(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)

«Εκτήσω τη ταπεινώσει τα υψηλά, τη πτωχεία τα πλούσια». Αυτά τα θαυμάσια λόγια είναι παρμένα από το τροπάρι του αγίου Νικολάου και λένε πως αυτός ο άγιος απέκτησε με την ταπείνωση τα υψηλά, δηλαδή αξιώθηκε να πάρει μεγάλα πνευματικά χαρίσματα με την ταπείνωση, και με τη φτώχεια πλούτισε την ψυχή του με ουράνιους θησαυρούς.

Αλλά αυτά τα λόγια είναι και γενικά σύμβολα για την Ελλάδα και για την Ορθοδοξία, που είναι η θρησκευτική έκφρασή της. Το «τη πτωχεία τα πλούσια» είναι παρόμοιο με το αρχαίο ρητό «καλλιτεχνούμεν μετ’ ευτελείας», που εξηγεί την απλότητα, την λιτότητα που υπάρχει στην τέχνη μας, και γενικά σε όλα μας.

Πρώτα-πρώτα, η φύση μας είναι «τη πτωχεία πλουσία», δηλαδή φαίνεται απ’ έξω φτωχή, μα στο βάθος είναι πλούσια. Ένα μάτι που βλέπει μοναχά εξωτερικά και ξώπετσα, δε μπορεί να νοιώσει το πνευματικό βάθος που υπάρχει πίσω από τα φαινόμενα. Η ελληνική φύση είναι απλή και λεπτή: Βουνά που είναι σπανά τα περισσότερα, δίχως δέντρα ή με λιγοστά δεντράκια, μικρά λαγκάδια, ανάμεσα στις πλαγιές, ξεροπόταμα με δάφνες, λυγαριές και λίγες ταπεινές ιτιές, κάμποι κίτρινοι, δίχως πολλές πρασινάδες, αμπέλια κατάχλωρα, ακροθαλασσιές ήμερες, νησιά πολλά και ξέρες, βράχοι σκουριασμένοι.

Παντού λίγη βλάστηση, λίγος σκοίνος, μα τα λιγοστά δέντρα και τα πολλά αγριόκλαρα είναι εκφραστικά στον υπέρτατο βαθμό, λες κ’ είναι ζωντανά πλάσματα, με ψυχή και με μιλιά. Ένα δέντρο που στέκεται στην έρημη πλαγιά απομοναχιασμένο, ή ένα άλλο καμπουριασμένο απάνω από μία βρύση η δίπλα σ’ ένα ρημοκκλήσι, θαρρείς πως είναι ζωντανοί άνθρωποι.

Σ’ άλλο μέρος φαίνουνται από μακρυά δυο τρία δέντρα μαζωμένα, με διάφορα σχήματα, και θαρρείς πως κουβεντιάζουνε μεταξύ τους, αγναντεύοντας κάτω τον κάμπο ή το γαλανό πέλαγο. Αλλού πάλι βλέπεις περισσότερα δέντρα, ένα κοπάδι και σου φαίνουνται κι αυτά σαν ζωντανά. Δεν είναι σαν εκείνα που βλέπει κανένας σε άλλες χώρες, ακαταμέτρητα, πυκνά, απαράλλαχτα το ‘να με τ’ άλλο, στοιβαγμένα το ‘να κοντά στ’ άλλο μέσα στα δάση, σαν νεκρά, σαν να βγήκανε από κανένα εργοστάσιο, όπως τα σπιρτόξυλα μέσα στο κουτί, χωρίς φυσιογνωμία ιδιαίτερη, χωρίς έκφραση, δίχως μυρουδιά.

Όπως ο άνθρωπος χάνει τον εαυτό του μέσα σ’ ένα πλήθος ακαταμέτρητα, έτσι και το δέντρο ή ό,τι άλλο φυσικό κτίσμα, χάνεται μέσα στο ακαταμέτρητα διάστημα. Η φύση σ’ αυτές τις χώρες είναι ακόμα σαν χάος, που βαραίνει σαν βραχνάς την ψυχή του ανθρώπου.

