Η Ειρήνη Παπά (γεννημένη ως Ειρήνη Λελέκου, Χιλιομόδι Κορινθίας, 3 Σεπτεμβρίου 1929 – 14 Σεπτεμβρίου 2022) ήταν ηθοποιός με διεθνή σταδιοδρομία. Το 1995 τιμήθηκε ανάμεσα σε πολλές άλλες διακρίσεις και με το Παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος.
Γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 1929 στο Χιλιομόδι Κορινθίας ως Ειρήνη Λελέκου μέλος οικογένειας δασκάλων, όπως ο παππούς της, οι γονείς της και η θεία της, που την επηρέασαν στη μόρφωσή της. Η μητέρα της Ελένη Λελέκου, από το γένος Πρεβεζάνου, ήταν δασκάλα, από την οποία είχε ακούσει πολλά παραμύθια και ιστορίες. Ο πατέρας της Σταύρος Λελέκος ήταν καθηγητής κλασικού δράματος, υπήρξε διευθυντής στο σχολείο του Σοφικού Κορινθίας και την έμαθε να διαβάζει αρχαίους Έλληνες. Οι γονείς της είχαν τέσσερα κορίτσια. Αδελφές της είναι η ιατρός Ευαγγελία Λελέκου-Μανθοπούλου και η λογοτέχνιδα και ποιήτρια Δέσποινα Λελέκου-Τατάκη. Ο προπάππος της Σταύρος Λελέκος, έγραψε βιβλία για την δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ανιψιός της είναι ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος Μανούσος Μανουσάκης, γιός της αδελφής της Δέσποινας. Επίσης ανιψιός της είναι και ο ηθοποιός Αίαντας Μανθόπουλος, γιος της αδελφής της Ευαγγελίας.
Δεν απέκτησε δικά της παιδιά.
Το 1947 παντρεύτηκε τον σκηνοθέτη και ηθοποιό Άλκη Παπά (1922-2018), με τον οποίο χώρισαν το 1951, αλλά διατήρησε το επίθετό του. Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες ο γάμος τους διήρκεσε από το 1943 έως το 1947.
Η ίδια είχε αποκαλύψει το 2004 στην ιταλική εφημερίδα Corriere della Sera, μετά τον θάνατο του Μάρλον Μπράντο, ότι είχαν συναντηθεί το 1954 στη Ρώμη, και ότι είχαν συνάψει μακροχρόνια σχέση. Όπως είπε τον εκτιμούσε πολύ, ήταν το «μεγάλο πάθος της ζωής της» και συναντήθηκαν για τελευταία φορά το 1999 στην Αθήνα.
Ξεκίνησε από την ηλικία των 15 ετών ως ραδιοφωνική παραγωγός, τραγουδίστρια και χορεύτρια σε διάφορες εκδηλώσεις. Παρακολούθησε μαθήματα υποκριτικής στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, που τότε ονομαζόταν Εθνική Σχολή Κλασικού Θεάτρου με δασκάλους τους Γιώργο Γληνό, Νικόλαο Παρασκευά, Λουκά Καρυντινό, Πέλο Κατσέλη, Δημήτρη Ροντήρη, κλπ..
Κινηματογράφος και θέατρο
Στο θέατρο πρωτοεμφανίστηκε το 1948, στην επιθεώρηση των Σακελλάριου-Γιαννακόπουλου Άνθρωποι… Άνθρωποι, στη Λυρική Σκηνή. Στην αυτοβιογραφία του ο Αλέκος Σακελλάριος, γράφει ότι την πρωτοείδε στο Σύνταγμα. Λόγω της εμφάνισής της, της ένδυσης και του περπατήματος της του έμοιαζε σαν «ζωντανή Καρυάτιδα». Την παρουσίασε στον Φίνο και έπαιξε στην πρώτη της ταινία το 1948, που ήταν οι Χαμένοι άγγελοι του Νίκου Τσιφόρου.
Το 1951 έγινε γνωστή διεθνώς με την κοινωνική δραματική ταινία Νεκρή Πολιτεία της Φίνος Φιλμ, στον Μυστρά, που προβλήθηκε, αντιπροσωπεύοντας την Ελλάδα, στο Φεστιβάλ των Καννών, του σκηνοθέτη Φρίξου Ηλιάδη και συμπρωταγωνιστή τον Γιώργο Φούντα (ο οποίος εμφανίζεται για πρώτη φορά στον κινηματογράφο) και διαδραματίζεται στον Μυστρά. Τρεις από τις ταινίες στις οποίες η Ειρήνη Παπά πρωταγωνίστησε προτάθηκαν για Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας, με την γαλλόφωνη Ζ του Κώστα Γαβρά να το κατακτά, ενώ υποψήφιες υπήρξαν επίσης και δύο ελληνικές ταινίες, μεταφορές στην μεγάλη οθόνη αρχαίων τραγωδιών, η Ηλέκτρα και η Ιφιγένεια.
