Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία, Γ΄ Λυκείου (Τα Πρότυπα και οι Νέοι)

• ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

 Πρότυπα – Ιδανικά και οι Νέοι

1. Την ομαλήπορεία της κοινωνίας δεν την εξασφαλίζουν μόνο οι νομικοί κανόνες που έχουν επιτακτικό χαρακτήρα (επιβάλλονται και με τη βία), αλλά και η ύπαρξη μιας «ηθικής τάξης», η οποία δεν έχει τον επιτακτικό χαρακτήρα των νομικών κανόνων. Μέρος της «ηθικής τάξης» καταλαμβάνουν τα πρότυπα, οι αξίες και τα ιδανικά μιας κοινωνίας.
2. Η ίδια η κοινωνία, ανάλογα με τις ανάγκες και τους στόχους της,δημιουργεί, προβάλλει, υποβάλλει και επιβάλλει πρότυπα. Η ταυτότητα της κοινωνίας καθορίζει και το είδος των προτύπων. Η ύπαρξη προτύπων (οικονομικών, κοινωνικών, πολιτικών…) αποκαλύπτει πέραν των άλλων και  τις ανάγκες της κοινωνίας […].
3. Βασικόςαποδέκτης της προβολής και επιβολής των κοινωνικών προτύπων είναι το ζωντανό κομμάτι της κοινωνίας, οι νέοι, οι οποίοι θεωρούνται παράγωγα της κοινωνίας, πιστά αντίγραφά της […].
4. Ηκοινωνία μέσα από τα πρότυπα πλάθει και διαμορφώνει την ιδεολογία, τη συμπεριφορά και την πρακτική των νέων μελών της. Η επιβολή, βέβαια, των προτύπων δε λειτουργεί πάντοτε κατά ντετερμινιστικό τρόπο στον ψυχισμό και στη συμπεριφορά των νέων. Δε σημαίνει, δηλαδή, ότι τα κοινωνικά πρότυπα, τα οποία έχουν ως στόχο τη συμμόρφωση των νέων προς τα «κρατούντα», καθορίζουν με τρόπο απόλυτο  και τη συμπεριφορά τους.
5. Ο κίνδυνος τηςισοπέδωσης, της ομοιομορφίας, της ομοιογενοποιημένης σκέψης και συνείδησης, της εξαφάνισης της ιδιαιτερότητας και γενικά ο φόβος της απώλειας της ατομικής ταυτότητας ωθεί τους νέους σε μια κατάσταση αβεβαιότητας, ανασφάλειας και μειωμένης αυτοεκτίμησης. Τα φαινόμενα αυτά επιτείνονται και τροφοδοτούνται από αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες αστάθειας και αποδόμησης των παραδοσιακών προτύπων, τα οποία λειτουργούσαν ως σταθερά πλαίσια αναφοράς για τους νέους.
6. Οι παραπάνω συνθήκες επενεργούν ως«διαβρωτικό» στην ψυχολογία των νέων και τους οδηγούν στην αναζήτηση της ταυτότητάς τους, μέσα από την οποία περιμένουν την αυτοεπιβεβαίωσή τους, το αυτεξούσιο και την ικανότητά τους να υπάρχουν και να δημιουργούν σε μια κοινωνία απαιτητική και αφιλόξενη. Ένας τρόπος για την δόμηση της ταυτότητάς τους είναι η ανεύρεση κάποιου προτύπου που θα δίνει διέξοδο στις αναζητήσεις τους, σιγουριά στις ανασφάλειές τους, απαντήσεις στα ερωτήματά τους, όραμα και έμπνευση στην πεζότητα της καθημερινότητας.
7. Ταπρότυπα με την ακτινοβολία τους γίνονται σημεία αναφοράς για τον νέο, ο οποίος, μέσα από τους αμυντικούς μηχανισμούς της προβολής, της ταύτισης και της μετάθεσης, προσπαθεί να εξισορροπήσει τις προσωπικές του ανάγκες και φιλοδοξίες με τις απαιτήσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος. Το πρότυπο λειτουργώντας κατά έναν εξουσιαστικό τρόπο στην εύπλαστη προσωπικότητα του νέου καλύπτει όλα εκείνα τα κενά που του δημιουργούνται, είτε από την απεξάρτησή του από τα γονεϊκά πρότυπα είτε από την απογοήτευσή του εξ αιτίας της δυσαρμονίας μεταξύ των προσωπικών του ουτοπιών και των κοινωνικών δεδομένων. Τα πρότυπα αποτελούν έναν από τους σπουδαιότερους και περισσότερο αποτελεσματικούς παράγοντες κοινωνικοποίησης των νέων. Φορείς ιδεολογίας τα πρότυπα ασκούν στα νέα μέλη της κοινωνίας έναν ιδιόμορφο και δύσκολα αναγνωρίσιμο (και καθόλου αθώο) κοινωνικό έλεγχο.

