Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και Ορθόδοξη Παράδοση

Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός

Είναι απαραίτητο να έχουμε μία περιεκτική, αλλά και όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα αυτού που ονομάζεται «Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός», προκειμένου να αντιληφθούμε τη σχέση του με το ιδεολογικό υπόβαθρο της Ελληνικής Επανάστασης αλλά και την διαφοροποίηση του από τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό. Το βέβαιον είναι πως στα τέλη του 18ου αιώνα, οι εξελίξεις στα ιδεολογικά και φιλοσοφικά πράγματα της Ευρώπης είναι ραγδαία -αλλά όχι ξαφνικά- με αποτέλεσμα να υπάρξουν κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές οι οποίες δεν ήταν δυνατόν να μην επηρεάσουν τη μοίρα του Γένους μας.

Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός είναι στην πραγματικότητα ένα πολύπλοκο σύστημα αξιών και θέσεων, με εθνικές αλλά και ατομικές διαφοροποιήσεις από στοχαστή σε στοχαστή. Πρόκειται και ένα ιδεολογικό, κοινωνικό, φιλοσοφικό αλλά και πολιτικό γεγονός το οποίο εξελίχθηκε. Από τον μετριοπαθή πρώιμο Διαφωτισμό φτάνουμε, μετά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, στο ριζοσπαστικό του ρεύμα. Αρκετές διαφοροποιήσεις υπήρξαν επίσης ως προς τη σχέση του Διαφωτισμού με την θρησκευτικότητα. Ο αγγλικός, ο ιταλικός και ο γερμανικός Διαφωτισμός αναζήτησαν περισσότερο αρμονική σχέση μεταξύ του ορθολογισμού με την θρησκεία. Ο γαλλικός Διαφωτισμός ανέτρεψε με συστηματικό τρόπο τη χριστιανική θρησκευτικότητα, πρώτα με τον Βολταίρο που μιλάει για ένα Υπέρτατο Ον που ρυθμίζει τα πάντα ως «ωρολογοποιός του σύμπαντος» και κατόπιν, με τις ακραίες υλιστικές απόψεις που θα εκφραστούν σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο στη Γαλλική Επανάσταση. [1]

Αν θελήσει κανείς πάντως να βρει κοινά στοιχεία σε όλες τις εκφάνσεις του Διαφωτισμού θα οδηγηθεί με σχετική ευχέρεια

• στο στοιχείο της απελευθέρωσης του ανθρώπου από δεισιδαιμονίες και καταπιεστικές αυθεντίες
• στον ορθολογισμό ως το βασικό νοητικό εργαλείο του ανθρώπου
• στην αποθέωση της γνώσης μέσω του εργαλείου αυτού
• στην απολυτοποίηση των θετικών επιστημών
• στην ανεξιθρησκία και πολύ συχνά στον αντικληρικαλισμό.

Επιγραμματικά, ο μέγας φιλόσοφος του 18^ου αιώνα Καντ ορίζει την ουσία του Διαφωτισμού στην περίφημη φράση του:

«Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητα του, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος»[2].

Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός υπό το πρίσμα της Ορθόδοξης Παράδοσης

Ο όρος «Διαφωτισμός» εμπεριέχει την έννοια «φως». Πάντα το φως συνδέεται με την αλήθεια. Και πάντα η αλήθεια αποτελεί το τελικό ζητούμενο κάθε ανθρώπινης αναζήτησης, όχι μόνον για να ικανοποιηθεί μια ανάγκη του ανθρώπινου νου, αλλά και για να οδηγηθεί ο άνθρωπος σε καλύτερες επιλογές, σε καλύτερη ηθική συμπεριφορά απέναντι στα ζητήματα της ζωής.