Η Ειρήνη Παπά συμμετείχε σε πολλές χολιγουντιανές παραγωγές, ενώ πρωταγωνίστησε και στο θέατρο Μπρόντγουεϊ το 1967.
Το 1979 στο Ηρώδειο, όταν ήταν να παιχτεί το Αντώνιος και Κλεοπάτρα, βρέθηκε σε διαμάχη με τον Δημήτρη Χορν που είχε εκφραστεί απαξιωτικά εναντίον της.
Κριτικές
Σύμφωνα με τον κριτικό Ρότζερ Ίμπερτ, είχε τρία «μειονεκτήματα», το ύψος της, που έκανε πολλούς ηθοποιούς να μην θέλουν να σταθούν δίπλα της, την ομορφιά της που ήταν ανταγωνιστική για τις άλλες ηθοποιούς και τη «βαριά» πελοποννησιακή προφορά της. Ο Πορτογάλος σκηνοθέτης Μανοέλ Ντε Ολιβέιρα, είχε πει ότι είναι «η πανέμορφη και μεγαλοπρεπή φιγούρα που ενσαρκώνει τη γυναικεία ψυχή στη βαθύτερη έκφραση της και η εικόνα της Ελλάδας όλων των εποχών».
Αναγνώριση
Η Παπά το 1956Στην Ελλάδα δεν έχει αναγνωριστεί τόσο, όσο διεθνώς. Τιμήθηκε με το Παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο το 1995.
Το 2008, η Ιταλία την τίμησε με το «Βραβείο Ρώμη» στο αρχαίο θέατρο της «Όστια Αντίκα». Τότε όταν παρέλαβε το βραβείο είχε πει: «Δεν ξέρω αν πρέπει να γελάσω ή να κλάψω, μπορώ μόνο να πω ότι η Αθήνα θα είναι πάντα η μητέρα μου, αλλά η Ρώμη, παράλληλα, είναι δεύτερη μητέρα μου, από ξεκάθαρη επιλογή μου». Στην Ιταλία συνεργάστηκε με πολλούς Ιταλούς σκηνοθέτες και οι Ιταλοί την αγάπησαν, λέγοντας Bella Greca και Irene Nostra (δηλ. «η δικιά μας Ειρήνη»). Στην Ιταλία κατέφυγε τα χρόνια της χούντας, δεδομένου ότι ήταν υποστηρίκτρια του κομμουνισμού.
Η Πορτογαλία έδειξε την εκτίμησή της με την υποστήριξη στο θέατρο που ίδρυσε εκεί για να παίζονται αρχαίες τραγωδίες. Γι’ αυτό το θέατρο η Ειρήνη Παπά διέμενε στην Πορτογαλία τα τελευταία ενεργά χρόνια της.
Το 2000 τιμήθηκε με τον τίτλο «Γυναίκα της Ευρώπης» και το 2009 με τον Χρυσό Λέοντα Μπιενάλε του Θεάτρου της Βενετίας, από τα χέρια του σκηνοθέτη Μαουρίτσιο Σκαπάρο.
Τα τελευταία χρόνια είχε τιμηθεί και με τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο Τορ Βεργκάτα της Ρώμης στην Ιταλία. Συνολικά έλαβε περισσότερες από 24 τιμητικές διακρίσεις και βραβεία.
Πολιτική
Μεταπολιτευτικά είχε ασχοληθεί και με την πολιτική. Ήταν μέλος του ΚΚΕ, αλλά θαύμαζε την προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου. Είχε γίνει φίλη με τη Δήμητρα Λιάνη, όταν στην τελευταία κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου η Λιάνη είχε γίνει στόχος επιθέσεων από τα ΜΜΕ, η Ειρήνη Παπά την υπερασπίστηκε.