Το ίδιο γίνεται και με τα μεγάλα βουνά που υπάρχουνε στις ξένες χώρες, που είναι έξω από τα μέτρα του ανθρώπου, κ’ η ματιά του δεν μπορεί να τα περιλάβει, ούτε η ψυχή του να τα νοιώσει, κρυμμένα μέσα σε πυκνές αντάρες. Ενώ τα δικά μας τα βουνά, θαρρείς πως είναι καμωμένα για τον άνθρωπο, λίγο πολύ στα μέτρα του.

Έχουνε κάποια εκφραστικά σχέδια, όπως προβάλλουνε το ‘να πισ’ από τ’ άλλο, ήσυχα, ξαπλωμένα στον ήλιο, ή γερμένα για να ξεκουραστούνε κατά το βασίλεμα, σαν τα βόδια που κείτουνται στο χωράφι, αναχαράζοντας ειρηνικά, θαρρείς πως είναι άνθρωποι, σαν τσομπαναρέοι, σαν τσελιγκάδες. Γι’ αυτό και τα θαυμάσια τραγούδια μας τα τραγουδήσανε, σαν να είναι κάποια ζωντανά πλάσματα:

Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος τα δυό βουνά μαλώνουν
γυρίζ’ ο γέρο Όλυμπος και λέγει του Κισσάβου…

ή

Έχετε γεια ψηλά βουνά
και δροσερές βρυσούλες,
κι εσείς Τζουμέρκα κι Άγραφα,
παλληκαριών λημέρια.

Στη φύση μας όλα είναι απλά, καθαρά, λιγοστά, όχι πλήθος που κουράζει το μυαλό. Γι’ αυτό και τα αισθήματά μας είναι τα ίδια, απλά, όσο είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας και δεν θέλουμε να κάνουμε τον Ευρωπαίο.

Αυτή, λοιπόν, η απλότητα που υπάρχει στη φύση μας και στην ψυχή μας, είναι η πλούσια φτώχεια που είπαμε. Η απλότητα φαίνεται για φτώχεια στο μάτι και στην ψυχή του ρηχού ανθρώπου. Και πλούτος νομίζεται το πλήθος. Ο αρχαίος είπε το ρητό: «Ουκ εν τω πολλώ το ευ, αλλ’ εν τω ευ το πολύ».

Ερχόμαστε τώρα στην τέχνη. Η τέχνη μας είναι κι αυτή σαν τη φύση μας, απλή απ’ έξω και πλούσια από μέσα. Τα αρχαία χτίρια ξεκουράζουνε με την απλότητά τους. Οι κολόνες, τα αετώματα, οι μετόπες, όλα είναι απλούστατα. Δυο τρεις κολόνες στέκουνται απάνω σ’ έναν ψηλόν κάβο, κ’ είναι τόσο αρμονικές με την τοποθεσία, που θαρρεί κανένας πως και τα δυο, το φυσικό και το τεχνητό, τα έκανε το ίδιο χέρι, το ίδιο αίσθημα!

Οι βυζαντινές εκκλησίες με τον τρούλο θαρρείς πως είναι μικρά βουναλάκια απάνω στα μεγάλα. Τα μικρά ρημοκκλήσια με την καμαρωτή σκεπή, με το ανεπιτήδευτο χτίσιμο, στέκουνται απάνω στις ράχες η στις πλαγιές, μ’ ένα δυό δεντράκια για συντροφιά, κ’ είναι τόσο ταιριαστά με τη γύρω τοποθεσία, που τα χαίρεσαι, όπως χαίρεσαι έναν έμορφο βράχο, ένα νησάκι, έναν κάβο.

Τα χωριάτικα σπίτια, τα παλιά, όχι αυτά που χτίζουνε τώρα οι χωριάτες, πιθηκίζοντας την Αθήνα, κοίταξε πόσο σύμφωνα είναι με τη φύση. Ενώ όσα κάνουνε τώρα κάποιοι ξιππασμένοι χωριάτες, τα μοντέρνα, με το στερεότυπο κρύο σχέδιο, με τα στερεότυπα χρώματα, με τις ευρωπαϊκές σιδεριές με τα «αρτιφισιέλ», κοίταξε κι ομολόγησε τι φωναχτή παραφωνία είναι μέσα στην απλή και ταπεινή αρμονία που κάνουνε τ’ άλλα τα σπίτια του χωρίου.

