Η Πηνελόπη Δέλτα Αλεξάνδρεια, 24 Απριλίου 1874 – Αθήνα, 2 Μαΐου 1941 ήταν συγγραφέας, γνωστή κυρίως από τα ιστορικά της μυθιστορήματα για παιδιά, η σημαντικότερη ίσως γυναικεία φυσιογνωμία στις κρίσιμες για τον Ελληνισμό πρώτες δεκαετίες του 20ου αι.
Η Πηνελόπη Μπενάκη – Δέλτα γεννήθηκε στις 24 Απριλίου του 1874, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, οι γονείς της ήταν ο επιχειρηματίας και εθνικός ευεργέτης Εμμανουήλ Μπενάκης και η Βιργινία Χωρέμη, μέλος της ισχυρής τότε εμπορικής οικογένειας Χωρέμη της Αλεξάνδρειας. Η Πηνελόπη ήταν το τρίτο από τα έξι παιδιά της οικογένειας:
- την Αλεξάνδρα Μπενάκη Χωρέμη – Daves (1871 – 1941)
- τον Αντώνη Μπενάκη (1873 – (1954)
- την Πηνελόπη Μπενάκη – Δέλτα (1874 – (1941)
- τον Κωνσταντίνο Μπενάκη (1875 – 1877)
- τον Αλέξανδρο Μπενάκη (1878 – (1921)
- και την Αργίνη Μπενάκη – Σαλβάγου (1883 – (1972)
Η οικογένεια Μπενάκη μετακόμισε προσωρινά στην Αθήνα το 1882, όπου η Πηνελόπη παντρεύτηκε τον πλούσιο Φαναριώτη έμπορο Στέφανο Δέλτα το 1895. Μαζί του απέκτησε τρεις κόρες: τη Σοφία (μετέπειτα Μαυροκορδάτου), τη Βιργινία (μετέπειτα Ζάννα και γιαγιά του πρώην Πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά) και την Αλεξάνδρα (μετέπειτα Παπαδοπούλου).
Η Πηνελόπη Δέλτα και ο Ίων Δραγούμης.
Επέστρεψαν στην Αλεξάνδρεια το 1905, όπου η Πηνελόπη γνώρισε τον Ίωνα Δραγούμη, τότε υποπρόξενο της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια. Ανάμεσά τους αναπτύχθηκε ένας μεγάλος έρωτας, η Πηνελόπη όμως δεν θέλησε να αντιταχθεί στις κοινωνικές επιταγές και την υποχρέωσή της απέναντι στον σύζυγο και τα παιδιά της. Η πλατωνική αυτή σχέση της Πηνελόπης Δέλτα με τον Δραγούμη τελείωσε το 1908, όταν αυτός συνδέθηκε με τη Μαρίκα Κοτοπούλη.
Η Πηνελόπη Δέλτα με δύο κόρες της (1897).
Το 1910 εγκαινιάστηκε η μακρόχρονη αλληλογραφία της Δέλτα με τον Γάλλο βυζαντινολόγο Γκυστάβ Σλυμπερζέ, που την βοήθησε στη συγγραφή των μυθιστορημάτων της τα σχετικά με την βυζαντινή ιστορία. Η Δέλτα που είχε μετακομίσει στην Φρανκφούρτη το 1906 εξέδωσε το πρώτο της μυθιστόρημα, το Για την Πατρίδα, 1909, το οποίο εκτυλίσσεται κατά την διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σύντομα ακολούθησε και το δεύτερο μυθιστόρημά της, Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου. Το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδή το 1909 την ενέπνευσε να γράψει το Παραμύθι χωρίς όνομα (1911).
Το 1913 η οικογένεια Δέλτα επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια και το 1916 εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Αθήνα, όπου ο πατέρας της Δέλτα, Εμμανουήλ Μπενάκης, είχε εκλεγεί δήμαρχος. Ανέπτυξαν στενή φιλία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον οποίο και προσκαλούσαν συχνά στην εξοχική τους οικία στην Κηφισιά.
Δέλτα και ο Βενιζέλος.
