- Γράφει ο ΝΙΚΟΣ Χ. ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ
Η ιδέα αυτή φαίνεται να έχει κάποια βάση και αξίζει να την εξετάσουμε σε βάθος. Ένα οικονομικό σύστημα που χαρακτηρίζεται από την ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, την παραγωγή για κέρδος και την ελεύθερη αγορά. Η κυριαρχία ή η κυρίαρχη επιρροή ενός κράτους, μιας περιοχής ή μιας κοινωνικής ομάδας σε άλλους. Στο πλαίσιο αυτό, αναφέρεται στην κυρίαρχη θέση του καπιταλιστικού συστήματος στην παγκόσμια πολιτική και οικονομία. Οι συγκρούσεις μεταξύ κρατών ή ομάδων κρατών που προκύπτουν από γεωγραφικούς και πολιτικούς παράγοντες. Η συνεργασία μεταξύ των πιο ισχυρών κρατών του κόσμου για την επίτευξη κοινών στόχων.
Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι αντί να ανταγωνίζονται και να συγκρούονται μεταξύ τους, οι μεγάλες δυνάμεις (π.χ., ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, ΕΕ, Ιαπωνία) έχουν ένα κοινό συμφέρον στη διατήρηση της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων, η οποία προσφέρει τα θεμέλια για την οικονομική τους δύναμη και επιρροή.
Μέσω της συνεργασίας, μπορούν να διαχειριστούν τις οικονομικές κρίσεις. Οι μεγάλες δυνάμεις μπορούν να συντονίσουν τις οικονομικές πολιτικές τους για να αποτρέψουν ή να μετριάσουν τις παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να απειλήσουν τη σταθερότητα του καπιταλιστικού συστήματος. Μπορούν να εργαστούν για τη μείωση των εμπορικών φραγμών και την προώθηση της παγκοσμιοποίησης, δημιουργώντας έτσι νέες ευκαιρίες για καπιταλιστική επέκταση και συσσώρευση κεφαλαίου. Ακόμη, να συνεργαστούν για να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις από εναλλακτικά οικονομικά συστήματα ή κοινωνικά κινήματα που απειλούν την ηγεμονία του καπιταλισμού. Επιπλέον να δημιουργήσουν ένα σύνολο κανόνων και θεσμών που διέπουν την παγκόσμια οικονομία, διασφαλίζοντας ότι το σύστημα λειτουργεί προς το συμφέρον τους και διατηρεί την κυριαρχία του.
Για να δούμε όμως πώς υποστηρίζεται αυτή η θεωρία. Καταρχάς είναι οι παγκόσμιοι οικονομικοί θεσμοί που αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους του υπάρχοντος συστήματος. Η ύπαρξη και η δύναμη διεθνών οργανισμών όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), η Παγκόσμια Τράπεζα και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) δείχνουν ένα επίπεδο συνεργασίας μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων για τη διαχείριση της παγκόσμιας οικονομίας.
Από την άλλη, έχουμε το παράδειγμα συντονισμένων κινήσεων σε κρίσεις που ταρακούνησαν το σύστημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η συντονισμένη απάντηση στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όπου οι μεγάλες δυνάμεις συνεργάστηκαν για να διοχετεύσουν κεφάλαια στις οικονομίες και να σταθεροποιήσουν το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Αυτό ήταν ενδεικτικό της ιδέας της συνεργασίας που υποστηρίζεται σε περιόδους κρίσης.
Είδαμε τα τελευταία χρόνια ότι υπήρξαν γενικευμένες κινητοποιήσεις κατά της παγκοσμιοποίησης, αλλά εις μάτην. Παρά τις αυξανόμενες εντάσεις και την αντίδραση κατά της παγκοσμιοποίησης, οι μεγάλες δυνάμεις συνεχίζουν σε μεγάλο βαθμό να προωθούν το ελεύθερο εμπόριο και την οικονομική ολοκλήρωση.