Φώτης Κοντογλου: Η παράδοση σ’ έναν τόπο είναι ο μοναχός αληθινός δρόμος για τις τέχνες!

Φώτης Κόντογλου αυτοπροσωπογραφία μαζί με τα μέλη της οικογένειάς του.

«Τη πτωχεία τα πλούσια», Η γνήσια ελληνική τέχνη

Η τέχνη είναι σωστή κι αληθινή, όταν εκείνος που την κάνει έχει και γερό ένστικτο, όπως οι απλοί άνθρωποι των χωριών, ενώ εκείνος που κάνει ό,τι κάνει με ξερή γνώση, και κείνη δανεική και συμβατική, όπως η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική κ’ η μουσική που διδάσκονται σήμερα στις διάφορες σχολές, δεν έχει καθόλου αυτή την αίσθηση που χρειάζεται για να είναι σε αρμονία αυτό που κάνει με τα γύρω του φυσικά φαινόμενα.

Για τούτο η παράδοση σ’ έναν τόπο είναι ο μοναχός αληθινός δρόμος για τις τέχνες, και γενικά για κάθε έκφραση της ζωής, τα δε άλλα είναι «ξύλα, πλίνθοι και κέραμοι, ατάκτως ερριμμένα», χωρίς κανέναν δεσμό, ούτε μεταξύ τους, ούτε με τον τόπο, χωρίς καμμιά δικαίωση.

Κοιτάξετε πόσο πολύπλοκα και μπερδεμένα καταφορτωμένα, με ανόητες σαβούρες είναι τα κτίρια της γοτθικής τέχνης, της ιταλικής Αναγέννησης, και τ’ άλλα που κάναμε στις λατινικές και στις αγγλοσαξονικές χώρες. Απελπισία! Μπιχλιμπίδια και στριφογυρίσματα. Το ίδιο και στην Ανατολή, στην Ινδία και στην Κίνα: Παγόδες σαν λαβύρινθοι, βραχνάς αληθινός!

Οι δυτικοί, από το ανόητο παραφόρτωμα που κάνανε στα χτίριά τους, με κορνίζες, με πάστες, με λογής λογής ανάγλυφα, που φτάξανε πια στις τούρτες της Νότιας Αμερικής, πήρανε σήμερα βόλτα και φτάξανε μονομιάς στην άλλη άκρη, στο μοντέρνο στον Λεκορμπυζιέ, δηλαδή στο ξεγύμνωμα, στην πουριτανική αισθητική, στο σκέτο κασόνι.

Τα ίδια γίνουνται και στις άλλες τέχνες. Η δική μας ζωγραφική, δηλαδή η βυζαντινή, είναι απλή και λιτή στην όψη, καθαρισμένη από τα μάταια κι ανώφελα στολίδια της προοπτικής και της ανατομίας, καθαρή σαν κρούσταλλο, κι από μέσα γεμάτη πνευματικό βάθος, χωρίς επιτήδεψη που θέλει, να ξεγελάσει το μάτι (trompe d’ oeil), δηλαδή πράγματα σαλντιμπαγκικά, κατώτερα από τους σκοπούς που πρέπει να ‘χει η τέχνη.

Η ζωγραφική σε άλλες χώρες στάθηκε κολλημένη μόνο στο φαινόμενο, παραφορτωμένη με αδιαφόρετα πράγματα, με προοπτικές, με ανατομίες, με σκηνοθεσίες θεατρικές, με φωτισμούς επιτηδευμένους και ψεύτικους, παραγεμισμένη με ένα σωρό ανόητα εφευρήματα, με ταβάνια πλουμισμένα, που δείχνουνε τάχα βάθος στο διάστημα, χωρίς καμμιά απλότητα, μπερδεμένη και πατικωμένη, όπως π.χ. είναι τα έργα του Μιχαήλ Αγγέλου, μ’ ένα σωρό μπεχλιβάνηδες, του Τισιάνου, του Βερονέζε, προπάντων του Τιντορέττο, με χιλιάδες πρόσωπα, σε σημείο να μη βλέπεις τίποτα, τα έργα του Ρούμπενς, που είναι σαν κρεοπωλείο γεμάτο σάρκες και μάταιες επιδείξεις.