Κατά την επισιτιστική και ανθρωπιστική κρίση που δημιουργήθηκε εις βάρος των Ελλήνων της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την διάρκεια της Β΄ Βουλγαρικής κατοχής ελληνικών εδαφών (1916-1918) και διαπιστώθηκε σε όλο το εύρος της μετά την απελευθέρωση των περιοχών, πολύτιμη υπήρξε η συνδρομή του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού με επικεφαλής την Πηνελόπη Δέλτα και την Έλλη Αδοσίδου, για την οργάνωση συσσιτίων, πρόχειρων νοσοκομείων και διανομή ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού. Ακόμη, καθοριστική ήταν η συμβολή της Πηνελόπης Δέλτα στην ενεργοποίηση του κρατικού μηχανισμού καθώς και στον σχεδιασμό, την οργάνωση και την εκτέλεση του δύσκολου έργου της παλιννόστησης των χιλιάδων Ελλήνων Ανατολικομακεδόνων ομήρων που βρίσκονταν σε βουλγαρικά στρατόπεδα συγκέντρωσης εκτελώντας καταναγκαστικά έργα στο εσωτερικό της Βουλγαρίας την περίοδο 1917-1918.
Το 1922 αναλαμβάνει δράση, με την συμβολή της οικογένειάς της, για την ανακούφιση των αναγκών και την αποκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής. Μάλιστα, στο κτήμα του πατέρα της, στην Κηφισιά, αλλά και στο σπίτι τους φιλοξενήθηκαν δεκάδες οικογένειες Μικρασιατών προσφύγων, στους οποίους παρείχαν και συσσίτιο.
Το 1925 εκδόθηκε Η ζωή του Χριστού, ενώ την ίδια χρονιά εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα της σκλήρυνσης κατά πλάκας, ασθένειας που την ταλαιπώρησε μέχρι τον θάνατό της. Το 1929 ξεκίνησε τη συγγραφή της τριλογίας Ρωμιοπούλες, η οποία τελείωσε το 1939 και είναι ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα, το οποίο αφηγείται σε τρεις τόμους τη ζωή της Δέσποινας Κρινά-Δαπέργολα, μιας δραστήριας γυναίκας, την οποία η κοινωνία της εποχής της περιόριζε σε ένα χρυσό κλουβί. Το πρώτο βιβλίο, Το Ξύπνημα, καλύπτει γεγονότα των ετών 1895-1907, η Λάβρα καλύπτει τα έτη 1907-1909 και το Σούρουπο τα έτη 1914-1920.
Εν τω μεταξύ, εκδόθηκαν άλλα τρία μυθιστορήματά της: ο Τρελαντώνης (1932), όπου περιγράφει τις περιπέτειες του αδελφού της, όταν όλα τα αδέρφια ήρθαν από την Αίγυπτο να περάσουν το καλοκαίρι με την θεία τους (σε ένα σπίτι του Τσίλερ) στον Πειραιά, ο Μάγκας (1935), η ζωή στην Αλεξάνδρεια με τα μάτια του μικρού σκυλιού της οικογένειας, και το Στα μυστικά του Βάλτου (1937), όπου η ιστορία εκτυλίσσεται γύρω από την λίμνη των Γιαννιτσών κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα.
Το 1941 ο Φίλιππος Δραγούμης εμπιστεύθηκε στην Δέλτα τα ημερολόγια και το αρχείο του αδελφού του, Ίωνα Δραγούμη, στα οποία η Δέλτα πρόσθεσε περίπου 1.000 χειρόγραφες σελίδες με σχόλια για το έργο του Δραγούμη. Στις 27 Απριλίου 1941, ημέρα κατά την οποία τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αθήνα, η Πηνελόπη Δέλτα προσπάθησε να αυτοκτονήσει παίρνοντας δηλητήριο και τελικά έφυγε από τη ζωή πέντε ημέρες αργότερα, στις 2 Μαΐου 1941, ενώ είχαν ήδη προηγηθεί άλλες δύο απόπειρες αυτοκτονίας στο παρελθόν. Στον τάφο της, στον κήπο του σπιτιού της, χαράχτηκε η λέξη ΣIΩΠH. Το 2012 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Τετράγωνο η βιογραφία της, από τη Μίτση Πικραμένου, με τίτλο Η κυρία με τα μαύρα.
Το 2014 εκδόθηκε το τελευταίο της ανέκδοτο έργο Ρωμιοπούλες από τις εκδόσεις Ερμής, το οποίο παρέμενε ανέκδοτο επί 75 χρόνια. Κυκλοφόρησε με επιμέλεια του δισέγγονού της Αλέκου Π. Ζάννα.