Ωστόσο, δεν είναι πάντα ρόδινα τα πράγματα μεταξύ των δυνάμεων που αποτελούν τα θεμελιώδη στηρίγματα του συστήματος. Υπάρχει ανταγωνισμός και συγκρούσεις. Παρά τις περιπτώσεις συνεργασίας, οι μεγάλες δυνάμεις εξακολουθούν να εμπλέκονται σε έντονο ανταγωνισμό για οικονομική και πολιτική επιρροή. Οι γεωπολιτικές συγκρούσεις, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι αυξανόμενες εντάσεις στην περιοχή της Θάλασσας της Νότιας Κίνας, υπογραμμίζουν τα όρια της συνεργασίας.
Ανισότητα
Η ανισότητα και η εκμετάλλευση είναι όντως θεμελιώδη χαρακτηριστικά του καπιταλιστικού συστήματος. Ας εξετάσουμε αυτούς τους δύο όρους πιο αναλυτικά:
Στον καπιταλισμό, η ανισότητα αναφέρεται στην άνιση κατανομή των οικονομικών πόρων και των ευκαιριών μεταξύ των διαφορετικών ατόμων και κοινωνικών ομάδων. Αυτό μπορεί να εκδηλωθεί με εισοδηματική ανισότητα, όπου παρατηρούμε τεράστιες διαφορές στα εισοδήματα που κερδίζουν οι άνθρωποι από την εργασία τους. Είναι και η ανισότητα πλούτου, όπου έχουμε ακόμη μεγαλύτερες διαφορές στην ιδιοκτησία περιουσιακών στοιχείων, όπως σπίτια, μετοχές και άλλα περιουσιακά στοιχεία. Τέλος, με ανισότητα ευκαιριών, κι αυτό φαίνεται εκεί όπου έχουμε άνιση πρόσβαση σε εκπαίδευση, υγειονομική περίθαλψη και άλλες βασικές υπηρεσίες που μπορούν να επηρεάσουν τις οικονομικές προοπτικές ενός ατόμου.
Το βασικό ερώτημα είναι γιατί ο καπιταλισμός δημιουργεί ανισότητα και ποιοι είναι εκείνοι οι μηχανισμοί του καπιταλισμού συμβάλλουν στην ανισότητα; Τα μέσα παραγωγής (π.χ., εργοστάσια, γη, κεφάλαιο) ανήκουν σε ιδιώτες ή επιχειρήσεις, όχι στο σύνολο της κοινωνίας. Αυτό επιτρέπει στους ιδιοκτήτες να συσσωρεύουν κέρδη, ενώ οι εργαζόμενοι συχνά αμείβονται λιγότερο από την αξία της εργασίας τους. Ο ανταγωνισμός μπορεί να οδηγήσει σε νίκες για λίγους και ήττες για πολλούς. Οι επιχειρήσεις που είναι πιο επιτυχημένες συσσωρεύουν περισσότερο πλούτο, ενώ οι λιγότερο επιτυχημένες μπορεί να αγωνίζονται ή να αποτυγχάνουν, οδηγώντας σε απώλεια θέσεων εργασίας και οικονομική ανασφάλεια για τους εργαζόμενους. Το κίνητρο του κέρδους ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να μεγιστοποιήσουν τα έσοδα και να ελαχιστοποιήσουν το κόστος. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε χαμηλότερους μισθούς, κακές συνθήκες εργασίας και περιβαλλοντική ζημιά, επιβαρύνοντας δυσανάλογα τους εργαζόμενους και τις περιθωριοποιημένες κοινότητες. Ενώ η τεχνολογία μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα, μπορεί επίσης να οδηγήσει σε αντικατάσταση εργαζομένων από μηχανές, οδηγώντας σε απώλεια θέσεων εργασίας και αυξάνοντας την ανισότητα μεταξύ εκείνων που έχουν τις δεξιότητες να προσαρμοστούν και εκείνων που όχι.