Ακόμα κ’ οι πιο παλιοί τεχνίτες τους είναι γεμάτοι από ανόητη ματαιότητα και στα θρησκευτικά έργα, όπως π.χ. «η προσκύνηση των Μάγων» του Τζεντίλε ντα Φαμπριάνο και του Μπενότσο Γκότσολι, που παριστάνουνε έναν στρατόν ολόκληρον από «ιππότες» ντυμένους καρναβαλίστικα, άλλους καβαλάρηδες κι άλλους πεζούς, με καμήλες φορτωμένες, με λυκόσκυλα, με γεράκια του κυνηγίου, με ελάφια, με χρυσά κι αργυρά ρούχα με αραπάδες, με σαρίκια, με ρόμπες λογιών λογιών, με βάζα, με κουτιά, με ό,τι φαντασθεί κανένας· κι όλοι αυτοί πάνε να προσκυνήσουνε, τάχα, «το θείον βρέφος», που δεν φαίνεται καθόλου μέσα σ’ εκείνον τον κυκεώνα!

Ενώ οι δικοί μας ζωγράφοι ζωγραφίζουνε τους τρεις Μάγους, απλά και καθαρά, μάλιστα μικρόσωμους, και δίνουνε τα δώρα τους στην Παναγιά, που κρατά τον νιογέννητο Χριστό, ταπεινά, απλά, όπως είναι γραμμένα και στο Ευαγγέλιο, χωρίς αυτές τις παράτες και τις φιέστες στου κασίδη το κεφάλι. Βάθος δε πνευματικό κανένα δεν υπάρχει στους δυτικούς, μοναχά βουή και σαματάς: Όπερα!

Κ’ η μουσική μας είναι και κείνη απλή, σεμνή, καθαρή, και κάνει πιο εκφραστικά τα λόγια ενός τραγουδιού, και τα όργανα που την παίζουνε είναι απλά και λιγοστά: η λύρα που έπαιζε ο Τέρπανδρος, το σαντούρι που έπαιζε ο Όμηρος, η φλογέρα που έπαιζε ο Εύμαιος. Κ’ η ψαλμωδία μας είναι απλή, παθητική και πνευματική, χωρίς κανένα όργανο.

Σε άλλες χώρες η μουσική γίνηκε επιστήμη βαρειά. Ένα τιποτένιο «μοτίβο» γίνεται περίπλοκο και φοβερό «έργο», βαρύ και καταθλιπτικό, σαν τα κτίρια τους, σαν τις ζωγραφιές τους, σαν τα δράματά τους. Και τα όργανα που παίζουνε αυτή τη μουσική είναι ακαταμέτρητα, ολόκληρες φάλαγγες, που το τίποτα το κάνουμε βροντή του ουρανού! Αυτά ξιππάζουνε τους ματαιόδοξους, που παίρνουνε το πλήθος για πλούτο, και δεν είναι σε θέση να ζητήσουνε το «τιμιώτατον», που βρίσκεται μοναχά μέσα στην απλότητα.

Προσπάθησα να σου δώσω να νοιώσεις την «πλούσια φτώχεια», που υπάρχει στα δικά μας πράγματα, δηλαδή την απλή όψη της φύσης μας και της τέχνης μας, που κρύβει όμως μυστικούς θησαυρούς. Όπου υπάρχει τυμπανοκρουσία και μεγάλη φασαρία και σκηνοθεσία, να ξέρεις πως δεν υπάρχει παραμέσα τίποτε άλλο απ’ αυτό που ακούς και βλέπεις.

Αν, λοιπόν, ένοιωσες κάτι απ’ αυτά που είπαμε, τώρα που τελειώνεις το διάβασμα θα καταλάβεις καλύτερα την εμορφιά και την αλήθεια, που έχουνε τα λόγια που διάβασες στην αρχή: «Τη ταπεινώσει τα υψηλά, τη πτωχεία τα πλούσια».

 

Από το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου, «Ευλογημένο καταφύγιο» των εκδόσεων Ακρίτας.