Εργογραφία
- 1909: Για την Πατρίδα (ιστορικό μυθιστόρημα), α’ έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Νικηφόρου Λύτρα
- 1909: Η καρδιά της βασιλοπούλας (διήγημα-παραμύθι), α’ έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Δημήτρης Κωνσταντινίδης
- 1910: Παραμύθι χωρίς όνομα, α΄ έκδοση: α’ έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Δημήτρης Κωνσταντινίδης
- 1911: Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου (ιστορικό διήγημα), α΄ έκδοση: τυπ. Γ.Σ.Βελώνη, Λονδίνο, εικονογράφηση Δημήτρης Κωνσταντινίδης
- 1915: Παραμύθια και άλλα, α’ έκδοση: “Βιβλιοθήκη του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»”, Αθήνα, με εικονογραφήσεις της Σοφίας Λασκαρίδου και της Σοφίας Δέλτα
- 1921: Τ’ Ανεύθυνα (Διηγήματα), α’ έκδοση: Αθήνα, εκδόσεις “Ι.Ν.Σιδέρης”
- 1922: Στο Κοτέτσι (παραμύθι), α’ δημοσίευση στο παιδικό περιοδικό «Παιδική χαρά» το 1922, α’ έκδοση: εκδ. “Τετράγωνο”, 2011
- 1925: Η ζωή του Χριστού – (δίτομο), α’ έκδ.: Αθήνα, εκδ. “Τυπογραφείο της Εστίας”
- 1927: Το γκρέμισμα, (ιστορικό μυθιστόρημα, ανολοκλήρωτο), α’ έκδοση: εκδ. “Ερμής”, 1983
- 1932: Τρελαντώνης (μυθιστόρημα), α’ έκδ.:εκδ. “Τυπογραφείο της Εστίας” με εικονογραφήσεις της Μαρίας Παπαρρηγοπούλου
- 1935: Μάγκας (μυθιστόρημα), α’ έκδοση: εκδ. “Κασταλία”
- 1937: Στα μυστικά του βάλτου (μυθιστόρημα), α’ έκδ.: Αθήνα, εκδ. “Τυπογραφείο της Εστίας”, με εικονογραφήσεις του Δημήτριου Μπισκίνη.
- 1939: Οι Ρωμιοπούλες (μυθιστόρημα για ενήλικες) α΄ έκδοση: εκδόσεις “Ερμής”, 2014. Περιλαμβάνει: α’ τόμος: Το πρώτο ξύπνημα, β’ τόμος: Η Λάβρα, γ’ τόμος: Το σούρουπο
Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα
Οι χρονολογίες αφορούν στο έτος της πρώτης έκδοσης σε βιβλίο
- 1956: «Αλληλογραφία της Π.Σ.Δέλτα- (1906-1940)» σε επιμέλεια Ξ.Λευκοπαρίδη, εκδ. “Τυπογραφείο της Εστίας”
- 1978: «Ελευθέριος Βενιζέλος (Ημερολόγιο – Αναμνήσεις – Μαρτυρίες – Αλληλογραφία)», σε επιμέλεια Παύλου Ζάννα, εκδ. “Ερμής”
- 1979: «Νικόλαος Πλαστήρας, Εκστρατεία Ουκρανίας 1919, Κίνημα 6ης Μαρτίου 1933, Αλληλογραφία», σε επιμέλεια Παύλου Α. Ζάννα, εκδ. “Ερμής”
- 1982: «Εκστρατεία στη μεσημβρινή Ρωσία (κείμενα Ι.Δραγούμη, Κ.Μανέτα, Κ.Βλάχου, Ν.Γρηγοριάδη)». Κείμενα που αφορούν την Εκστρατεία της Κριμαίας το 1919, γραμμένα κατ’ παράκληση της Δέλτα από αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων. Πρώτη έκδοση, “Ερμής”
- 1985: «Πρώτες ενθυμήσεις». Γραμμένες γύρω στα 1932, περιλαμβάνουν ιστορικές πληροφορίες για την οικογένειά της καθώς και αναμνήσεις των παιδικών και εφηβικών χρόνων της. Επιμέλεια Παύλου Ζάννα, εκδόσεις “Ερμής”
- 1990: «Αναμνήσεις 1899». Οι αναμνήσεις που αφορούν που καλύπτουν την ζωή της μέχρι το 1899, γράφτηκαν από την Δέλτα στα γαλλικά. Στην έκδοση σε βιβλίο, η μετάφραση έγινε από την Βούλα Λούβρου, σε επιμέλεια, Π. Ζάννας και Αλέκος Π. Ζάννας, εκδόσεις “Ερμής”.
