«Ο Χριστός φέρων τον σταυρό του μαρτυρίου του» του Βερονέζε
- Της Σμαράγδας Μιχαλιτσιάνου
Μεγάλοι ζωγράφοι υπήρξαν συνταξιδιώτες σε μια διαδρομή κατά την οποία όλοι προσπαθούν να αντιληφθούν, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, τη μαρτυρική διαδρομή του Χριστού προς τον Γολγοθά.
Το αγκάθινο στεφάνι, και οι σταγόνες του αίματος που κυλούσαν από το μέτωπό του Ιησού έβαψαν τους πίνακές τους, που άφησαν παρακαταθήκη την ταπείνωση και την υπομονή του. ‘Έργα γεμάτα ξεκάθαρα νοήματα, που φέρνουν στο νου τα μαρτύρια του Χριστού και φθάνουν σε λυτρωτική κορύφωση το βράδυ της Ανάστασης για να γράψει ο μελωδός:
Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φωτός, και δοξάσατε Χριστόν, τον αναστάντα εκ νεκρών…
Πάμπολλα τα έργα. Σταθήκαμε στις απεικονίσεις Ελλήνων και ξένων σπουδαίων εικαστικών, που έγιναν διάσημες.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος εμπνεύστηκε από την Ανάσταση και τη ζωγράφισε δύο φορές. Όπως αναφέρεται πρόκειται για μνημειακούς πίνακες αγίας τράπεζας ή πετάσματα βωμού) για καθολικές εκκλησίες που φιλοτεχνήθηκαν ο πρώτος το 1577-79 και ο δεύτερος αρκετά χρόνια αργότερα.
Το πέτασμα βωμού του 1577-79, διαστάσεων 2,10Χ1,28 μ., ανήκει σε σειρά εννέα πινάκων που παραγγέλθηκε για τον ναό του Αγίου Δομήνικου του Παλαιού στο Τολέδο και αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη ανάθεση στον νεοφερμένο ξένο καλλιτέχνη. Το σύνολο παρήγγειλε ο Don Diego de Castilla, ιερατικός προϊστάμενος του καθεδρικού ναού του Τολέδο και εκτελεστής της διαθήκης της Don~a Maria de Silva. Ανάμεσα σε αυτά είναι η Προσκύνηση των Ποιμένων (Santander), η Ανάληψη της Θεοτόκου (Σικάγο) και η Αγία Τριάδα (Μαδρίτη). Όλα είναι εξαιρετικές δημιουργίες των πρώτων χρόνων του Γκρέκο στην Ισπανία. Η Ανάσταση εικονίζει τον Χριστό ψηλά, τους έκπληκτους στρατιώτες κάτω, ενώ στην κάτω αριστερή γωνία απεικονίζεται ο Άγιος Ιλδεφόνσος, προστάτης του Τολέδο. Η μορφή του Χριστού, με την παλάμη στραμμένη στον ουρανό, δείχνει τον θριαμβευτή επί του θανάτου, τριγυρισμένο από θεϊκό φως, ο οποίος, με το βλέμμα χαμηλωμένο στον Άγιο Ιλδεφόνσο (έχει θεωρηθεί πορτρέτο του Don Diego de Castilla), εμπνέει ελπίδα σωτηρίας στους πιστούς.
Ο διασημότερος πίνακας όλων των εποχών μαζί με τη Μόνα Λίζα είναι ο Μυστικός Δείπνος του μεγαλοφυούς Λεονάρντο ντα Βίντσι. Πρόκειται για τοιχογραφία που βρίσκεται ακόμα κι σήμερα στην τραπεζαρία του μοναστηριού της Παναγίας Χάριτος του Μιλάνου, απέναντι σχεδόν από τη φημισμένη Σκάλα.
Φιλοτεχνήθηκε το 1495 από τον Ντα Βίντσι, ύστερα από επιθυμία του δούκα του Μιλάνου, ο οποίος ανέλαβε την ανακαίνιση της εκκλησίας. Απεικονίζει τον Ιησού με τους μαθητές του στην Ιερουσαλήμ, στο τελευταίο δείπνο πριν τη Σταύρωση. Σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, εκείνο το βράδυ ο Ιησούς έπλυνε τα πόδια των μαθητών και τους κοινώνησε με το σώμα και το αίμα του. Στη συνέχεια τους μίλησε για τον θάνατο και αναφέρθηκε στην επικείμενη προδοσία του. Ο Ιωάννης τον ρώτησε: «Ποιος, είναι, Κύριε, αυτός που θα σε προδώσει;» και ο Ιησούς απάντησε: «Είναι αυτός που θα του δώσω το ψωμί». Πλησίασε τον Ιούδα, και του είπε: «Ο,τι είναι να κάνεις, κάντο γρήγορα»….
Ο Ντα Βίντσι χρειάστηκε επτά χρόνια για να ολοκληρώσει το έργο και χρησιμοποίησε πραγματικά μοντέλα. Για το πρόσωπο του Ιησού, πέρασαν αρκετοί νέοι από το εργαστήρι του μεγάλου καλλιτέχνη, ανάμεσα στους οποίους επέλεξε έναν 19χρονο που είχε όμορφο και γαλήνιο πρόσωπο. Χρειάστηκε έξι μήνες για ζωγραφίσει το πρόσωπο του Ιησού και έξι χρόνια για τους 12 Αποστόλους. Τελευταίο ζωγράφισε τον Ιούδα. Το μοντέλο που χρησιμοποίησε ήταν ένας εγκληματίας, που βρισκόταν φυλακισμένος σε μπουντρούμι της Ρώμης. Είχε σκοτεινό πρόσωπο που έβγαζε κακία και φθόνο. Στο έργο ο Ιούδας βρίσκεται πέμπτος στη σειρά από δεξιά και φοράει μπλε και πράσινο χιτώνα. Στο χέρι του κρατάει πουγκί, που συμβολίζει την προδοσία του…
Εκατόν τριάντα πέντε χρόνια μετά τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Ρούμπενς δημιουργεί μια ελαιογραφία με το Μυστικό Δείπνο σε μια δική του εκδοχή. Ο θεατής μπορεί να προσέξει ότι το μόνο πρόσωπο που δε φαίνεται στον πίνακα είναι εκείνο του Ιούδα που κάθεται στην άκρη, μακριά από το τραπέζι και με το πρόσωπο γυρισμένο.
Η Σταύρωση του Χριστού συγκίνησε και ενέπνευσε μεγάλους καλλιτέχνες.
Ο Χριστός του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού του Σαλβαντόρ Νταλί ονομάστηκε έτσι γιατί ο σχεδιασμός του βασίστηκε σε ένα σχέδιο του 16ου αιώνα από κάποιον μοναχό του Αγίου Ιωάννη του Σταυρού.
Στην Σταύρωση, ο Χριστός απεικονίζεται στον Σταυρό του Μαρτυρίου χωρίς τα παραδοσιακά σύμβολα του Θείου Πάθους, όπως το ακάνθινο στεφάνι καθώς και τα καρφιά από τα χέρια και τα πόδια του ενώ έχει στραμμένο το πρόσωπό του, ώστε να μην είναι ορατό. Ο ίδιος ο ζωγράφος απέδωσε τις εν λόγω παραλείψεις στη διάθεσή του να φιλοτεχνήσει τον Χριστό «όμορφο σαν θεό, όπως Αυτός πράγματι ήταν».
Στο Πράδο εκτίθεται ο διάσημος πίνακας του Ραφαήλ, που απεικονίζει τον Ιησού να πέφτει καθώς κουβαλά τον σταυρό του προς τον Γολγοθά. Αριστερά και πίσω ο Σίμων από την Κηρύνεια σηκώνει το σταυρό βοηθώντας τον Ιησού ενώ ταυτόχρονα αγριοκοιτά, σχεδόν μαλώνει το βλέμμα τους φρουρούς στα πρόσωπα των οποίων διακρίνουμε το… καθήκον. Δεξιά η Παναγία, η μητέρα του που σπαράζει το μέσα της βλέποντας τον υιό της να βαδίζει στον σταυρικό θάνατο.
Ο El Greco αποτύπωσε σε πολλούς πίνακες του το γεγονός της σταύρωσης του Κυρίου. Ο πίνακάς του «Ο Χριστός αίρει τον Σταυρόν» παρουσιάζει τον Ιησού με στεφάνι στο κεφάκι καμωμένο από αγκαθωτά κλαδιά τα οποία του έχουν τρυπήσει το μέτωπο, να αγκαλιάζει το σταυρό του και με τρυφερό βλέμμα να ατενίζει τον ουρανό. Το πρόσωπο του Ιησού Χριστού φαίνεται θλιμμένο και ο ίδιος αποφασισμένος να θυσιάσει τη ζωή του για τους ανθρώπους.
Ο Χριστός στον στύλο 1606 γνωστό και ως μαστίγωμα του Ιησού του Καραβάτζιο δίνει εικόνες από την μαστίγωση του Ιησού λοιπόν πριν τη δίκη και την καταδίκη του σε σταύρωση.
Ο εξαιρετικός Εσταυρωμένος Χριστός του Γκόγια ανήκει στους μόνιμους πίνακες του Πράδο της Μαδρίτης. Σε μαύρο φόντο με μισάνοιχτο το στόμα ο Ιησούς λέει προς τον πατέρα του , λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή:
«Ηλί Ηλί λαμά σαβαχθανί (Θεέ μου, θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;) και συγκλονίζει.
Ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965) εξιστορεί την “Εις Άδου Κάθοδο”, στην Αγία Λουκία, το παρεκκλήσια της οικογένειας Ζαΐμη στο Ρίο Πατρών, το οποίο εξ ολοκλήρου αγιογράφησε τη διετία 1934-35. «Το έργο αυτό είναι ο αντίποδας της σύνθεσης του Παρθένη και αποτελεί, όπως όλο το έργο του Κόντογλου, μια ενσυνείδητη στροφή προς το βυζαντινό παρελθόν, προκειμένου να εξαρθεί η σωτηριολογική διάσταση. Ο Χριστός τραβά από τις σαρκοφάγους και ανασταίνει τους πρωτοπλάστους, τον Αδάμ και την Εύα, που εικονίζονται δεξιά και αριστερά του Χριστού, βρίσκονται δηλαδή μεταξύ τους απέναντι. Η σκηνή περιλαμβάνει τον Πρόδρομο Ιωάννη και τους Βασιλείς Δαυίδ και Σολομώντα από τη μια πλευρά και το χορό των Δικαίων από την άλλη.»
Το ίδιο θέμα αγιογραφεί το 1930 ο Σπύρος Βασιλείου στην εκκλησία του πολιούχου της Αθήνας, στον Άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη στο Κολωνάκι. Κυριαρχούν, στη σύνθεση, τα ρόδινα χρώματα που εναλλάσσονται με τα απαστράπτοντα λευκά, κι έτσι η χρωματική διάσταση αποκτά ιδιαίτερη σημασία στη συγκεκριμένη σύνθεση. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Βασιλείου παριστάνει έναν άγγελο να δένει τον Βεελζεβούλ, ακολουθώντας έτσι την περιγραφή του Διονυσίου του εκ Φουρνά, στην “Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης” δύο αιώνες πριν (περί το 1730). Ιδιαίτερη θέση στη σύνθεση κατέχει το “πλήθος” των Αγγέλων -ασυνήθιστο στοιχείο στην εις Άδου Κάθοδο- που ξεπροβάλλουν πίσω από τους βράχους και πλαισιώνουν τον νικητή Χριστό. Επίσης, ενώ ο Χριστός ανασταίνει τον Αδάμ με το ένα του χέρι, με το άλλο κρατάει τον Σταυρό και δεν σηκώνει την Εύα, η οποία βρίσκεται στα αριστερά -ως προς τον θεατή- δηλ. δεν βρίσκεται μαζί με τον Αδάμ και είναι στη συνήθη στάση της Δέησης, (με καλυμμένα μάλιστα τα χέρια). “Όλος ο Σπύρος Βασιλείου που αγαπήσαμε μετά βρίσκεται σ’ αυτή τη σχετικώς νεανική εργασία του” , όπως αναφέρει η Μαρία Καραβία.
Γύρω στα 1907 ο Θεόφιλος κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή του στα μέρη της Παλαιάς Ελλάδας και συγκεκριμένα στο Βόλο και στο Πήλιο. Εκεί έδειξε τα πρώτα δείγματα της ζωγραφικής του ιδιοφυΐας και μερικοί θεωρούν την εξαιρετικά δημιουργική αυτή δραστηριότητά του ως την πιο χαρακτηριστική της τέχνης του, όπως μαρτυρούν τα καφενεία και τα σπίτια της Ανακασιάς και του Άνω Βόλου. Στην εκκλησία της Μακρυνίτσας ο Θεόφιλος φαίνεται να θυμάται τον παππού του τον αγιογράφο, αφού ζωγραφίζει αγίους και εικονογραφικές παραστάσεις ολότελα αντιπροσωπευτικές της υψηλής λαϊκής τέχνης της Τουρκοκρατίας. “Η ανάστασις του Χριστού” (0,68×0,46) είναι σύνθεση με έντονη διακοσμητική διάθεση και μια κάποια δόση απλοϊκότητας πρωτόγονης. Ο Χριστός απεικονίζεται μετέωρος πάνω από τον Τάφο, καθώς ανεβαίνει θριαμβευτικά στους ουρανούς περιβαλλόμενος από απαστράπτουσα φωτεινή δόξα. Κρατά σημαία με τον σταυρό (λάβαρο) και το σουδάριό του σκεπάζει ένα μέρος του σώματός του, ενώ το υπόλοιπο ανεμίζει ανάμεσα στα σύννεφα και τη δόξα. Ο άγγελος που κάθεται πάνω στο μνημείο δείχνει τον κενό τάφο, ενώ οι τρεις στρατιώτες, που αποτελούν την φρουρά, ζωγραφίζονται σε διαφορετικές στάσεις.
«Η Ανάσταση» του Κωνσταντίνου Παρθένη είναι ένα έργο του 1917, και ανήκει στη θρησκευτική “τριλογία” (τα άλλα δύο είναι: Οι τρεις Μάγοι και Ο Θρήνος) που δημιουργήθηκε την ίδια χρονιά. Το έργο (ελαιογραφία σε μουσαμά 114×130 εκ. Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου 6505) είναι αποκαλυπτικό της μοναδικής ικανότητας που είχε ο ζωγράφος να αποδίδει στους πίνακές του το πνευματικό και γενικά το αιθέριο. «Η πνευματικότητα καθίσταται ορατή με το χρώμα, τη λεπτότητα της πινελιάς και τις εξαϋλωμένες φιγούρες. Το σώμα του Χριστού -που εικονίζεται λίγο δεξιότερα από το μέσο τυλιγμένος με το σάβανο- είναι εξαιρετικά σχηματοποιημένο, και συνδυάζει θερμά και ψυχρά χρώματα, που ανταποκρίνονται και στα χρώματα των άλλων μορφών και του χώρου (κυπαρίσσια, λόφοι). Η “Ανάσταση” του Παρθένη έχει τη σφραγίδα της ιδιοτυπίας του ελληνικού και ειδικότερα του αττικού φωτός. Έτσι το έργο παίρνει ένα δοξαστικό χαρακτήρα, όπως είναι αυτός της Ανάστασης του Χριστού, της νίκης της ζωής πάνω στο θάνατο.»
