Σύμφωνα με τον Γιάλομ, «η ευθύνη έχει πολλές αποχρώσεις. Υπεύθυνο χαρακτηρίζουμε έναν άνθρωπο που αξίζει την εμπιστοσύνη μας και στον οποίο μπορούμε να στηριχτούμε. Η λέξη ευθύνη συνεπάγεται επίσης ότι αναλαμβάνουμε μια δέσμευση- νομική, οικονομική, ηθική. Στο πεδίο της ψυχικής υγείας ο όρος ευθύνη αναφέρεται τόσο στην ικανότητα του θεραπευόμενου να συμπεριφέρεται με λογικό τρόπο όσο και στην ηθική δέσμευση του ψυχοθεραπευτή απέναντι στον θεραπευόμενο» (σελ. 313).
Η ευθύνη έμμεσα συνδέεται με μια υπαρξιακή διάσταση. Αποτελεί πρωταρχικό συστατικό της ύπαρξης και συνδέεται άμεσα με την ελευθερία. Μόνο αν το άτομο είναι ελεύθερο να δημιουργήσει τον κόσμο, έχει νόημα η έννοια της ευθύνης. Αν ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος δεν έχει την επιλογή της ευθύνης. Σύμφωνα με τον Σαρτρ, ο άνθρωπος όχι μόνο είναι ελεύθερος, αλλά είναι καταδικασμένος στην ελευθερία. «Η ελευθερία επεκτείνεται πέρα της ευθύνης για τον κόσμο, δηλαδή της απόδοσης σημασίας στον κόσμο: Ο καθένας μας είναι επίσης απολύτως υπεύθυνος για τη ζωή του, όχι μόνο για τις πράξεις του, αλλά και για τη μη δράση του» (σελ. 316).
Σε αντίθεση με τη βικτοριανή εποχή του Φρόυντ, όπου κυριαρχούσε η καταπίεση των ορμών, στη σύγχρονη κοινωνία, το άτομο έχει τη δυνατότητα της επιλογής και καλείται να διαχειριστεί κυρίως την ελευθερία του. «Καθώς δεν πιέζονται πια εσωτερικά από αυτό που ‘πρέπει’ ή ‘οφείλουν’ να κάνουν, έχουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της επιλογής –το τι επιθυμούν να κάνουν. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν ψυχοθεραπεία με σαφείς ενοχλήσεις, που δυσκολεύονται να τις προσδιορίσουν επακριβώς. Πράγματι, συχνά τελειώνοντας την πρώτη συμβουλευτική μου συνεδρία δεν έχω ξεκάθαρη εικόνα για το πρόβλημα του θεραπευόμενου, για αυτό καταλήγω να θεωρήσω ότι η αδυναμία του να προσδιορίσει το πρόβλημα είναι το πρόβλημα. Ο θεραπευόμενος διαμαρτύρεται ότι ‘κάτι του λείπει’ από τη ζωή, ότι έχει αποκοπεί από τα συναισθήματά του, ότι νιώθει κενός, άκεφος, ότι παραδέρνει στο πέλαγος. Εξίσου συγκεχυμένη είναι και η πορεία της ψυχοθεραπείας» (σελ. 320).
Ένας τρόπος άμυνας ενάντια στην επίγνωση της προσωπικής ευθύνης είναι «η δημιουργία ενός ψυχικού κόσμου όπου ο άνθρωπος δεν αισθάνεται ελεύθερος, αλλά νιώθει ότι μια δύναμη ακαταμάχητη αλλότρια προς το εγώ κυβερνά την ύπαρξή του. Αυτή η άμυνα ονομάζεται ‘καταναγκαστικότητα’» (σελ. 321). Μπορούμε να αποφύγουμε το ζήτημα της ευθύνης και της επιλογής μέσα από μια καταναγκαστική συμπεριφορά, που μας αφαιρεί τη δυνατότητα της επιλογής.
Ένας ακόμη τρόπος άμυνας και εν τέλει αποφυγής της ευθύνης είναι να τη μεταθέσουμε σε άλλους. Στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, για να υπάρξει ψυχοθεραπευτική αλλαγή θα πρέπει να μπορέσει το άτομο να αναλάβει την ευθύνη. Αν πιστεύουμε ότι όλα τα αρνητικά προκαλούνται από κάποιον άλλο ή από κάποιο εξωτερικό αίτιο, τότε δεν έχουμε κανένα λόγο να δουλέψουμε με προσήλωση με στόχο την προσωπική μας αλλαγή. Οι άνθρωποι μπορεί να είναι αρκετά εφευρετικοί στην προσπάθειά τους να αποφύγουν τη συνειδητοποίηση της ευθύνης που φέρουν.
Ο Γιάλομ αναφέρει σχετικά με τη μετάθεση της ευθύνης: «Στην κλινική πράξη συναντάμε συχνά και άλλους τρόπους μετάθεσης της ευθύνης. Οι παρανοειδείς θεραπευόμενοι μεταθέτουν εμφανώς τη δική τους ευθύνη σε άλλους ανθρώπους και εξωτερικές δυνάμεις. Αποποιούνται τα συναισθήματα και τις επιθυμίες τους και τα αποδίδουν σε άλλους και ερμηνεύουν σταθερά τη δυσφορία και τις αποτυχίες τους ως αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων. Στην περίπτωση του παρανοειδούς θεραπευόμενου ο κυριότερος, αλλά συχνά ανέφικτος, στόχος του θεραπευτή είναι να τον βοηθήσει να αποδεχτεί ότι τα αισθήματα που ο πρώτος προβάλλει στους άλλους είναι δικά του» (σελ. 325). Η αποφυγή της ευθύνης είναι ένα από τα πιο σημαντικά εμπόδια κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας.
Ορισμένοι άνθρωποι αποφεύγουν την ευθύνη παριστάνοντας τα αθώα θύματα γεγονότων που οι ίδιοι έχουν προκαλέσει. Επίσης, κάποιοι άνθρωποι δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη επειδή προσωρινά βρίσκονται εκτός εαυτού. «Ορισμένοι θεραπευόμενοι μπαίνουν σε μια παροδική κατάσταση παραλογισμού, στην οποία μπορούν να λειτουργούν ανεύθυνα, χωρίς να είναι υπόλογοι για τη συμπεριφορά τους ούτε στον ίδιο τους τον εαυτό» (σελ. 327). Η απώλεια ελέγχου προσφέρει τη δυνατότητα για στοργή. «Ορισμένοι θεραπευόμενοι έχουν τόσο βαθιά λαχτάρα ο θεραπευτής να τους κανακεύει, να τους τρέφει, να τους φροντίζει με τρόπους μεγάλης οικειότητας, που, για να πετύχουν τον σκοπό τους, ‘χάνουν τον έλεγχο’ φτάνοντας ακόμα και σε βαθιά παλινδρόμηση που απαιτεί νοσηλεία» (σελ. 327).
«Η ανάληψη ευθύνης μας οδηγεί να εγκαταλείψουμε την πίστη στην ύπαρξη του υπέρτατου σωτήρα- μια αποστολή εξαιρετικά δύσκολη, για όποιον έχει χτίσει την κοσμοθεωρία του γύρω από την πίστη αυτή» (σελ. 328). Είναι σημαντικό να μπορέσει ο θεραπευόμενος να καταλάβει ότι ο ίδιος προκαλεί τη δυσφορία του.
- Πηγή: Yalom, I. (2020). Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία. Εκδόσεις Άγρα.
Κουραβάνας Νικόλαος & Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc.
Posted by Κουραβάνας Νικόλαος- Παπαδοπούλου Ελένη, Ψυχολόγοι, MSc