                                                                          (Ηλίας Γιαννακόπουλος)

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Ο περιοριστικός και καταπιεστικός χαρακτήρας των προτύπων

1. Ολόκληρη η πνευματική, ηθική και πολιτιστική μας παράδοση οφείλεται στους πνευματικούς και κοινωνικούς αυτούς πρωτοπόρους που κατάφεραν να ξεπεράσουν ταεπικρατούντα πρότυπα της εποχής τους. Τα πρότυπα είναι περιοριστικά, διότι αποκλείουν την ελευθερία επιλογής, εναντιώνονται στην προσωπική έκφραση, δεν επιτρέπουν τον πλουραλισμό, την ανεκτικότητα και τις εναλλακτικές ιδέες και λύσεις. Συνήθως η προσκόλληση σε πρότυπα είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιου δογματικού διαποτισμού και η συνεχής προσήλωση σ’ αυτά είναι ένδειξη πνευματικής τεμπελιάς και έλλειψης ηθικού θάρρους, φαντασίας και πνευματικής εγρήγορσης.
2. Πίσω από κάθε πρότυπο κρύβεται κάποιακαταπιεστική ιδεολογία, η οποία έχει οριοθετήσει και προσδιορίσει τους θεμιτούς σκοπούς και τις επιτρεπτές ενέργειες του πολίτη με τους δικούς της προκαθορισμένους σκοπούς. Μέσα σε τέτοιες ιδεολογίες η ζωή του ανθρώπου θεωρείται σαν ρόλος που πρέπει να παίξει ο κάθε πολίτης «προς δόξαν Κυρίου» και ο κύριος διαφέρει ανάλογα με την επικρατούσα ιδεολογία. Το άτομο χάνει το δικαίωμα και πολλές φορές και την ικανότητα αυτοπροσδιορισμού του και γίνεται ένα άβουλο όργανο στα χέρια των πρωτεργατών της ιδεολογίας.
3. Οιυπέρμαχοι των προτύπων δεν μπορούν να έχουν φιλελεύθερο δημοκρατικό χαρακτήρα και πεποιθήσεις. Αντίθετα, είναι εκείνοι που ενδιαφέρονται να οικοδομήσουν στατικές και κλειστές κοινωνίες με θεοκρατικό ή ολοκληρωτικό χαρακτήρα. Τα παραδείγματα τέτοιων κοινωνιών δυστυχώς υπερπερίσσευσαν στις μέρες μας […].
4. Η μορφωτική επέμβαση στη ζωή των νέων δεν μπορεί να στοχεύει στησυμμόρφωσή τους προς οποιαδήποτε πρότυπα, διότι μια τέτοια προσπάθεια αποτελεί άρνηση ή νοθεία της παιδείας. Τα πρότυπα είναι σαν τις σαγηνευτικές εκείνες εικόνες που «ξελογιάζουν» όσους δεν έχουν αποκτήσει πειθαρχημένη ορθολογική σκέψη και δεν έχουν συνηθίσει στον κριτικό έλεγχο ιδεών και επιχειρημάτων. Καθήκον των μορφωτικών ιδρυμάτων είναι να απομυθοποιήσουν τη σκέψη των νέων υποβάλλοντας όλα τα πρότυπα σε ανάλυση και κριτική σύμφωνα με τις αρχές της λογικής, τα δεδομένα της εμπειρίας και τις θεμελιώδεις αρχές της ηθικής ζωής. Μια τέτοια εξέταση θα έδειχνε πόσο επίπλαστα, ουτοπικά, αυθαίρετα και καταπιεστικά είναι όλα τα πρότυπα, οποιαδήποτε και αν είναι η προέλευσή τους.
5. Κανένας δεν έχει το δικαίωμα ναεπιβάλλει τα δικά τους πρότυπα και το δικό του τρόπο ζωής πάνω στους συνανθρώπους του, είτε αυτοί είναι μεγάλοι είτε είναι μικροί. Αυτό που επιβάλλεται να κάνει ο παιδαγωγός είναι να καθοδηγεί τους νέους με το παράδειγμά του και να τους βοηθάει να βρίσκουν τις θεμελιώδεις αρχές που πρέπει να διέπουν όλες τις σχέσεις των ανθρώπων μέσα στην κοινωνία που ζουν. Μέσα στα όρια αυτών των αρχών οι νέοι έχουν το δικαίωμα να αναπτύξουν τα ταλέντα τους και το χαρακτήρα τους και να διαλέξουν το δικό τους τρόπο ζωής.

