- Θανάσης Νιάρχος
Ο χρόνος μαζί με τα καλά – που δεν θα έπρεπε να συμβαίνει – παρασύρει και τα κακά που, αν το καλοσκεφθούμε, μάλλον για ευτύχημα πρόκειται. Οπως τα καλά με το να ξεχνιούνται δεν προφταίνουν δυστυχώς να δημιουργήσουν παράδοση, εκτός κι αν έχουν γραφεί, έτσι και τα κακά γίνονται αμφίβολα, προβληματικά αν και κατά πόσο υπήρξαν. Κάτι που δεν θα έπρεπε να μας κάνει απάνθρωπους, Ή να θεωρούμε ως δικαιολογία για το όποιο παραστράτημα Ή έγκλημα το «ποιός θα το θυμάται μετά από δέκα χρόνια». Γιατί υπάρχει μια βαθύτερη δικαιοσύνη και η περίπτωση του Σπύρου Μελά είναι πολύ ενδεικτική προκειμένου να τη συνειδητοποιήσει κανείς.
Υπήρξε ένας κολοσσός της δημοσιογραφίας. Αλλά κι ένας σπουδαίος λογοτέχνης. Με ιστορικά αφηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, μελετήματα. Ομως όσοι τον θυμούνται τον θυμούνται κυρίως για τα χρονογραφήματά του. Αν τα συγκέντρωνες, ούτε καν στο σύνολό τους, σ’ ένα μόνο μέρος τους, θα «έστρωνες» την Εθνική Οδό Αθηνών – Θεσσαλονίκης. Δύο ή και τρία χρονογραφήματα την ημέρα, για δεκαετίες, σε εφημερίδες με διαφορετική ιδεολογική τοποθέτηση, με το όνομά του Σπύρος Μελάς στη μία, με τα ψευδώνυμα Φουρτούνιο, Θεατής, Δον Κιχώτης στις άλλες.
Μάστορας ξεχωριστός σε όλα τα είδη του λόγου με τα οποία καταπιάστηκε, τον τιμούσαν συνάδελφοί του, παλαιότεροι και νεότεροι – ιδίως στο χρονογράφημα -, αν και τον αποστρέφονταν για τις πολιτικές του παλινωδίες και ανακολουθίες που υπήρξαν συχνά αποτροπιαστικές και που τις επιχειρούσε στο φως της ημέρας χωρίς ντροπή ή φόβο.
Γεννημένος στη Ναύπακτο το 1883, χωρίς ιδιαίτερες σπουδές, παρά μόνο για ένα φεγγάρι στη Νομική Σχολή, για εξήντα στη συνέχεια χρόνια, μαζί με τη δημοσιογραφική κυρίως δραστηριότητά του, θα καλύψει τις πιο εξωφρενικά αλληλοσυγκρουόμενες πολιτικές και ιδεολογικές θέσεις. Μιλάμε για μια ξέχωρα κρίσιμη εθνική περίοδο με τους Βαλκανικούς Πολέμους, τη δικτατορία του Μεταξά, την Κατοχή, τον πόλεμο, τον Εμφύλιο. Κάνει το ντεμπούτο του το 1910 με ριζοσπαστικές, σοσιαλιστικές θέσεις, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του ’20 θα φυλακιστεί για τις βενιζελικές του ιδέες.
Γεγονός όμως που δεν θα τον εμποδίσει αργότερα να γράψει φοβερά άρθρα εναντίον του Βενιζέλου. Αλλά και να τοποθετηθεί την ίδια περίοδο που έγραφε τα άρθρα αυτά ως αρχισυντάκτης μιας αδιάλλακτης βενιζελικής εφημερίδας. Με τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου του Μεταξά θα γίνει θερμός οπαδός του νέου καθεστώτος, προκαλώντας μια βαθιά διάψευση σε συναδέλφους του λογοτέχνες που υπό τη διεύθυνσή του συνεργάζονταν στην έκδοση του περιοδικού «Ιδέα», ενός οργάνου που μαχόταν για την ελευθερία του πνεύματος.
Την ισχυρότερη όμως διάψευση την επιφύλαξε σε όλους όταν, λίγες ημέρες μετά την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα τον Απρίλη του 1941, δημοσίευσε μια πλειάδα άρθρων μιλώντας απροκάλυπτα και κυνικά για την επιβαλλόμενη συνεργασία με τον εχθρό. Κατόπιν όλων αυτών, το να ταξιδέψει στη Σουηδία για να ναρκοθετήσει την υποψηφιότητα του Αγγελου Σικελιανού και του Νίκου Καζαντζάκη ώστε να μην τους απονεμηθεί το Νομπέλ δεν μπορεί να λογαριαστεί ούτε ως πταίσμα.
