Του Νίκου Τσούλια
Το μεγάλο πρόβλημα της γνωσιοθεωρίας: Το πως αποκτάμε γνώσεις. Πώς προσεγγίζουμε και αναλύουμε την πραγματικότητα; Πώς κατανοούμε τον κόσμο; Πώς τον ερμηνεύουμε; Γιατί αλλάζουμε τις ερμηνείες και τις θεωρίες; Μπορεί να υπάρξει μια τελική κοσμοθεωρία;
Πρόκειται για ένα διαχρονικό ζήτημα. Χρησιμοποιούμε όλες τις μεθόδους και τις τεχνικές, για να αντλήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες από τον κόσμο και την ίδια στιγμή αναρωτιόμαστε και προβληματιζόμαστε, αν ό,τι προσλαμβάνουμε είναι όντως αληθινό ή μήπως βλέπουμε τις σκιές των πραγμάτων, όπως προσδιορίζονταν στο περίφημο σπήλαιο του Πλάτωνα.
Και ακόμα, έχουμε και άλλο βασικό ερώτημα. Πώς ξέρω ότι οι αισθήσεις μου μεταφέρουν στοιχεία της πραγματικότητας και πώς η σκέψη μας τα μετουσιώνει σε γνώση, σε κατανόηση του κόσμου; Υπάρχει η κυρίαρχη προς τούτο ερμηνεία, αυτή της επιστήμης και του ορθολογισμού – της μεθόδου, που έλκει την καταγωγή της στους δύο Διαφωτισμούς και στις επιστημονικές (πειραματικές πρωτίστως) επαναστάσεις.
Αλλά εδώ υπεισέρχεται η μεγάλη αρχόντισσα της αφεντιάς μας, η συνείδηση, η κορύφωση του πνεύματός μας. Πώς όμως μπορούμε να γνωρίσουμε την συνείδησή μας όταν όντως αυτή η ίδια αναλαμβάνει να το κάνει αυτό; Κυνηγάμε άραγε τη σκιά μας ή είμαστε παγιδευμένοι σε ένα απόλυτο σκοτάδι, σε μια μαύρη τρύπα, που δεν επιτρέπει την έξοδο καμιάς πληροφορίας;
Και κάπου εδώ υπεισέρχεται η σχέση της ετερογνωσίας με την αυτογνωσία. Μαθαίνουμε και γνωρίζουμε τον εαυτό μας μέσα από τη διαρκή αλληλεπίδρασή μας με τον εξωτερικό σε εμάς κόσμο ή μπορούμε με αυτόνομο τρόπο – με στοχασμό – να καταδυόμαστε στον εσώτερο πυρήνα μας; «Το πρώτο μας αντικείμενο, το οποίο δεν πρέπει να χάσουμε ποτέ από τα μάτια μας, είναι η μελέτη του ανθρώπινου πνεύματος, όχι για να ανακαλύψουμε τη φύση του αλλά για να γνωρίσουμε τις διεργασίες του, να διαγνώσουμε τον τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται και να δούμε πως οφείλουμε να τις καθοδηγήσουμε για να κατανοήσουμε ό,τι είναι δυνατό να κατανοηθεί» (Ετιέν Μπονό ντε Κοντιγιάκ, Δοκίμιο περί της καταγωγής των ανθρώπινων γνώσεων).
Το πρόβλημα τίθεται αφ’ εαυτό. «Ο άνθρωπος ανήκει οντολογικά ως υλική ύπαρξη στον κόσμο, είναι ένα όν μέσα στον κόσμο αλλά συγχρόνως γνωσιολογικά, δηλαδή ως ον που έχει νόηση, βρίσκεται αντίκρυ, απέναντι στον κόσμο, καθώς ο κόσμος αποτελεί αντικείμενο της συνείδησής του, το οποίο επιχειρεί να γνωρίσει και να μεταβάλλει, όπως το υπαγορεύουν οι ανάγκες του και οι επιθυμίες του και μεταβάλλοντάς τον μεταβάλλεται και ο ίδιος, αφού ανήκει στον κόσμο που ερευνά» (Τζιώκα-Ευαγγέλου Π., Η τραγικότητα της Γνώσης για το σύγχρονο άνθρωπο, Φιλόλογος).
Υπάρχει, πέραν της επιστήμης, ακόμα η μέθοδος της τέχνης αλλά και οι παρεμβάσεις τεχνολογίας, που συχνά-πυκνά επιβάλλονται στην επιστημονική μέθοδο. Αλλά ποιοι ακριβώς είναι οι κόσμοι μας; Είναι ο φυσικός κόσμος, αυτός πού βρίσκεται «εκεί έξω» ανεξάρτητα από μας, που εξελίσσεται συνεχώς και που μας δημιούργησε εμάς τους ίδιους. Και εμείς τώρα προσπαθούμε να κατανοήσουμε αυτό τον κόσμο που μας γέννησε, γιατί είμαστε τα μόνα όντα που μπορούμε να κάνουμε αυτή την ενέργεια.
Πώς συνδέεται ο νοητικός μας κόσμος με τον αντίστοιχο φυσικό κόσμο; Τι ακριβώς είναι η γνώση; «Δεν υπάρχει γνώση χωρίς σχέση με τη γνώση. Η ιδέα της γνώσης συνεπάγεται την ιδέα του υποκειμένου. Η γνώση είναι μια σχέση», ισχυρίζεται βάσιμα ο B. Charlot (Η σχέση με τη γνώση).
Θαυμάζουμε τα επιτεύγματά μας. Καμαρώνουμε για το πόσο γρήγορα αλλάζουμε τις κοινωνίες μας και τους πολιτισμούς μας. Μένουμε έκθαμβοι μπροστά στη συνεχή θαυματοποιία της επιστήμης.
Κι όμως. Αυτό δεν στομώνει την έρευνα. Δεν μας κάνει αλαζόνες. Κοιτάμε στο παρελθόν και ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι αύριο θα έχουμε άλλες θεωρίες, άλλες ερμηνείες. Και αυτό είναι ομορφιά και γοητεία.