(Α. Καζεπίδης, από το περ. «Λόγος και Πράξη», τεύχ. 21, 1983)

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

«ΑΝ…»

«Αν να κρατάς μπορείς το λογικό σου, όταν τριγύρω σου όλοι τά ‘χουν χαμένα και σ’ εσένα ρίχνουν την αιτία,

Αν να εμπιστεύεσαι μπορείς τον ίδιο τον εαυτό σου, όταν ο κόσμος δεν σε πιστεύει, κι αν μπορείς να τους συχωρνάς αυτή τη δυσπιστία, να περιμένεις αν μπορείς, δίχως να χάνεις την υπομονή σου,

κι αν όλοι σε συκοφαντούν, να μη καταδεχθείς ποτέ το ψέμα,

κι αν σε μισούν εσύ ποτέ σε μίσος ταπεινό να μην ξεπέσεις,]

μα να μην κάνεις τον καλό ή τον πολύ σοφό στα λόγια,

Αν να ονειρεύεσαι μπορείς και να μην είσαι δούλος των ονείρων,

Αν να στοχάζεσαι μπορείς δίχως να γίνει ο στοχασμός σκοπός σου,

Αν ν’ αντικρίζεις σού βαστά το θρίαμβο και τη συμφορά παρόμοια,

κι όμοια να φέρνεσαι σ’ αυτούς τους δυο τυραννικούς απατεώνες,

Aν σου βαστά η ψυχή ν’ ακούς, όποιαν αλήθεια εσύ είχες ειπωμένη,

παραλλαγμένη απ’ τους κακούς, για να ‘ναι για τους άμυαλους παγίδα,

ή συντριμμένα να θωρείς όσα σου έχουν ρουφήξει τη ζωή σου,

και πάλι να ξαναρχινάς να χτίζεις μ’ εργαλεία που ‘ναι φθαρμένα…….

Άντρας αληθινός θα ‘σαι παιδί μου!»

(Ρ. Κίπλινγκ)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

  ΘΕΜΑ  Α΄

Α1.Να γραφεί η περίληψη του Κ.2 σε 90 λέξεις.

Μονάδες 20

  ΘΕΜΑ Β΄

Β1α.Βάλτε τη λέξη Σωστό ή Λάθος στο τέλος των προτάσεων (Κ.1) με αναφορές στο κείμενο:

α. Τα πρότυπα συμβάλλουν κι αυτά στην ομαλή πορεία της κοινωνίας.

β. Τα πρότυπα προσδιορίζουν με απόλυτο τρόπο τη συμπεριφορά των νέων.

γ. Ο  κίνδυνος απώλειας της ιδιαιτερότητας των νέων ενισχύει την αυτοεκτίμησή τους.

δ. Οι νέοι αναζητούν μέσα από τα πρότυπά τους ένα αίσθημα ασφάλειας.

ε. Τα πρότυπα ασκούν μια εξουσία στην προσωπικότητα των νέων.

