Ο Στρατής Δούκας (Μοσχονήσια Μικράς Ασίας, 6 Μαΐου 1895 – Αθήνα, 26 Νοεμβρίου 1983) ήταν Μικρασιάτης συγγραφέας, κριτικός τέχνης και ζωγράφος.
Θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Αιολικής Σχολής, όπως αυτή προσδιορίζεται μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της Γενιάς του 1930.
Ο Στρατής Δούκας γεννήθηκε στα Μοσχονήσια του Αδραμυτινού κόλπου της Μικράς Ασίας, γιος του Κωσταντή Δούκα και της Αιμιλίας το γένος Χατζηαποστολή. Είχε ένα μεγαλύτερο αδερφό τον Αλέκο. Τέλειωσε το σχολαρχείο στη γενέτειρά του και το γυμνάσιο στο Αϊβαλί.
Το 1912 γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και συγκατοίκησε με το Φώτη Κόντογλου, με τον οποίο συνδεόταν φιλικά από τα γυμνασιακά χρόνια. Διέκοψε τις σπουδές του μετά το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και επισκέφτηκε τη Λέσβο και το Άγιο Όρος. Το 1913 οργάνωσε λαογραφικές μελέτες στη Μυτιλήνη από κοινού με τον Αντώνη Πρωτοπάτση και τρία χρόνια αργότερα κατατάχτηκε εθελοντικά στην Εθνική Άμυνα. Πολέμησε στη Μακεδονία και τη Μικρά Ασία και τραυματίστηκε.
Αποστρατεύτηκε το 1923 και στράφηκε στην προσπάθεια διάδοσης της μικρασιατικής λαϊκής τέχνης και βιοτεχνίας (αγγειοπλαστική και ταπητουργία) στην Ελλάδα, ενώ παράλληλα οργάνωσε εκθέσεις ζωγραφικής με έργα των Φώτη Κόντογλου και Σπύρου Παπαλουκά. Με τους δυο τελευταίους υπήρξε επίσης συνιδρυτής του Συλλόγου Μουσικών Τεχνών της Μυτιλήνης (μαζί με τον Στρατή Μυριβήλη) και της Εταιρείας Διακοσμητικής Τέχνης της Αθήνας. Υπήρξε επίσης βασικό στέλεχος των περιοδικών Φιλική Εταιρεία και Φραγγέλιο και καλλιτεχνικός διευθυντής της Εταιρείας Αγγειοπλαστικής της Κιουτάχειας. Συνεργάστηκε με τις εφημερίδες Μακεδονία και Εφημερίς των Βαλκανίων (Θεσσαλονίκης) και Ελεύθερος Λόγος (Μυτιλήνης).
Μετά από μια σοβαρή ασθένεια το 1927 και ανάρρωσή του στη Θεσσαλονίκη, άρχισε να ασχολείται με τη ζωγραφική και περιόδευσε δύο φορές ανά τη μακεδονική επαρχία, εμπειρία που του έδωσε υλικό για δημοσιογραφική έρευνα που δημοσίευσε στην εφημερίδα Πρωία (σειρά ανταποκρίσεων με τον γενικό τίτλο «Η ορεινή Ελλάδα»), για κάποια εικαστικά έργα του, καθώς επίσης για το αφήγημα Ιστορία ενός αιχμαλώτου. Από το 1929 άρχισε να συνεργάζεται με τις αθηναϊκές εφημερίδες Πρωία, Πολιτεία και Νέος Κόσμος ως δημοσιογράφος και παράλληλα δημοσίευσε λυρικά κείμενα στο περιοδικό Κύκλος.
Το 1931 ξεκίνησε η ενασχόλησή του με το έργο του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά και γνωρίστηκε με το Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη. Το 1934 πήρε μέρος στην ίδρυση της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Συνεργάστηκε επίσης στην ίδρυση και την κυκλοφορία του περιοδικού Το Τρίτο Μάτι μαζί με τους Πικιώνη, Παπαλουκά, Χατζηκυριάκο-Γκίκα και Καραντινό 1935-1937) και το περιοδικό Νεολαία (1939-1940). Από το 1937 ως το 1939 εργάστηκε ως γραμματέας της Τουριστικής Επιτροπής Θεσσαλονίκης και κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέμου του 1940-41 υπηρέτησε ως αξιωματικός.
