«Μια μορφή άγχους είναι ο φόβος του θανάτου. Όχι ο ομαλός, κανονικός φόβος μπροστά στον θάνατο που μας αναμένει, φόβος που τον νιώθει κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά ένας τρόμος μήπως πεθάνουμε, από τον οποίο διακατέχονται οι άνθρωποι συνέχεια.
Αυτός ο παράλογος φόβος θανάτου προκύπτει από την αποτυχία μας να έχουμε ζήσει τη ζωή. Είναι η έκφραση της ένοχης συνείδησής μας, γιατί κατασπαταλήσαμε τη ζωή μας και χάσαμε την ευκαιρία να χρησιμοποιήσουμε παραγωγικά τις ικανότητές μας. Το να πρέπει να πεθάνει κανείς, είναι πολύ σκληρό, αλλά το να πεθάνεις χωρίς να έχεις ζήσει, είναι ανυπόφορο. Συναφής με τον παράλογο φόβο του θανάτου είναι και ο φόβος των γηρατειών που βασανίζει ολοένα και περισσότερους ανθρώπους στον πολιτισμό μας. Κι εδώ πάλι διαπιστώνουμε πως υπάρχει μια λογική και κανονική κατανόηση της λευκής ηλικίας, που είναι όμως πολύ διαφορετική σε ποιότητα και ένταση από τον εφιαλτικό φόβο του να είσαι πολύ γερός» (σελ. 214).
Ο Φρομ θεωρεί ότι παίζει σημαντικό ρόλο πόσο παραγωγικά ζει το άτομο πριν γεράσει. Αναφορικά με την παρακμή της προσωπικότητας αναφέρει: «Το μη παραγωγικό άτομο πραγματικά παρουσιάζει εξασθένηση όλης της προσωπικότητάς του, όταν το φυσικό σφρίγος του, που αποτελούσε την πηγή όλων των δραστηριοτήτων του, εξαντληθεί.
Η παρακμή της προσωπικότητας στην προχωρημένη ηλικία είναι σύμπτωμα: είναι απόδειξη της αποτυχίας να έχει ζήσει το άτομο τη ζωή του παραγωγικά. Ο φόβος για τα γηρατειά είναι έκφραση του αισθήματος –συχνά ασυνείδητου- πώς δεν έζησε το άτομο παραγωγικά. Είναι μια αντίδραση της συνείδησής μας για τον ακρωτηριασμό των εαυτών μας. Υπάρχουν πολιτισμοί, όπου χρειάζονται περισσότερο οι ειδικές ιδιότητες της προχωρημένης ηλικίας, όπως η σοφία και η πείρα και, κατά συνέπεια, είναι μεγαλύτερη η εκτίμηση για τα γηρατειά» (σελ. 214-215).
«Ο φόβος της αποδοκιμασίας, μολονότι λιγότερο δραματικός από τον παράλογο φόβο του θανάτου και των γηρατειών, είναι μια ελάχιστα μικρότερης σπουδαιότητας έκφραση ασυνείδητου αισθήματος ενοχής. Ο άνθρωπος επιθυμεί φυσικά να είναι αποδεκτός από τον καθένα και κατά συνέπεια φοβάται να παρεκκλίνει στη σκέψη, στο αίσθημα, στις ενέργειες, από τα πολιτιστικά πρότυπα. Ένας από τους πολλούς λόγους για τον παράλογο αυτό φόβο αποδοκιμασίας είναι ένα ασυνείδητο αίσθημα ενοχής. Αν ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιδοκιμάσει τον εαυτό, γιατί δεν ανταποκρίνεται στο καθήκον να ζήσει παραγωγικά, πρέπει να αντικαταστήσει την επιδοκιμασία από τον ίδιο τον εαυτό του με την επιδοκιμασία των άλλων. Η επιθυμία αυτή επιδοκιμασίας μπορεί να κατακτηθεί ολόπλευρα μόνο αν την κατατάξουμε στα ηθικά προβλήματα, σαν έκφραση του παντοδύναμου, αν και ασυνείδητου, αισθήματος ενοχής» (σελ. 216).
- Πηγή: Έριχ Φρομ. 2006. Ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Έρευνα στην Ψυχολογία της Ηθικής. Εκδόσεις Μπουκουμάνη.
Posted by Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc
