Τσέσλαφ Μίλος ( 1911 – 2004) Πολωνός ποιητής, πεζογράφος, μεταφραστής και διπλωμάτης

Ο Τσέσλαφ Μίλος (πολων. Czesław Miłosz, προφ. Τσέσγουαφ Μίγουος, 30 Ιουνίου 1911 – 14 Αυγούστου 2004) ήταν Πολωνός ποιητής, πεζογράφος, μεταφραστής και διπλωμάτης. Διέφυγε στη Δύση το 1951 και απέκτησε την αμερικανική υπηκοότητα το 1970. Το 1980 βραβεύθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Η ζωή του στην Ευρώπη

Ο Μίλος γεννήθηκε στο χωριό Σετένιε (Szetejnie) της τότε Ρωσικής Αυτοκρατορίας, που σήμερα βρίσκεται στη Λιθουανία, ως γιος του πολωνολιθουανικής καταγωγής πολιτικού μηχανικού Αλεξάντερ Μίλος και της Βερόνικα Κούνατ (1887-1945), απογόνου του αριστοκρατικού οίκου Συρούτς (Syruć). Ο Τσέσλαφ απέκτησε ευχέρεια επικοινωνίας σε αρκετές γλώσσες: την πολωνική, τη λιθουανική, τη ρωσική, την αγγλική και τη γαλλική. Ο αδελφός του, Αντρέι (1917–2002), υπήρξε δημοσιογράφος, μεταφραστής λογοτεχνίας και παραγωγός ντοκιμαντέρ, που γύρισε πολωνικά ντοκιμαντέρ για τον αδελφό του.

Ο Μίλος ανατράφηκε ως Ρωμαιοκαθολικός στην αγροτική περιοχή της Λιθουανίας και έδινε έμφαση στην ταυτοποίησή του με το πολυεθνικό Μέγα Δουκάτο της Λιθουανίας, αρνούμενος να αυτοπροσδιορίζεται κατηγορηματικά ως Πολωνός ή Λιθουανός, μία στάση που προκαλούσε συζητήσεις. Είχε πει: «Η οικογένειά μου μιλούσε ήδη πολωνικά τον 16ο αιώνα, όπως ακριβώς πολλές οικογένειες μιλούν από παλιά σουηδικά στη Φινλανδία και αγγλικά στην Ιρλανδία, κι έτσι είμαι Πολωνός ποιητής και όχι Λιθουανός. Αλλά τα τοπία και ίσως το πνεύμα της Λιθουανίας δεν με εγκατέλειψαν ποτέ.» Ο Μίλος απαθανάτισε τη λιθουανική παιδική ηλικία του στο μυθιστόρημα του 1955 Η κοιλάδα του `Ισσα, καθώς και στο memoir του 1959 Native Realm. Συχνά ωστόσο αναφέρεται ότι είχε πει: «Η γλώσσα είναι η μόνη πατρίδα».

Ο Τσέσλαφ Μίλος (δεξιά) με τον αδελφό του Αντρέι στο Παγκόσμιο Συνέδριο του PEN Club στη Βαρσοβία, τον Μάιο του 1999

Στα νιάτα του ο Μίλος υιοθέτησε, όπως το έθετε, μία «επιστημονική, αθεϊστική θέση», ενώ αργότερα επέστρεψε στη χριστιανική πίστη. Μετά την ολοκλήρωση των γυμνασιακών του σπουδών στο γυμνάσιο Σιγισμούνδος Αύγουστος» στο Βίλνιους, σπούδασε νομική στο Πανεπιστήμιο Στέφαν Μπάτορυ και το 1931 ταξίδεψε στο Παρίσι, όπου επηρεάσθηκε από τον μακρινό του εξάδελφο Όσκαρ Μίλος, ποιητή και θεατρικό συγγραφέα. Το 1931 δημιούργησε την ποιητική ομάδα Żagary μαζί με τους επίσης νεαρούς ποιητές Γιέρζυ Ζαγκόρσκι, Τέοντορ Μπουζνίκι, Αλεξάντερ Ρύμκιεβιτς, Γιέρζυ Πούτραμεντ και Γιόζεφ Μασλίνσκι. Η πρώτη ποιητική συλλογή του Μίλος εκδόθηκε το 1934. Αφού πήρε το πτυχίο της νομικής εκείνο το έτος, πέρασε και πάλι ένα χρόνο στο Παρίσι με υποτροφία. Επιστρέφοντας, εργάσθηκε ως σχολιαστής στο Radio Wilno, αλλά απολύθηκε, κάτι που έχει αποδοθεί είτε στις αριστερές του απόψεις, είτε στις φιλο-λιθουανικές του απόψεις. Ο Μίλος έγραψε όλα τα ποιήματα, τα μυθιστορήματα και τα δοκίμιά του στην πολωνική γλώσσα, ενώ μετέφρασε και τους Ψαλμούς από την Παλαιά Διαθήκη στη πολωνική.

Ο Μίλος πέρασε όλο τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Βαρσοβία. Τότε παρακολούθησε κρυφές διαλέξεις από τον Πολωνό φιλόσοφο και ιστορικό της φιλοσοφίας και της αισθητικής Βλαντισλάβ Τατάρκιεβιτς.

Μετά τον πόλεμο, ο Μίλος διορίσθηκε ως πολιτιστικός ακόλουθος της Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας στο Παρίσι και στην Ουάσινγκτον. Για τη θέση αυτή επικρίθηκε από κύκλους Πολωνών μεταναστών στις δυτικές χώρες. Από την άλλη πλευρά, δέχθηκε επιθέσεις και λογοκρίθηκε στην Πολωνία όταν το 1951 διέφυγε και πήρε πολιτικό άσυλο στη Γαλλία. Ο ίδιος περιέγραψε τη ζωή του στο Παρίσι ως δύσκολη, καθώς εκεί υπήρχε ακόμα μεγάλη συμπάθεια στους κύκλους της διανόησης για τον κομμουνισμό. Ο Αλμπέρ Καμύ στάθηκε υποστηρικτικός απέναντί του, αλλά ο Πάμπλο Νερούδα τον απεκήρυξε ως «τον άνθρωπο που το έσκασε». Από την άλλη, οι προσπάθειές του να γίνει δεκτός στις ΗΠΑ απετύγχαναν, εξαιτίας του κλίματος του Μακαρθισμού.

Το βιβλίο του Μίλος Zniewolony umysł (=«Αιχμάλωτη σκέψη») αποτελεί μία μελέτη για το πώς συμπεριφέρονται οι διανοούμενοι κάτω από ένα καταπιεστικό καθεστώς. Ο Μίλος παρατήρησε ότι όσοι γίνονταν αντιφρονούντες δεν ήταν αυτοί με τα δυνατότερα μυαλά, αλλά αυτοί με το ασθενέστερο στομάχι. «Ο νους μπορεί να εκλογικεύσει τα πάντα», έγραψε, «αλλά το στομάχι έχει όρια». Σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού πολέμου, Αμερικανοί συντηρητικοί σχολιαστές όπως ο Γουίλιαμ Φ. Μπάκλεϋ αναφέρονταν σε αυτό το βιβλίο, κάτι που το έκανε διάσημο, ενώ ήταν συνηθισμένη βιβλιογραφία σε μαθήματα πολιτικής επιστήμης για τον ολοκληρωτισμό.

Το 1953 ο Μίλος βραβεύθηκε με το Prix Littéraire Européen («Ευρωπαϊκό Λογοτεχνικό Βραβείο»).

«Δίκαιος των Εθνών»

Κατά τη γερμανική κατοχή της Πολωνίας, ο Μίλος ήταν ενεργό μέλος της Organizacja Socjalistyczno-Niepodległościowa “Wolność” (=«Σοσιαλιστική Οργάνωση υπέρ της Ανεξαρτησίας Ελευθερία»). Μεταξύ των δραστηριοτήτων του ήταν και η βοήθεια σε Εβραίους της Βαρσοβίας. Ο αδελφός του ο Αντρέι βοηθούσε επίσης και το 1943 είχε μεταφέρει τον Πολωνοεβραίο Σεβερίν Τρος και τη σύζυγό του από το Βίλνιους σε ασφαλή κρυψώνα στη Βαρσοβία, όπου τους συντηρούσε. Οι Τρος σκοτώθηκαν κατά την Εξέγερση της Βαρσοβίας. Ο Μίλος βοήθησε τουλάχιστον άλλους τρεις Εβραίους, τα αδέλφια Βοουκομίνσκα. Για τη δράση του αυτή του απονεμήθηκε ο τίτλος του «Δίκαιου των Εθνών» από το Γιαντ Βασσέμ το 1989.

Η ζωή του στις ΗΠΑ

Ο Μίλος το 1998

Το 1960 ο Τσέσλαφ Μίλος μετανάστευσε στις ΗΠΑ και το 1970 έγινε Αμερικανός πολίτης. Από το 1961 ήταν καθηγητής στο Τμήμα Σλαβικών Γλωσσών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ.

Το 1978 τιμήθηκε με το Διεθνές Λογοτεχνικό Βραβείο Νέουσταντ. Το ίδιο έτος πήρε σύνταξη, αλλά εξακολούθησε να διδάσκει στο Μπέρκλεϋ. Δύο χρόνια αργότερα, το 1980 ο Μίλος βραβεύθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Μπόρεσε να επιστρέψει στην Πολωνία μόνο μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, αρχικώς για επίσκεψη και αργότερα για να ζήσει μερικώς στην Κρακοβία, μοιράζοντας τον χρόνο του ανάμεσα στο σπίτι του στο Μπέρκλεϋ και σε ένα διαμέρισμα στην Κρακοβία.

Σε μία συνέντευξη το 1994 ο Μίλος μίλησε για τη δυσκολία να γράφει θρησκευτική ποίηση σε έναν κατά μεγάλο μέρος «μετα-θρησκευτικό» κόσμο (post-religious world). Ανάφερε μία συζήτησή του με τον συμπατριώτη του Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄: Ο Πάπας, σχολιάζοντας μέρος του έργου του Μίλος, και ειδικότερα το 6 διαλέξεις σε στίχο, του είχε πει: «Κάνεις ένα βήμα μπροστά και ένα πίσω». Και ο ποιητής απάντησε: «πώς στον εικοστό αιώνα μπορεί κάποιος να γ009989 Λίγα χρόνια αργότερα, το 2000, ο Μίλος αφιέρωσε μία μάλλον απερίφραστη ωδή στον Ιωάννη Παύλο Β΄, με την ευκαιρία των ογδοηκοστών γενεθλίων του Πάπα

Ο θάνατος και η κληρονομιά του

Ο τόπος του τάφου του Τσ. Μίλος: ο ναός του Αρχαγγέλου Μιχαήλ της Σκάουκα, στην Κρακοβία

Η σαρκοφάγος του Μίλος

Ο Τσέσλαφ Μίλος απεβίωσε σε ηλικία 93 ετών στην Κρακοβία και τάφηκε στον εκεί ναό της Σκάουκα, ένας από τους τελευταίους που τάφηκαν εκεί. Διαδηλωτές απείλησαν να διακόψουν την πομπή της κηδείας με αιτιολογία ότι ήταν αντι-Πολωνός και ότι είχε υπογράψει ψήφισμα που υποστήριζε την ελευθερία του λόγου και συναθροίσεως των ομοφυλόφιλων. Χρειάσθηκε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ και ο εξομολογητής του Μίλος να εκδώσουν ανακοίνωση ότι ο συγγραφέας μετελάμβανε για να πάψει η διαμαρτυρία.

Η πρώτη σύζυγος του Μίλος, η Γιανίνα Ντούσκα (γενν. 1909), με την οποία είχαν παντρευτεί το 1944, είχε πεθάνει το 1986. Είχαν δύο γιους, τον `Αντονι (γενν. 1947) και τον Τζον Πίτερ (γενν. 1951). Η δεύτερη σύζυγός του, Κάρολ Θίγκπεν (γενν. 1944), μία ιστορικός γεννημένη στις ΗΠΑ, είχε πεθάνει το 2002.

Μία ποιητική σύνθεση του Μίλος είναι γραμμένη σε ένα μνημείο στο Γκντανσκ για τους εργάτες των ναυπηγείων που είχαν σκοτωθεί από τις δυνάμεις κρατικής ασφαλείας το 1970. Τα βιβλία και τα ποιήματά του έχουν μεταφρασθεί από πολλούς, μεταξύ των οποίων και οι Πίτερ Ντέιλ Σκοτ, Ρόμπερτ Πίνσκι και Ρόμπερτ Χας.

Τον Νοέμβριο του 2011 το Πανεπιστήμιο Γέιλ φιλοξένησε ένα συνέδριο με θέμα τη σχέση του Μίλος με την Αμερική. Η Βιβλιοθήκη σπανίων βιβλίων και χειρογράφων Μπέινεκε, όπου φυλάσσονται τα χειρόγραφα του Μίλος, φιλοξένησε επίσης μία έκθεση για τη ζωή και το έργο του, υπό τον τίτλο «Η εξορία ως πεπρωμένο: Ο Τσέσλαφ Μίλος και η Αμερική». Το ίδιο έτος, με την ευκαιρία της συμπληρώσεως 100 ετών από τη γέννησή του, έλαβε χώρα και ένα μεγάλο συνέδριο για τον Μίλος στην Κρακοβία (9 ως 15 Μαΐου 2011).

Επιλεγμένα έργα

Ελληνικές μεταφράσεις

• Αιχμάλωτη σκέψη
  • Μετάφρ. Χρήστος Χατζηεμμανουήλ, εκδ. «Ευρωεκδοτική», Αθήνα 1980
  • Μετάφρ. Ανδρέας Παππάς, Εκδόσεις «Παπαδόπουλος», Αθήνα 2017, 303 σελ., ISBN 978-960-412-852-5

Βιβλιογραφία

• Zagajewski, Adam, επιμ. (2007): Polish Writers on Writing, Trinity University Press, Τέξας
• Faggen, Robert, επιμ. (1996): Striving Towards Being: The Letters of Thomas Merton and Czesław Miłosz. Farrar Straus & Giroux
• Haven, Cynthia L., επιμ. (2006): Czeslaw Milosz: Conversations. University Press of Mississippi, ISBN 1-57806-829-0
• Miłosz, Czesław (2006): New and Collected Poems 1931-2001. Penguin Modern Classics Poetry, ISBN 0-14-118641-0 (μεταθανάτια συλλογή)
• Miłosz, Czesław (2010): Proud To Be A Mammal: Essays on War, Faith and Memory. Penguin Translated Texts, ISBN 0-14-119319-0 (μεταθανάτια συλλογή)