Μονάδες 5

^­*Να βρείτε και να παρουσιάσετε με συντομία τη λειτουργία – ρόλο των προτύπων στην προσωπικότητα των νέων (§7, Κ.1) (εναλλακτική).

Β2α.«Η ίδια…πρότυπα» (§2, Κ.1): Να σχολιάσετε το ρόλο των ρημάτων και το υφολογικό αποτέλεσμα.

Μονάδες 10

β. Να βρείτε στο Κ.1 πέντε λέξεις – όρους επιστημονικές ή λόγιες και να αναπτύξετε το αποτέλεσμα που παράγεται.

Μονάδες 10

Β3.«Φορείς ιδεολογίας…έλεγχο» (§7, Κ.1). Να συνεξετάσετε την παραπάνω θέση με την αντίστοιχη της §2 του Κ.2 σχετικά με τη λειτουργία των προτύπων όπως αυτή αναδύεται από τα συγκεκριμένα εδάφια (120 λέξεις).

Μονάδες 10

^­«Το πρότυπο δίνει διέξοδο…καθημερινότητας» (§6, Κ.1). να αναπτύξετε με επιχειρήματα την παραπάνω θέση. (Εναλλακτική)

   ΘΕΜΑ  Γ΄- Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γ1. Να επισημάνετε στο Ποίημα «Αν» δύο περιπτώσεις που περιγράφουν έναν αποδεκτό – πρότυπο τύπο ανθρώπου και να τον αναπτύξετε με συντομία. Να σχολιάσετε το ρόλο ενός κειμενικού δείκτη στην προβολή των βασικών προτροπών του ποιητή.

Μονάδες 15

  ΘΕΜΑ Δ΄ – Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η   Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο Υ – Ε Κ Θ Ε Σ Η

Σε ένα άρθρο στη διαδικτυακή εφημερίδα του σχολείου σας να αναπτύξετε: α. Τα γνωρίσματα ενός υγιούς προτύπου στην εποχής μας (1§), β. Τα αίτια της μίμησης για τους νέους (2§) και γ. Τις συνέπειες (θετικές {1§} και αρνητικές {1§}) για το άτομο.

Μονάδες 30

*Εναλλακτική Ερώτηση για τη Λογοτεχνία

«Αληθινά σας συμβουλεύω να μακρύνετε από μένα, να φυλαχτείτε από το Ζαρατούστρα. Κι ακόμη καλύτερα: να τον έχετε ντροπή σας! Μπορεί και να σας γέλασε.

Δεν είχατε αναζητήσει ακόμη τους εαυτούς σας. Τότε με βρήκατε. έτσι κάνουν όλοι οι πιστεύοντες…

Τώρα σας προστάζω να χάσετε εμένα και να βρείτε τους εαυτούς σας…» (Ζαρατούστρα)

(«Τάδε έφη Ζαρατούστρα», Νίτσε)

^­*Να βρείτε στα λόγια του Ζαρατούστρα και στο Κ.1 αντίστοιχα εδάφια που προβάλλουν τον ίδιο προβληματισμό για τη σχέση Νέου – προτύπου.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Θ Ε Μ Α  Α΄– Περίληψη

Στο κείμενο καταγράφεται ο χαρακτήρας των προτύπων. Αρχικά προβάλλεται ο περιοριστικός τους χαρακτήρας αφού αναιρούν την πολυφωνία και η μίμησή τους επιφέρει την πνευματική αδράνεια. Τονίζεται, επίσης, και το καταπιεστικό τους περιεχόμενο στο βαθμό που η επιβολή τους καθιστούν τους μιμητές τους άβουλα όντα. Στη συνέχεια ανιχνεύεται ο συντηρητισμός των υπερασπιστών των προτύπων και γι’ αυτό προτείνεται ως ανάγκη η απομάκρυνση της παιδείας και του σχολείου από την επιβολή προτύπων στους νέους. Επιλογικά, ζητείται ως λύση ο παραδειγματικός και καθοδηγητικός ρόλος του παιδαγωγού στη ζωή των νέων.