Εκμετάλλευση
Η εκμετάλλευση στον καπιταλισμό αναφέρεται στην άνιση σχέση μεταξύ των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής (καπιταλιστές) και των εργαζομένων. Οι καπιταλιστές εξάγουν αξία από την εργασία των εργαζομένων, πληρώνοντάς τους λιγότερα από την πλήρη αξία των αγαθών ή των υπηρεσιών που παράγουν. Η διαφορά μεταξύ της αξίας που παράγουν οι εργαζόμενοι και των μισθών που λαμβάνουν αποτελεί την υπεραξία, η οποία αποτελεί την πηγή του κέρδους για τους καπιταλιστές.
Οι καπιταλιστές έχουν την εξουσία να ελέγχουν τις συνθήκες εργασίας, τα ωράρια και τους μισθούς, αφήνοντας συχνά τους εργαζόμενους με λίγη διαπραγματευτική δύναμη. Η παγκοσμιοποίηση επέτρεψε στις επιχειρήσεις να μεταφέρουν την παραγωγή σε χώρες με χαμηλότερους μισθούς και λιγότερους κανονισμούς, οδηγώντας σε αυξημένη εκμετάλλευση των εργαζομένων στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Συνέπειες της ανισότητας και της εκμετάλλευσης
Η ανισότητα και η εκμετάλλευση έχουν μια σειρά από αρνητικές συνέπειες για τα άτομα και την κοινωνία. Η ανισότητα μπορεί να οδηγήσει σε φτώχεια και κοινωνικό αποκλεισμό, καθώς οι άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση στους πόρους που χρειάζονται για να ζήσουν μια αξιοπρεπή ζωή. Η ακραία ανισότητα μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική αναταραχή, πολιτική αστάθεια και ακόμη και βία, καθώς οι άνθρωποι αισθάνονται ότι αδικούνται και αποκλείονται από τα οφέλη της κοινωνίας.
Η ανισότητα έχει συνδεθεί με μια σειρά από προβλήματα υγείας, όπως αυξημένα ποσοστά χρόνιων ασθενειών, ψυχικές ασθένειες και μειωμένο προσδόκιμο ζωής. Η υπερβολική ανισότητα μπορεί να οδηγήσει σε οικονομική αστάθεια, καθώς μειώνει τη συνολική ζήτηση και μπορεί να οδηγήσει σε χρηματοπιστωτικές κρίσεις.
Είναι ξεκάθαρο όμως ότι η οικονομική ανισότητα μπορεί να μεταφραστεί σε πολιτική ανισότητα, καθώς οι πλούσιοι έχουν μεγαλύτερη επιρροή στις πολιτικές αποφάσεις, υπονομεύοντας τη δημοκρατική διαδικασία.
Το καπιταλιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται από εγγενείς ανισότητες και εκμετάλλευση. Η συνεργασία μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων μπορεί να διαιωνίσει αυτές τις ανισότητες και να οδηγήσει στην περιθωριοποίηση των αναπτυσσόμενων χωρών και των ευάλωτων πληθυσμών.
Η ηγεμονία του καπιταλισμού αντιμετωπίζεται όλο και περισσότερο από κοινωνικά κινήματα και συχνά ατελέσφορες λαϊκές εξεγέρσεις σε όλο τον κόσμο. Αυτά τα κινήματα συχνά αντιτίθενται στην εξουσία των μεγάλων δυνάμεων και επιδιώκουν εναλλακτικά οικονομικά και πολιτικά συστήματα. Έχουμε διαπιστώσει, ωστόσο, ότι κάποιες ελπιδοφόρες εξεγέρσεις στην πορεία διαψεύστηκαν.
Η ιδέα ότι η συνεργασία των μεγάλων δυνάμεων μπορεί να παρατείνει την ηγεμονία του καπιταλισμού έχει κάποια βάση, αλλά δεν είναι χωρίς προβλήματα. Ενώ η συνεργασία μπορεί να βοηθήσει στη διαχείριση των κρίσεων και στην προώθηση της οικονομικής ολοκλήρωσης, οι εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλισμού, όπως ο ανταγωνισμός, η ανισότητα και η εκμετάλλευση, καθώς και η αυξανόμενη αντίσταση από τα κοινωνικά κινήματα, θέτουν σημαντικές προκλήσεις στην ικανότητά του να διατηρήσει την ηγεμονία του επ’ αόριστον.
