- ΝΙΚΟΣ ΤΣΟΥΛΙΑΣ
Με τη λέξη «παρελθόν» προσπαθούμε να περιγράψουμε μια πολύ σύνθετη και πολύπλοκη κατάσταση, προσπαθούμε να ονοματίσουμε ένα χάος με μια λέξη και θεωρούμε ότι το προσδιορίζουμε. Και το μόνο που κατορθώνουμε είναι η συσκότιση του αντικειμένου, που εύκολα το ονοματοθετούμε αλλά πολύ δύσκολα το ορίζουμε. Το παρελθόν δεν είναι ένα ενιαίο πεδίο αναφοράς ούτε για την πολιτισμική και κοσμοθεωρητική θεώρηση ούτε για την αντίστοιχη κοινωνιολογική και επιστημονική ούτε και για την ψυχολογική και προσωπική τοιαύτη.
Παρελθόν δεν είναι αυτό που έχει παρέλθει, που έχει περάσει. Αλλά και αυτό ακόμα αν εννοούμε, τι σημαίνει πρακτικά; Ας το προσεγγίσουμε το πρόβλημα με παραδείγματα. Αν έχει συμβεί κάτι στη ζωή μας που δεν έπαιξε κανένα ρόλο ή αν έχει συμβεί κάτι σε άλλα πεδία αναφοράς που δεν συνδέεται καθόλου με τη ζωή μας, τότε αυτό το γεγονός είτε θεωρηθεί ότι συνέβη είτε όχι μας είναι το ίδιο. Και επομένως δεν μπορεί να ενταχθεί στην παραπάνω προβληματική.
Αν όμως έχει συμβεί ένα γεγονός που εξακολουθεί να επηρεάζει τη ζωή μας, ένας ισχυρός έρωτας που δεν ευδοκίμησε, μια πρόωρη απώλεια ενός αγαπητού προσώπου μας κλπ, τότε το γεγονός αυτό εξακολουθεί να προβάλλεται στο παρόν. Έτσι ναι μεν ως αντικειμενικό γεγονός έχει παρέλθει αλλά ως γεγονός της δικής μας ζωής δεν είναι μόνο του παρελθόντος, γιατί πολύ απλά η δράση του είναι συνεχής και αυτό ανεξάρτητα από το όποιο ξεθώριασμα μπορεί να έχει στη μνήμη μας. Το ίδιο συμβαίνει και με τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα. Η κατοχή του Βόρειου μέρους της Κύπρου από τους Τούρκους δεν είναι απλά και μόνο ένα γεγονός του 1974, αλλά εξακολουθεί να είναι ένα γεγονός του διαρκούς παρόντος ιδιαίτερα γι’ αυτούς που έχασαν τους ανθρώπους του και τις εστίες τους αλλά θέλω να ελπίζω ότι αφορά και κάθε Έλληνα.
Πώς όμως μπορούμε να προσδιορίσουμε τη σχέση μας με το παρελθόν, όταν δεν μπορούμε να το οριοθετήσουμε; Πώς μπορούμε να στεκόμαστε σε μια δήθεν αντικειμενική θεώρηση του ζητήματος, εκείνη της καταγραφής των γεγονότων από το ημερολόγιο (…), όταν στα ζητήματα που μας αφορούν αυτή η θεώρηση δεν έχει καμιά αξία; Ουσιαστικά και κάτω απ’ αυτή την αδυναμία πολλές φορές το παρελθόν μας στοιχειώνει. Γιατί από τη μια πλευρά δεν μπορείς να το διαγράψεις όταν μας επηρεάζει αρνητικά – κάτι τέτοιο άλλωστε είναι ακόμα πιο επώδυνο – και από την άλλη δεν μπορείς να το επηρεάσεις, παρά το γεγονός ότι αυτό σε επηρεάζει.
Φυσικά και τα θετικά και σημαντικά γεγονότα του παρελθόντος έχουν διαχρονική αξία – επομένως και διαχρονική ισχύ. Για παράδειγμα, αν κάποιος εισήλθε στο πανεπιστήμιο τη δεκαετία του 1980 και σήμερα ασκεί το επάγγελμα που σπούδασε, τότε το γεγονός της εισαγωγής του είναι δυνητικά παρόν σ’ όλη τη διαδρομή της ζωής του, γιατί έχει πάντα τα συνεχή παρακολουθήματά του και αυτό ανεξάρτητα από το αν εμείς αξιολογούμε αυτή το νήμα που συνδέει διαρκώς το παρελθόν με το παρόν.
Ας δούμε και ενδιάμεσης σημασίας γεγονότα. Αν κάποιος διατηρεί μια σχέση φιλίας από την παιδική του ηλικία, τότε αυτή η σχέση μπορεί να έχει την απαρχή της στο παρελθόν αλλά ποτέ δεν την χρεώνουμε σ’ αυτό. Τη θεωρούμε μια σχέση του συνεχούς παρόντος. Και εφόσον τη διατηρούμε είναι μια σχέση που δεν μας προκαλεί προβλήματα. Αν όμως συναντήσουμε κάποιον άνθρωπο που πηγαίναμε μαζί Γυμνάσιο και που καλά – καλά δεν τον θυμόμαστε, τότε ναι μεν ξαφνιαζόμαστε και χαιρόμαστε αλλά μέχρι εκεί. Δεν πρόκειται να συνδεθούμε μαζί του με μια σημερινή σχέση, γιατί αυτό το κομμάτι του παρελθόντος δύσκολα κολλάει!
Οι δυσκολίες μας οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο ότι το πεδίο της αντικειμενικότητας και το αντίστοιχο της υποκειμενικότητας δεν είναι πλήρως διαφοροποιημένα – και δεν θα μπορούσε άλλωστε να συμβαίνει κάτι τέτοιο. Το ίδιο γίνεται στη σχέση μας με το χρόνο. Ο προσωπικός, και δη ο ψυχολογικός / συναισθηματικός χρόνος, δεν συμπίπτει απόλυτα με τον χρόνο των ημερολογίων, τον χρόνο της καταγραφής.
Το «περασμένα – ξεχασμένα» είναι μια κοινότοπη αλλά και εμβληματική φράση που εύκολα λέγεται αλλά δύσκολα υιοθετείται για τα αγκάθια είτε για τα λουλούδια του παρελθόντος. Η σχέση μας με το παρελθόν είναι δύσκολη και για αντικειμενικούς αλλά και για υποκειμενικούς λόγους. Μπορούμε να ισχυριστούμε κάτι σύνηθες σε φραστικό επίπεδο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι λύνει τις δυσκολίες εν τοις πράγμασι. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι πρέπει να βλέπουμε το παρελθόν με τις ματιά του παρόντος, αφού ούτως ή άλλως δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς, ή ότι να αγνοήσουμε το παρελθόν αλλά και να μην σημαίνει και πολλά πράγματα επί του πρακτέου.
Η σχέση μας με το παρελθόν είναι βασικό στοιχείο της ζωής μας και ο καθένας μας δίνει το δικό του περιεχόμενο που συναρτάται, όπως και τα περισσότερα ζητήματά μας, από την αντίληψη που έχουμε για τη ζωή και για τον εαυτό μας. Και αξίζει να θυμόμαστε τη φράση του Όργουελ για τη ροή της ιστορίας ότι «όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το παρόν και όποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν» και να προβληματιζόμαστε επ’ αυτής.
