μεσολάβησε στην Πύλη για την προστασία του. Επίσης και η Βενετική Γερουσία επιθυμούσε την παραμονή του Λούκαρι στον πατριαρχικό θρόνο γι’ αυτό ήταν έτοιμη να δωροδοκήσει με 1.000 ρεάλια Τούρκους αξιωματούχους.
Κορνήλιος Χάγκα (1645)
προσωπογραφία του Sir Thomas Roe
Το τυπογραφείο του Λούκαρι
Αρχικά ο Λούκαρις είχε στείλει στο Λονδίνο τον Νικόδημο Μέταξα για να σπουδάσει την τυπογραφική τέχνη. Εκείνος επέστρεψε στα μέσα του 1627 με κάσες γεμάτες τυπογραφικά στοιχεία. Το τυπογραφείο ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1627 κοντά στην Αγγλική πρεσβεία. Το πρώτο βιβλίο που βγήκε από το πιεστήριό του ήταν μια αντιιουδαϊκή πραγματεία του Λούκαρη. Στο τυπογραφικό του πρόγραμμα ήταν η έκδοση όλων των παλιότερων και νεώτερων αντικαθολικών βιβλίων που είχαν γράψει ορθόδοξοι θεολόγοι. Η δραστηριότητα του τυπογραφείου προκάλεσε την έντονη αντίδραση των Καθολικών. Στις 27 Οκτωβρίου 1627 ο φιλοκαθολικός επίσκοπος Παροναξίας Ιερεμιας Βαρβαρήγος εισηγήθηκε στη Propaganda Fide το κλείσιμο του τυπογραφείου. Τον Νοέμβριο του 1627 συνεδρίασε η Propaganda Fide η οποία εισηγήθηκε να πειστούν οι Τούρκοι να κλείσουν το τυπογραφείο. Τον Ιανουάριο του 1628, οι μηχανορραφίες και καταγγελίες είχαν ως αποτέλεσμα να διακοπούν οι εργασίες του και να να κατασχεθεί προσωρινά ο εξοπλισμός του από τους Τούρκους.
Το τέλος του Λούκαρι
Λίγους μήνες αργότερα, η αναχώρηση του Roe από την Κωνσταντινούπολη στέρησε τον Λούκαρι από έναν ισχυρό προστάτη. Πιστεύεται ότι ο πατριάρχης του έδωσε ως δώρο προς τον βασιλιά Κάρολο Α’ τον περίφημο «Αλεξανδρινό κώδικα», κτήμα τώρα της Βρετανικής Βιβλιοθήκης. Τέλος, οι καθολικοί κατήγγειλαν τον Λούκαρι ότι ετοίμαζε, με τη βοήθεια των Ρώσων, επανάσταση των Ελλήνων. Οι Τούρκοι τον έκλεισαν σε κάποιο φρούριο του Βόσπορου και τον στραγγάλισαν στις 27 Ιουνίου 1638. Το πτώμα του ρίχτηκε στη θάλασσα όπου το βρήκαν ψαράδες και το έθαψαν. Οι εχθροί του όμως ξέθαψαν το σώμα του και το ξανάριξαν στη θάλασσα, αλλά βρέθηκε και πάλι. Τελικά ετάφη στη Μονή Καμαριώτισσας στη Χάλκη.
Πιστεύεται ότι ο Λούκαρις, όταν έγινε πατριάρχης Κωνσταντινούπολης, πήρε μαζί του τον Αλεξανδρινό Κώδικα —έναν από τους σημαντικότερους ελληνικούς Βιβλικούς Κώδικες που σώζονται έως σήμερα— και αργότερα τον έστειλε ως δώρο στον Βασιλιά Ιάκωβο Α’ της Αγγλίας. Ο Βασιλιάς Ιάκωβος ήταν εκείνος που έδωσε εντολή να γίνει μια νέα μετάφραση της Βίβλου στην Αγγλική, η οποία ξεκίνησε το 1607 και ολοκληρώθηκε το 1611 και η οποία έγινε γνωστή ως «Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου» King James Version ή Authorized Version). Ο Ιάκωβος πέθανε πριν του παραδοθεί ο Κώδικας κι έτσι τον παρέλαβε ο διάδοχός του Κάρολος Α’ το 1627.
Η πνευματική εξέλιξή του
David Hoeschel, γκραβούρα από τον Johann Jakob Haid, c.1747. Με τον David Hoeschel, αλληλογραφούσε ο Λούκαρις
Ο Λούκαρις ήταν γαλουχημένος με τις εκκλησιαστικές παραδόσεις της ανατολικής ορθόδοξης Εκκλησίας και άρχισε τη δράση του ως συντηρητικός ορθόδοξος. Αυτό τεκμηριώνεται από το περιεχόμενο και τον προσανατολισμό που έδωσε στα πρώτα βήματα της δράσης του ως έξαρχου στην Πολωνία. Στη διαμάχη με τους ενωτικούς ανέπτυξε τα παραδοσιακά επιχειρήματα της ορθοδοξίας, ενώ σε επιστολή του προς τον Λατίνο επίσκοπο Λεμβέργης Δημήτριο Solikowski προβάλει τις επτά πρώτες Οικουμενικές Συνόδους ως κοινής αποδοχής και από τις δύο Εκκλησίες και αποσιωπά τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας. Ωστόσο άρχισε να έρχεται σε επαφή με τη Μεταρρυθμισμένη θεολογία από την εποχή που σπούδαζε στην Ιταλία, όταν αλληλογραφούσε με τους μεταρρυθμιστές διανοούμενους David Hoeschel και Friedrich Sylbourg.
Όταν πια ήταν Πατριάρχης Αλεξανδρείας άρχισε να μελετά πιο συστηματικά δυτικοευρωπαίους θεολόγους και φιλόσοφους, όπως μαρτυρούν επιστολές του και σημειώσεις σε προσχέδια κηρυγμάτων του. Καθώς η λατινική προπαγάνδα σε βάρος των ορθοδόξων οξυνόταν, το αντιλατινικό μέτωπο ήταν πιο δεκτικό στα μεταρρυθμιστικά επιχειρήματα. Όμως το κοινό μέτωπο ορθοδόξων και καλβινιστών έναντι της Ρώμης έκανε τον Λούκαρι να σκέφτεται να αξιοποιήσει την Καλβινιστική διδασκαλία για την αποκάθαρση της ορθόδοξης πίστης από διαστρεβλώσεις, καταχρήσεις, ρωμαϊκές επιρροές. Στα 1618 ο Λούκαρις, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία του με τον Ολλανδό έμπορο David de Wilhelm le Leu, γοητεύτηκε από την προτεσταντική αρχή του αποκλειστικού προορισμού ενώ θεωρούσε ως βάσεις της μεταρρύθμισης την ταπεινοφροσύνη, την απλότητα και όχι τη δεισιδαιμονία, την περιφρόνηση προς τα εγκόσμια. Επίσης εξομοιώνει την εικονολατρία με την ειδωλολατρία και απορρίπτει τη μεσολάβηση και τα θαύματα των αγίων.
Η εκπαιδευτική στρατηγική του
Ο Λούκαρις, σύμφωνα με τον Πατηνιώτη, αποσκοπούσε στη συγκρότηση «μιας ισχυρής συλλογικής ταυτότητας των ορθοδόξων πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» και να τους καταστήσει «[…] μια διακριτή πολιτισμική ενότητα στο μεταίχμιο μεταξύ ισλαμικής Ανατολής και Καθολικής Δύσης»
Κρίσεις
Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους αναφέρει σχετικά με τον Λούκαρι: «Ουδέποτε ίσως το αξίωμα του οικουμενικού πατριάρχη ανεδείχθη λαμπρότερο ή επί Κυρίλλου Α΄ του Λουκάρεως επί δώδεκα περίπου έτη εκ διαλειμμάτων πατριαρχήσαντος». Κάποιοι υποστηρίζουν πως κατέφυγε προς τους Διαμαρτυρόμενους μόνο για να τους έχει σύμμαχους εναντίον των Καθολικών, χωρίς να απομακρυνθεί από την Ορθόδοξη γραμμή. Χαρακτηριστικά είναι όσα ο ίδιος είχε πει στον πρεσβευτή της Γαλλίας ντε Μαρσεβίλ: «…στο ζήτημα των πεποιθήσεών μου δε θα υπακούσω ούτε στο βασιλιά της Γαλλίας ούτε σε κανέναν άλλο στον κόσμο αλλά θα ακολουθήσω αυστηρά τις υπαγορεύσεις της συνειδήσεώς μου». Αντίθετα άλλοι τον θεωρούν ως τον Πατριάρχη που προσπάθησε να μεταρρυθμίσει την Ορθόδοξη Εκκλησία, και μάλιστα η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία υποστηρίζει πως είναι η πνευματική συνέχεια του έργου του.
Ο Λούκαρις υπήρξε κορυφαία μορφή του Ελληνισμού. Προσπάθησε με κάθε τρόπο να ανυψώσει το ελληνικό γένος. Στις πράξεις και τις ενέργειές του φαίνεται η τάση του Ελληνισμού για να έρθει σε επαφή με το δυτικό πολιτισμό. Φρόντισε για την παιδεία του Μητροφάνη Κριτόπουλου και μετέφερε το 1627 στην Κωνσταντινούπολη το τυπογραφείο του Κεφαλλονίτη μοναχού Νικόδημου Μεταξά, για να φωτιστεί το έθνος με ελληνικά έντυπα. Όπως και ο Πηγάς, ο Λούκαρις κήρυττε στη δημοτική. Προλόγισε μάλιστα τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης από το Μάξιμο Καλλιπολίτη στη λαϊκή γλώσσα, τονίζοντας τη σημασία της μετάφρασης των Ευαγγελίων.
Πηγές
- Hering, Gunnar (1992). Οικουμενικό Πατριαρχείο και ευρωπαϊκή πολιτική 1620–1638. Μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. ISBN 960-250-056-5.
- Παπαδόπουλος, Θωμάς Ι. (1993). «Βιβλία Καθολικών και βιβλία Ορθοδόξων». Ο Ερανιστής (Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού) 19: 36–65. doi:.
- Παπαδόπουλος, Χρυσόστομος (1939α). «Ὁ Κύριλλος Λούκαρις ὡς Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας (Α´)». Θεολογία ΙΖ´ (1): 58–83.
- Ρενιέρης, Μάρκος (1859). Κύριλλος Λούκαρις, ο Οικουμενικός Πατριάρχης. Αθήνα.
- Σάθας, Κωνσταντίνος (1868). Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφία των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής εθνεγερσίας (1453-1821). Αθήνα: Τυπογραφείο των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά.
- Τσακίρης, Βασίλειος (2009). «Ο ρόλος του τυπογραφείου του Λούκαρη στην ίδρυση του Ελληνικού τυπογραφείου της Propaganda Fide». Ο Ερανιστής (Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού) 27: 53–67. doi:.