Ισως το πιο καίριο ψυχολογικό πορτρέτο του Σπύρου Μελά να μας το δίνει ο Γιώργος Θεοτοκάς, που είχε γράψει για τον δημιουργό του «Ρήγα Βελεστινλή» στα 1948: «Σε παλαιότερα χρόνια ελευθεροτυπίας και μεγάλων εκλογικών αγώνων, όταν ο νέος κυβερνήτης πήγαινε να αναλάβει την εξουσία, ήταν σχεδόν αναπόφευκτο πως θα έβρισκε στον προθάλαμο του πολιτικού γραφείου τον Σπύρο Μελά να τον περιμένει. Ηταν ο ίδιος ο Σπύρος Μελάς που λίγο πριν τον είχε καταγγείλει από τις στήλες του Τύπου ως εχθρό του λαού, ως προδότη των εθνικών ιδανικών. Τώρα τον άρπαζε με φωνή συγκινημένη, συχνά με δάκρυα στα μάτια (γιατί παρασύρεται σαν τους ηθοποιούς από τον ρόλο που παίζει και κλαίει αληθινά) και του έλεγε: “Είμαστε στο πλευρό σας, πρόεδρε, έτοιμοι για κάθε θυσία. Τραβάτε εμπρός και σας ακολουθούμε μέχρις εσχάτων”. Ολος ο κόσμος ήξερε πως είχε πει τα ίδια λόγια στον αρχηγό της αντίπαλης παράταξης και πως θα τα ξανάλεγε με την πρώτη ευκαιρία».
Θα δυσκολευόταν κανείς να τον χαρακτηρίσει ως «πρόγονο» αντίστοιχων συμπεριφορών στη σημερινή ανοιχτή μας κοινωνία – όχι βέβαια πως δεν παρατηρούνται εντυπωσιακές μετακινήσεις και παλινωδίες, αλλά εν πάση περιπτώσει γίνονται με λιγότερο ηχηρό και πολύ πιο «κομψό» τρόπο. Κανείς δεν θα τολμούσε σήμερα να υποστηρίξει, αν τον ρωτούσαν για την πολιτική του τοποθέτηση, όπως το έκανε ο Σπύρος Μελάς, ότι είναι «υπέρ μιας βασιλευομένης δημοκρατίας με κομμουνιστή πρωθυπουργό». Ή όπως το έγραψε ο σκηνοθέτης και θεατράνθρωπος Δημήτρης Μυράτ, ακούγοντάς τον να λέει ότι ο Αριστοτέλης είχε πει πως «ίδιον του ελευθέρου ανδρός είναι η αχαριστία». Κουβέντα βέβαια που δεν την είχε πει ο Αριστοτέλης, αλλά με ειρωνική σημασία την είχε βάλει ο Μένανδρος στο στόμα ενός δούλου. (Μια κουβέντα επιπλέον που την είχε αρπάξει η Μαρίκα Κοτοπούλη και την είχε κάνει μπαϊράκι, ιδρύτρια μαζί με τον Σπύρο Μελά και τον Μήτσο Μυράτ της Ελευθέρας Σκηνής).
Κατόπιν όλων αυτών ακούγεται ως κάτι εντελώς φυσικό να γράφει ο Σπύρος Μελάς για τον Φώτο Πολίτη πριν από τον θάνατό του: «Ο κ. Φώτος Πολίτης έχει φοβερά προηγούμενα κατά της εξυπνάδας. Προτιμά την ηλιθιότητα. Γι’ αυτό ακριβώς δεν έχει επαινέσει ώς τώρα παρά μόνο συγγραφείς αποδεδειγμένως ηλίθιους και αναμφισβητήτως ηλίθια βιβλία». Και αμέσως μετά τον θάνατο του Φώτου Πολίτη: «Ενα κυπαρίσσι έπεσε με αιφνιδιαστική σκληρή μπαλταδιά του Χάρου: ο Φώτος Πολίτης. Και τον λέω κυπαρίσσι για την ευγενική του διανοητική γραμμή, για τη λαμπαδωτή πνευματική του κορμοστασιά και την ευγένεια του ήθους, για τη σταθερότητα και τους ηρωικούς του αγώνες προς όλους τους κακούς ανέμους».
Παγιωμένη λοιπόν συνήθεια του Μελά άλλα να λέει κι άλλα να κάνει, το επιβεβαιώνει με τον τρόπο της και η Μάρω Σεφέρη: «Ο Μελάς μας έκανε τον φίλο, αυτό ήταν το άσχημο. Θυμάμαι μια φορά που είχε έρθει να μας παραλάβει από το καράβι και του φώναζε από κάτω: “Ελα, έλα να σε κάνουμε ακαδημαϊκό!”. Οταν όμως ο Σεφέρης πήγε να γίνει ακαδημαϊκός, ο Μελάς είναι ο άνθρωπος που ενήργησε το περισσότερο για να μη γίνει. Σηκώθηκε από το κρεβάτι πέντε – έξι μέρες πριν πεθάνει μόνο και μόνο για να πάει να τον καταψηφίσει».
Να ‘ναι άραγε γι’ αυτές του τις φοβερές – και πάμπολλες άλλες – αντιφάσεις που σχεδόν πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του (πέθανε το 1966) έχει εντελώς αδικαιολόγητα ξεχαστεί; Μπορεί όμως για τον ίδιο τον Μελά, αν και λογοτέχνης με τη σφραγίδα της δωρεάς, η επιβίωση να ήταν κάτι εντελώς αδιάφορο, μια και πρωτοστατούσε στο παιχνίδι της εξουσίας, που έτσι κι αλλιώς είναι πάντα προσωρινή, φευγαλέα. Κι ενώ εμάς μας φαίνεται κάτι φοβερό, τον ίδιο να τον έκανε να χαμογελάει.
Δημοσιεύτηκε στην εφημ. “Τα Νέα”,