Το 1942 επέστρεψε στην Αθήνα και παντρεύτηκε τη Δήμητρα Μαγγανά που ασχολήθηκε επίσης με τη λογοτεχνία. Πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση από τις γραμμές του ΕΑΜ και εντάχτηκε στο ΚΚΕ. Κακοποιήθηκε από τους Γερμανούς κατακτητές για τη δράση του. Μετά την απελευθέρωση, υπηρέτησε στα ιατρεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και συνεργάστηκε με τα περιοδικά Ελεύθερα Γράμματα (1949-1950 διευθυντής), Ο Αιώνας μας, Ποιητική Τέχνη και Ζυγός. Υπήρξε σύμβουλος (1949-1953) και γενικός γραμματέας (1953-1960) της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών.
Το 1962 έφυγε για να υποβληθεί σε εγχείρηση προστάτη στη Μόσχα. Η εγχείρηση δεν έγινε τελικά και ο Δούκας πέρασε την υπόλοιπη ζωή του κατάκοιτος στο σπίτι του στην Αθήνα. Συνεργάστηκε τότε με το περιοδικό Διαγώνιος της Θεσσαλονίκης και ολοκλήρωσε τα λογοτεχνικά του έργα Οδοιπόρος και Ενώτια, καθώς και τα κείμενά του για τον Χαλεπά. Διώχθηκε από το δικτατορικό καθεστώς του Παπαδόπουλου και πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε γηροκομεία.
Το 1979 διοργανώθηκε στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης συγκεντρωτική τιμητική έκθεση βιογραφικών του μαρτυριών και αναδρομική έκθεση ζωγραφικών έργων του της περιόδου 1924-1929, που αποτέλεσε το υλικό συγκρότησης του Μουσείου Στρατή Δούκα στο Πνευματικό Κέντρο “Βίλα Βουγά” του Δήμου Ζωγράφου με τον οργανωτικό σχεδιασμό και την επιμέλεια του ποιητή και τεχνοκρίτη Ευάγγελου Ανδρέου. Τη χρονιά του θανάτου του πρόλαβε να αναγορευτεί επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, επίτιμο μέλος του Pen Club και επίτιμος Δημότης Ζωγράφου. Επίσης μετά το θάνατό του, το 1986, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Τέχνης (EUARCE) διοργάνωσε τιμητικό αφιέρωμα με έκθεση ζωγραφικής της Αμαλίας (Παρασκευοπούλου) και τίτλο “Έβδομη ζωγραφική εκδοχή για τα γραπτά του Στρατή Δούκα”.
Το συγγραφικό έργο του Στρατή Δούκα τοποθετείται χρονικά στην ελληνική πεζογραφία του Μεσοπολέμου και εκτείνεται χρονικά ως τη μεταπολεμική ελληνική πεζογραφία. Χαρακτηριστικό της γραφής του είναι η παράλληλη στήριξή του τόσο στην παράδοση, όσο και στα ανανεωτικά ρεύματα του καιρού του, η αξιοποίηση της λαϊκής γλώσσας και το βιωματικό στοιχείο.
Ο αδελφός του Αλέκος μετανάστευσε από το 1927 στην Αυστραλία όπου αναδείχθηκε σε σημαντική μορφή των ελληνικών γραμμάτων και του εκεί εργατικού κινήματος. Σκοτώθηκε επιστρέφοντας από διαδήλωση υπέρ της ειρήνης.
Στην Αυστραλία εγκαταστάθηκε τουλάχιστον από το 1938 και η αδελφή του Ελένη Δούκα-Ανδρονίκου με την οικογένειά της.
Πηγές
(Επιλογή)
1.Νίκος Παππάς,Η αληθινή ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (1100-1973). Αθήνα, Τύμφη, 1973
2.Δ.Π.Κωστελένος,Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια Ελλήνων λογοτεχνών , Εκδ. Αφοι Παγουλάτοι, Αθήνα 1979 ISBN 960-7208-43-9, ISBN-13 978-960-7208-43-9 3.