Φιλμογραφία
Ενδεικτικά:
| Έτος | Τίτλος | Ρόλος |
|---|---|---|
| 1948 | Χαμένοι άγγελοι | Λιάνα |
| 1951 | Νεκρή πολιτεία | Λένα |
| 1952 | Le infedeli | Λουίζα Ατσάλι |
| 1953 | Για όλες όσες πόνεσαν (Vortice) | Κλάρα |
| Dramma nella Casbah | Ιβόν Λεμπό | |
| Μια από εκείνες (Una di quelle) | Μόνικα | |
| 1954 | Αττίλας, η μάστιξ του Θεού (Attila Fragello di Dio) | σύζυγος Αττίλα |
| Θεοδώρα, η αυτοκράτειρα του Βυζαντίου (Teodora, l’imperatrice de Bisanzio) | Φαιδία | |
| 1956 | Ελύγισα για πρώτη φορά (Tribute To A Bad Man) | Ιοκάστη Κωνσταντίνου |
| The Power and the prize | ||
| 1959 | Ψιτ… κορίτσια | Ελένη |
| Μπουμπουλίνα | Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα | |
| Η λίμνη των στεναγμών | κυρα-Φροσύνη | |
| 1960 | Αναξιόπιστη | |
| 1961 | Αντιγόνη | Αντιγόνη |
| Τα κανόνια του Ναβαρόνε (The Guns of Navarone) | Παρία Παπαδήμου | |
| 1962 | Αντιγόνη | |
| Ηλέκτρα | Ηλέκτρα | |
| 1964 | Αλέξης Ζορμπάς (Zorba the Greek) | χήρα |
| 1967 | A ciascuno il suo | Λουίζα Ρόσιο |
| 1968 | Οδύσσεια (Odissea) (τηλεοπτική μίνι σειρά) | Πηνελόπη |
| 1969 | Ζ | Ελένη |
| 1971 | Τρωάδες | Ελένη |
| 1976 | Ο λέων της Αραβίας (The Message) | |
| 1977 | Ιφιγένεια | Κλυταιμνήστρα |
| 1979 | Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι (Cristo si è fermato a Eboli) | Τζούλια Βένερε |
| 1983 | Ερέντιρα (Erendira) | γιαγιά |
| 1993 | Πάνω, κάτω και πλαγίως | Μαρία |
| 1997 | Οδύσσεια (τηλεοπτική μίνι σειρά) | Αντίκλεια |
| 2001 | Το μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι (Captain Corelli’s Mandolin)[10] | Δροσούλα |
| 2002 | Και το τρένο πάει στον ουρανό | Ελένα Μιχαήλοβνα |
| 2003 | Λόγια μιας ταινίας (Um Filme Falado) | Έλενα |
Μουσική
- 1968 Ειρήνη Παπά – Σε ένδεκα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη
- 1972 Aphrodite’s Child – 666
- 1977 Γιάννης Μαρκόπουλος – Ελεύθεροι πολιορκημένοι
- 1978 Ειρήνη Παπά ● Βαγγέλης Παπαθανασίου – Ωδές
- 1982 Ντέμης Ρούσσος – Demis
- 1986 Ειρήνη Παπά ● Βαγγέλης Παπαθανασίου – Ραψωδίες
- 1969 Irene Papas – Canta Theodorakis
- 2001 Τάσος Καρακατσάνης – …Και Το Τρένο Πάει Στον Ουρανό
Θεατρικές παραστάσεις
| σεζόν | παράσταση | ρόλος | θίασος | θέατρο | σκηνοθέτης |
|---|---|---|---|---|---|
| Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1948/1949 | Κάρμεν η χιτάνα | Ευγενία | Θίασος Κοτοπούλη | Θέατρο Rex | Τάκης Μουζενίδης |
| Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1950/1951 | Λευκός γάμος (Ανυμέναιοι) | Κυρά Ειρήνη | Θίασος Κρινιώς Παπά και Σπύρου Μουσούρη | Θέατρο Ντο Ρε | |
| Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1951/1952 | Φρύνη του 52 | Νέος Μουσικός Οργανισμός | Θέατρο Παπαϊωάννου | ||
| Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1951/1952 | Σκάνδαλα γυναικών | Νέος Μουσικός Οργανισμός | Θέατρο Παπαϊωάννου | Απόλλων Γαβριηλίδης | |
| Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1951/1952 | Βρε Μανώλη τραμπαρίφα | Νέος Μουσικός Οργανισμός | Θέατρο Παπαϊωάννου | ||
| Ελληνική Θεατρική Περίοδος 1959/1960 | Η δίκη των πιθήκων | Ράσελ Μπράουν | Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Μάνου Κατράκη | Θέατρο Μίμη Φωτόπουλου | Τάκης Μουζενίδης |
- Η Ειρήνη Παπά έψαλε τον Ακάθιστο ύμνο στον ναό της Αγιάς Σοφιάς, στην Κωνσταντινούπολη, το 1983, με την άδεια του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
