Γιώργης Μανουσάκης, ένας ποιητής του καιρού μας

• ΝΙΚΟΣ ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ

Ο Γιώργης Μανουσάκης ήταν από τις λίγες περιπτώσεις διανοουμένων που τους χαρακτήριζε η σεμνότητα. Την περίοδο 1983-84 που έκανα την εκπομπή “Δημιουργοί στην περιφέρεια”στην τηλεόραση της ΕΡΤ είχα την ευκαιρία να το διαπιστώσω. Κάνοντας λοιπόν ένα άλμα στο χρόνο και αφήνοντας την αναδίπλωση της μνήμης ν’ ακολουθήσει το ρυθμό της ελεύθερη, θα τον συναντήσω στο σπίτι του στα Χανιά. Η προεργασία για να συμπεριληφθεί στην έρευνα που έκανα για τους πνευματικούς ανθρώπους της περιφέρειας είχε προηγηθεί και φυσικά μου είχαν κάνει εντύπωση μερικά ποιήματά του που είχα διαβάσει. Φυσικά είχα ρωτήσει και είχα πληροφορηθεί για την ποιότητα του εκπαιδευτικού που όμως ήταν κυρίως ποιητής. Αλλά στην επαρχία κάτι τέτοιο δεν βάραινε. Ένας καθηγητής μέσα στους τόσους άλλους ήταν! Αλλά και ως εκπαιδευτικός διακρινόταν για την προσφορά του.

Ξαναβλέπω τώρα τον ποιητή Γιώργη Μανουσάκη να μας υποδέχεται σχεδόν συνεσταλμένος αλλά γλυκύτατος όπως ήταν πάντα, με την αγαπημένη του σύντροφο Αγγελική, για τη συνέντευξη. Θα ήταν ενδιαφέρον να παρουσίαζα το υλικό εκείνης της συνέντευξης αλλά δυστυχώς δεν έχω κρατήσει τίποτε από την εποχή εκείνη για λόγους τεχνικούς. Οι εκπομπές πρέπει να υπάρχουν στα αρχεία της ΕΡΤ. Ωστόσο αυτό που έχω να σημειώσω είναι πως ο Μανουσάκης ήταν ένας χαμηλών τόνων γοητευτικός άνθρωπος. Η ποίησή του όμως υψιπετούσε κι ο ποιητής πάντοτε “εν αγρυπνία”.

Έχω πάνω στο γραφείο μου τον ογκώδη πρώτο τόμο (615 σελίδες) με ΤΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ 1967-2007 | Οι δημοσιευμένες συλλογές που μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις “Κίχλη”. Εισαγωγή -σημειώσεις – επίμετρο και φιλολογική επιμέλεια από την Αγγελική Καραθανάση – Μανουσάκη, η οποία στη διαφωτιστική εισαγωγή της δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία για να πλησιάσουμε τη ζωή και το έργο του Μανουσάκη:

Το 1957-1958, φοιτητής ακόμη, παρουσιάζει τις πρώτες ποιητικές δοκιμές του στη φιλολογική σελίδα της αθηναϊκής εφημερίδας Η Βραδυνή. Οι κριτικοί τον ενθαρρύνουν κι έτσι από την πεζογραφία, με την οποία είχε επίσημα εμφανιστεί το 1952, στρέφει συνειδητά τη λογοτεχνική πορεία του προς την ποίηση· ωστόσο η βιβλιογραφική πραγματικότητα δείχνει πως την πεζογραφία δεν την εγκατέλειψε ποτέ.

Εν τω μεταξύ τούτα τα χρόνια άρχισε να μελετά φιλοσοφία συστηματικά και ασταμάτητα, αγοράζοντας με το πενιχρό φοιτητικό του βαλάντιο σχετικά βιβλία. Η ιδεολογική προτίμησή του έκλινε από την αρχή προς τους υπαρξιακούς φιλοσόφους. “Όταν εδιάβασα τα πρώτα υπαρξιακά κείμενα”, είχε πει χαρακτηριστικά σε συνέντευξή του, “ήτανε σαν ν’ αντίκρυζα το πρόσωπό μου ς’ έναν καθρέφτη”.