3.Τάσος Κόρφης,Βιογραφία Στρατή Δούκα· 1895-1936. Αθήνα, Πρόσπερος, 1988.
4.Χάρη Πάτση, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα
5.Ευάγγελος Ανδρέου, Στρατής Δούκας, ο πρώτος διδάξας – Στοιχεία Ζωής 1978 σ.15-22, Στρατής Δούκας-ένας ‘’πρωτοπόρος’’ αναπολεί την ‘Κιουτάχεια. Περ. Κεραμικά Χρονικά, τ. 22/1981 σ.12-15, Από την πρώτη έκθεση Κεραμικής στη Θεσσαλονίκη του 1927 μέχρι το Μουσείο…, Περ. Κεραμικά Χρονικά, τ. 26/1982 σ.17-18, Στρατής Δούκας ‘’Αυτό δεν θα το υπέγραφε ούτε ένας δούλος…”, Περ. «ΕΙ» Αρχειοθετήθηκε 2018-09-11 στο Wayback Machine., τ. 4/1993 σ. 31-35, Η ‘’Παληά Αθήνα’’, Περ. «ΕΙ» Αρχειοθετήθηκε 2018-09-11 στο Wayback Machine., τ. 5/1994 σ.34-36, Για το “Θερμοκήπιο” του Στρατή Δούκα, Χάρη Πάτση, Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τ.3 σ.331
6.Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Εκδ Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1998
7.Τάσος Βουρνάς (“Παρατηρητής”), Λόγοι και αντίλογοι – Περί ένα φιλολογικό ζήτημα, Αυγή 14.10.1977
8.Μαρία Θερμού, Μιά εκδοχή. Εφημ. “Πρώτη” 29.11.1986 σ.25 (Αμαλία, “Έβδομη ζωγραφική εκδοχή για τα γραπτά του Στρατή Δούκα”)
Έργο
Έργα του Στρατή Δούκα:
- Ιστορία ενός αιχμαλώτου (1929),
- Εις εαυτόν (1930),
- Το εικονογραφικό έπος της Ανατολικής Εκκλησίας (1948),
- Γιαννούλης Χαλεπάς, νέα βιογραφικά (1952),
- Γιαννούλης Χαλεπάς, κατάλογος των έργων του (1962),
- Γράμματα και συνομιλίες (1965),
- Ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς (1966),
- Ο βίος ενός αγίου, Γιαννούλης Χαλεπάς (1967)
- Οδοιπόρος (1968),
- Υποθέσεις και λύσεις (1970),
- Δεσμός (1970),
- Ο μικρός αδελφός (1972),
- Μαρτυρίες και κρίσεις (1972),
- Ενώτια (1974),
- Ενθυμήματα από δέκα φίλους μου (1976),
- Γιαννούλης Χαλεπάς (1978),
- Οι δώδεκα μήνες (1982),
- Θερμοκήπιο (1982)
Μεταφράσεις
- Historie d’un prisonnier (Traduction:Michel Volkovitch), Éd. du Griot, Boulogne 1994
- Historie d’un prisonnier (Traduction:Michel Volkovitch), Éd.Ginkgo 2009
- Istor ur prizoniad (Traduction:Alan Botrel), Éd. Roazhon / Rennes 2006
- A prisoner of War’s Story (Trans. Petro Alexiou), Ed. The Center for Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies. The University of Birmingham, 1999
- En grekisk krigsfånges berättelse, Bergendahls, Göteborg 1967, (illustrationer av Bengt Kristenson)
- Историята на един пленник: Повест. tr.by Georgi Kufov. Sofia: Narodna Kultura, 1967
- Zajatcův příběh. tr.by František Šturik. Praha: Státní Nakladatelství Krásné Literatury a Umení, 1963
- Verhaal van een gevangene (tr. Marianne Moussault) Totemboek, Amsterdam 2004
- Relato de um cativo de guerra (tr. Cristiano Zwiesele do Amaral), illustration Gabriela Brioschi. Odysseus, São Paulo 2005
- Historia de un prisionero (tr. Manuel Rincón), Labrys, Sevilla 2001
- Geschichte eines Kriegsgefangenen (Übers. Birgit Hildebrand), Edition Romiosini, Berlin 2017