- 1996: «Αναμνήσεις 1921». Η Δέλτα καταγράφει την σχέση της με τον Ίωνα Δραγούμη την περίοδο 1905 – 1908. Επιμέλεια Π. Ζάννας, εκδόσεις “Ερμής”.
- 2007: «Αναμνήσεις 1940». Τα τελευταία γραπτά της Δέλτα, γράφονται από τις 29 Ιουλίου 1940 και σταματούν απότομα στις 27 Απριλίου του 1941, την ημέρα της εισβολής των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στην Αθήνα και ημέρα θανάτου της Δέλτα. Αφορούν στα έτη 1908 – 1909 και στη σχέση της με τον Ίωνα Δραγούμη. Επιμέλεια, Αλέκος Π. Ζάννας, εκδόσεις “Ερμής”.
- 2009: «Ίων Δραγούμης». Η Δέλτα γράφει για τα τελευταία χρόνια της σχέσης της με τον Δραγούμη. Επιμέλεια: Αλέκος Ζάννας, εκδ. “Ερμής”.
Βιβλιογραφία
Βιογραφίες
- «Πηνελόπη Δέλτα. Αφήγηση ζωής» της Βαλεντίνη Τσελίκη. Βιογραφία και φωτογραφικό άλμπουμ, εκδόσεις “Ολκός” και “Μουσείο Μπενάκη”, 2004, (ISBN 960-8154-30-8)
- «Η Πηνελόπη Δέλτα και ο κόσμος της», φωτογραφικό άλμπουμ, έκδοση του Μουσείου Μπενάκη με την ευκαιρία της έκθεσης των Ιστορικών Αρχείων του μουσείου που στεγάζονται στο σπίτι που έζησαν η Πηνελόπη και ο Στέφανος Δέλτα, σε επιμέλεια του Α. Π. Ζάννα, εγγονού του Αλέξανδρου Ζάννα. “Εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη”, 2006 (ISBN 978-960-8347-45-8)
- «Πηνελόπη Δέλτα -Η ζωή της σαν παραµύθι», της Νένας Κοκκινάκη σε εικονογράφηση Δήμητρας Ψυχογιού. Βιογραφία για εφήβους, εκδόσεις “Άγκυρα”, 2008. Το βιβλίο τιμήθηκε με το Κρατικό λογοτεχνικό βραβείο στην κατηγορία “Βραβείο βιβλίου γνώσεων για παιδιά”, το 2008 (ISBN 978-960-422-495-1)
- «Η Κυρία με τα Μαύρα» της Μίτση Σκ. Πικραμένου, εκδόσεις “Τετράγωνο”, 2012 (ISBN 978-960-9505-24-6)
- «Βιογραφία της Πηνελόπης Δέλτα: Πρέπει ο θάνατός μας να ωφελήσει σε κάτι, ειδεμή είναι άχρηστος», της Μίτση Σκ. Πικραμένου. Αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση της πρώτης βιογραφίας, εκδόσεις «Πικραμένος», 2016 (ISBN 978-960-6628-70-2)
- «Εργογραφία της Πηνελόπης Δέλτα: Ό,τι και να κάνεις, ό,τι και να κάνω, οι ψυχές μας είναι ένα», της Μίτση Σκ. Πικραμένου. Εκδ. «Πικραμένος», 2016 (ISBN 978-960-6628-71-9)
Μελέτες
- «Η Μακεδονία με την πένα της Πηνελόπης Δέλτα» συλλογικός τόμος με αφορμή της έκθεση του μουσείου Μπενάκη για την Πηνελόπη Δέλτα και τον Μακεδονικό αγώνα. Περιλαμβάνονται φωτογραφίες, χειρόγραφα, άρθρα, χάρτες. “Εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη”, 1996, (ISBN 960-7488-04-0)
- «Π. Σ. Δέλτα. Σύγχρονες προσεγγίσεις στο έργο της», σε επιμέλεια Αλέξανδρου Ζάννα. “Εκδόσεις Εστία και Μουσείο Μπενάκη”, 2006, (ISBN 960-05-1239-6