“Το υπαρξιακό πρόβλημα”τον απασχολεί από τότε διαρκώς και είναι ευδιάκριτο από τα πρώτα κιόλας ποιήματα και σε όλη την μετέπειτα ποίησή του, που ο ίδιος χαρακτηρίζει εσωτερική και βιωματική”ⁱ.

Ο τόμος αυτός συγκεντρώνει όλα τα δημοσιευμένα ποιήματά του, κάτι που ο ίδιος επιθυμούσε αλλά δεν είχε καταφέρει να πραγματοποιήσει την έκδοσή τους. Τώρα εύκολα κανείς μπορεί να διαπιστώσει την διαχρονικότητα και την εμβέλεια του ποιητικού του λόγου. Και τούτο διότι η θεματολογία που τον απασχολούσε δεν έπαψε να αγγίζει τη σημερινή κοινωνία. Οι φιλοσοφικές του αγωνίες για τη μοναξιά, την απουσία, τον έρωτα και τη φθορά είναι στην ημερήσια διάταξη και στην εποχή μας που γενικώς μπορεί να έχει προοδεύσει, ωστόσο πρόκειται για μια πρόοδο ύποπτη, που “κλέβει”με το ένα χέρι ό,τι σου δίνει με το άλλο, που δημοιουργεί περισσότερες ανάγκες από ευτυχία, που εξαπατά, που είναι αλλότρια στην ηθική αξίωση, που αυτοδιαψεύδεται και δεν αφήνει διέξοδο παρά μόνο στον κυνισμό.

Γιώργης Μανουσάκης: Στιγμές οικογενειακής ευτυχίας – παίζοντας με τα παιδιά του.

Αλλά στην ποιητική του πορεία τον απασχόλησαν ζητήματα που είχαν σχέση με την πολιτική, την ιστορία, τον τόπο του, την καθημερινότητα. Οι στίχοι του ανακαλούν τέτοια θέματα και δείχνουν πόσο τον απασχολούσαν, δείχνοντας ότι συμμετείχε στις αγωνίες της κοινωνίας και των ανθρώπων της.

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ

Όταν τον χτύπησεν η σφαίρα
σήκωσε το δεξί του χέρι
γράφοντας ένα ημικύκλιο αποχαιρετισμού
στ’ αρυτίδωτο φως του πρωινού.

Απ’ τ’ ανοιγμένα του χείλη
βγήκε η στερνή φωνή – ένας λυγμός
που κούρνιαζε στο στήθος
απ’ τα παιδικά του χρόνια
προσμένοντας τούτην ίσα-ίσα τη στιγμή.

Έπεσε μπρούμυτα στο κοκκινόχωμα
σαν άδειος σάκος. Κι ευθύς
ο όγκος του κορμιού πήρε να λιγοστεύει
σα ν’ άρχιζε κιόλας αργή η κάθοδος
στη γης. Το τανκ πέρασε πλάι του
πατώντας σιδερένια βούλα στο ματοβαμμένο χώμα
επικυρώνοντας τ’ αμετάκλητο του θανάτου.

Αυτοβιογραφικές σημειώσεις του Γιώργη Μανουσάκη

Γεννήθηκα το 1933 στα Χανιά. Τον πόλεμο του 1940-41 και το μεγαλύτερο μέρος της Κατοχής το πέρασα στο Βαρύπετρο, το χωριό του πατέρα μου, όπου μετοικήσαμε οικογενειακώς. Όταν, τον Μάρτιο του 1945, γυρίσαμε στα Χανιά, βρέθηκα σ’ ένα περιβάλλον σχεδόν ξένο για μένα.

Όταν ήμουν δεκαπέντε χρονών πέθανε ξαφνικά μπροστά στα μάτια μου ο πατέρας μου. Το γεγονός με συντάραξε. Ακολούθησε μια μακρά περίοδος αυστηρού πένθους, σύμφωνα με τα κρητικά έθιμα, με απομόνωση της οικογένειάς μου από την κοινωνική ζωή.

Μετά το τέλος των γυμνασιακών σπουδών μου στα Χανιά, φοίτησα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα. Υπηρέτησα στο στρατό και μετά εργάστηκα ως καθηγητής φιλόλογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στα Χανιά ίσαμε το 1986, οπότε παραιτήθηκα με το βαθμό του γυμνασιάρχη.

Από το 1961 ώς το 1965 έγραφα τακτικά σε χανιώτικες εφημερίδες επιφυλλίδες, μελετήματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, κριτικές βιβλίων ή εκθέσεων ζωγραφικής, μια μορφή τέχνης που πάντα μ’ ενδιαφέρει.

Ποικίλοι δισταγμοί, μαζί με την έλλειψη χρημάτων, δεν μ’ άφησαν να τυπώσω γραφτά μου σε βιβλίο παρά μόνο το 1967, που εξέδωσα την πρώτη ποιητική συλλογή μου Μονόλογοι, ποιήματα γραμμένα στο διάστημα 1958-1967, που αιφνιδίασαν για τον εξομολογητικό τους τόνο, και στη συνέχεια τύπωσα και τ’ άλλα βιβλία μου. Το 1977 μού απονεμήθηκε το Βραβείο Καζαντζάκη και το 1981 το Κρατικό Βραβείο Ταξιδιωτικών Εντυπώσεων για το βιβλίο μου Οδοιπορικό των Σφακιών.

Παρέμεινα πάντα κάτοικος των Χανιών και οι σχέσεις μου με τους λογοτέχνες της υπόλοιπης Ελλάδας περιορίζονται κυρίως στην ανταλλαγή βιβλίων κι επιστολών και στη δημοσίευση κειμένων μου σε περιοδικά τους. Προσωπικές γνωριμίες έχω λίγες. Συχνά με βαραίνει η απομόνωσή μου εδώ στην επαρχία, αμφιβάλλω όμως αν θα μπορούσα να ζήσω και να γράψω στην Αθήνα.

Τον Ιούλιο του 1974, την επόμενη της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο και μέσα σε πολεμική ατμόσφαιρα παντρεύτηκα τη φιλόλογο καθηγήτρια Αγγελική Καραθανάση. Έχομε αποκτήσει τρεις γιους.

Εκτός από τη διδασκαλία μου στην εκπαίδευση και το γράψιμο, αρκετό μέρος του χρόνου μου απορροφά η φροντίδα για την αγροτική περιουσία που κληρονόμησα από τους γονείς μου. Στον ελεύθερο χρόνο μου διαβάζω πάντα λογοτεχνία κι ακούω δίσκους κλασικής μουσικής…

(Απόσπασμα από αυτοβιογραφικό σημείωμα του Γιώργη Μανουσάκη)

Ο Γιώργης Μανουσάκης άφησε την τελευταία του πνοή στα Χανιά στις 9 Φεβρουαρίου 2008.

ΑΜΕΤΑΚΙΝΗΤΟΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ

Σε τούτη την πόλη γεννήθηκα.
Φλέβες μου οι δρόμοι της
κι η ιστορία της αέρας που αναπνέω.

Κάθε γωνιά της ένα φάσμα μνήμης.
Πόλη σε μέτρα ανθρώπινα.
Εδώ θα μείνω -τ’ αποφάσισα- ολοζωής
κάτω από τα φτερά της θα ονειρεύομαι.

Όμως ποια Κίρκη τη μεταμορφώνει;
Τα σπίτια της ένα-ένα την εγκαταλείπουν
κι οι άνθρωποι αλλάζουν πρόσωπα
σα να ‘ταν μάσκες.

Πίσω απ’ τον πάγκο
δε χτυπά σφυρί ο τσαγκάρης
στου καφενείου το βάθος δεν ηχεί λαγούτο.
Κοπάδια οι ξένοι μπαινοβγαίνουνε στα tourist shops.

Σιγά κι αθόρυβα γλιστρά και φεύγει η πόλη.
Εκείνοι που την κατοικούσαν
στρέψαν οριστικά την όψη προς το Μέγα Σκότος.
Στη θέση της ορθώθηκε μια πόλη
σκληρή κι αγέλαστη, ύπουλη και φαντασμένη.

Σε ξένη πόλη σέρνω τώρα τη ζωή μου.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