Όσο ενισχυόταν η είσοδος των αρχών του Διαφωτισμού στην ελληνική κοινωνία, ιδιαιτέρως η αθεΐα του Βολταίρου[3] –είτε πριν είτε μετά την Ελληνική Επανάσταση-, τόσο ορθώνονταν φωνές αμφισβήτησης της αλήθεια του Διαφωτισμού εκ μέρους εκπροσώπων της Πατερικής Παράδοσης, με προεξάρχον το κίνημα  των Κολλυβάδων. Οι πρωτεργάτες του κινήματος αυτού πίστευαν ότι η αναγέννηση της Εκκλησίας και του Έθνους θα μπορούσε να γίνει μόνο μέσα από την αναβίωση της Μυστικής και Νηπτικής Θεολογίας των Πατέρων. Να θυμηθούμε ότι «νήψη» είναι η κατάσταση εκείνη της πνευματικής νηφαλιότητος, δηλαδή της ενάργειας και της εγρηγόρσεως, κατά την οποία ο άνθρωπος έχει συνείδηση όχι μόνο του ορατού, αλλά ιδιαίτερα του αόρατου κόσμου, συμπεριλαμβανομένου και του βαθύτερου εσωτερικού του κόσμου[4].

Οι υπερασπιστές της Παραδόσεως παραμένουν θερμοί αναζητητές της αλήθειας, μόνον που θεωρούν απαραίτητο εργαλείο, όχι την ανθρώπινη διάνοια, αλλά τον κεκαθαρμένο νου. Γι΄  αυτούς, η άσκηση για την απαλλαγή από τα πάθη οδηγεί τον άνθρωπο στην κατάσταση της καθαράς καρδίας και τον, εξ  αυτής, φωτισμένο νου. Η νήψη, η άσκηση, η νηστεία και όλα τα πνευματικά αγωνίσματα της Ορθόδοξης Παραδόσεως, τα οποία τόσο χλευάστηκαν από τους εκπροσώπους του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όπως τον Αδαμάντιο Κοραή[5], δεν αποτελούν δεισιδαιμονίες ή ανούσιες τυπικότητες, αλλά μέσον κάθαρσης των γνωστικών κέντρων του ανθρώπου, ώστε να δει και μάλιστα να μετάσχει στην αλήθεια, μετέχοντας στην ζωή του ίδιου του Χριστού, κατά το χωρίον: «Εγώ ειμί η οδός και η αλήθεια και η ζωή»[6]. Η αντίθεση στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό δεν αποτελούσε εναντίωση στην πρόοδο, αλλά υπεράσπιση της αυθεντικής αλήθειας, πάνω στην οποίαν οι Κολλυβάδες και όλοι οι υπερασπιστές της Παραδόσεως ήλπιζαν να στηριχτεί μια ελεύθερη ελληνική κοινωνία[7].

Παραπομπές:

[1] Άννας Ταμπάκη, «Η πρόσληψη της αρχαιότητας στον ελληνικό 18^ο αιώνα: μια νέα ανάγνωση μέσω του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού»  στο Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός,  Πρακτικά Δ΄ Συνεδρίου,  Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, εκδ. ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ, 24.

[2] Χαρίτωνος Καρανάσιου, «Η διάσπαση του Λόγου στον Νέο Ελληνισμό; Αντίθεση, συνύπαρξη και συμπόρευση πολιτικού, προφητικού και ορθού λόγου» στο Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός,  …40.

[3] Για το πώς υποδέχτηκαν οι Έλληνες λόγιοι την σκέψη του Βολταίρου, βλ. Πρωτ. Γεωργίου Μεταλληνού, «Ο Βολταίρος: Προσωποποίηση του άθεου Διαφωτισμού για του παραδοσιακούς Ορθοδόξους» στο Ελληνικός και Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός…216-238.

[4] Χαραλάμπη Μπούσια, Κολλυβαδικό κίνημα-Κολλυβάδες  Όσιοι Πατέρες, https://www.pemptousia.gr/2017/06/kollivadiko-kinima-kollivades-osii-pateres/, 13/6/2021

[5] Βλ. π. Γεωργίου Μεταλληνού, Τι σημαίνει Ευρώπη κατά toν άγιο Αθανάσιο τον Πάριο (video), https://www.pemptousia.gr/video/ti-simeni-evropi-kata-ton-ag-athanasio-ton-pario/

[6] Ιω. 14,6

[7] Ενδεικτικά κείμενα αυτής της αντιπαράθεσης βλ. στο π. Γεωργίου Μεταλληνού, Τουρκοκρατία, Οι Έλληνες στην  Οθωμανική Αυτοκρατορία, ⁵ΑΚΡΙΤΑΣ, 230-269.

Πηγή: www.pemptousia.gr