Θ Ε Μ Α  Β΄

Β1α.α.Σ(«Μέρος…κοινωνίας»,§1),β.Λ(«Δεσημαίνει…νέων»,§4),γ.Λ(«Γενικά…αυτοεκτίμησης», §5),δ.Σ («Ένας τρόπος…καθημερινότητας»,§6),ε .Σ(«Το πρότυπο…του νέου», §7).

    ^* ­Εναλλακτική

Τα πρότυπα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην προσωπικότητα του νέου αφού με τη βοήθειά τους προσπαθεί να πετύχει μία ισορροπία – αρμονία ανάμεσα στον εσωτερικό του κόσμο (ανάγκες…) και τις επιταγές της κοινωνίας. Επιπρόσθετα τα πρότυπα με την «εξουσία» τους γεμίζουν τα κενά του νέου που προκύπτουν από την αποκόλλησή τους από τα πρότυπα των γονέων αλλά κι από την ανισορροπία ανάμεσα στις προσωπικές του «ουτοπίες» και τα κοινωνικά αναγκαία – δεδομένα. Επιπλέον, τα πρότυπα συντελούν στην κοινωνικοποίηση του νέου που πολλές φορές, όμως, αυτή εμπεριέχει στοιχεία ιδεολογικής χειραγώγησης και «κοινωνικού ελέγχου». Έτσι τα πρότυπα ασκούν πολυεπίπεδη επιρροή στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του νέου.

Β2α. Τα πολλά ρήματα σε ένα ασύνδετο σχήμα υποδηλώνουν την πρόθεση του συγγραφέα να καταγράψει τους τρόπους με τους οποίους η κοινωνία χειρίζεται – κατασκευή ® προβολή – το θέμα των προτύπων. Το πολυεπίπεδο της διαδικασίας αυτής εκφράζει εναργέστατα το ρόλο και την αξία των προτύπων στην ατομική και κοινωνική ζωή. Υφολογικά το ασύνδετο σχήμα των ρημάτων γεννά ένα κλίμα αμεσότητας, οικειότητας και ζωντάνιας. Υπάρχει μία «κίνηση» στο λόγο που επιβάλλει έναν ασθματικό ρυθμό ανάγνωσης που αναγκάζει τον αναγνώστη να εστιάσει το ενδιαφέρον του στις πολλαπλές λειτουργίες των προτύπων. Έτσι οι θέσεις του συγγραφέα καθίστανται εύληπτες και πειστικότερες.

2β. Λόγιες λέξεις και επιστημονικοί όροι είναι: Αυτοεπιβεβαίωση, αυτεξούσιο, αμυντικοί μηχανισμοί, κοινωνικός έλεγχος, ντετερμινιστικός τρόπος. Η χρήση όλων αυτών των λόγιων όρων δρα επικουρικά στην πρόθεση του συγγραφέα να καταγράψει τόσο τους παράγοντες που ωθούν τους νέους στην αναζήτηση – λατρεία των προτύπων όσο και τις παρενέργειες που γεννά η τυφλή προσήλωση σε αυτά. Η επιχειρηματολογία και οι επισημάνσεις εδράζονται και αποτυπώνονται με ένα ειδικό λεξιλόγιο που ενισχύει την πειστικότητά τους. Επίσης οι λόγιες λέξεις βοηθούν τον αναγνώστη να «εισδύσει» στα ενδότερα του φαινομένου, χωρίς τις απλουστεύσεις και την επιδερμικότητα του καθημερινού λεξιλογίου. Κι αυτό, γιατί οι λόγιες λέξεις περιχαρακώνουν με νοηματική καθαρότητα κι ακρίβεια το νοηματικό υπόβαθρο της εξουσίας που ασκούν τα πρότυπα – είδωλα στον ψυχισμό των νέων. Τέλος, οι λόγιες λέξεις με τη συνδρομή του γ΄ ενικού και πληθυντικού προσώπου εξασφαλίζουν την αντικειμενικότητα και ουδετερότητα των θέσεων – απόψεων του συγγραφέα ενδυναμώνοντας έτσι την εγκυρότητά τους.

Β3. Και στα δύο κείμενα καταγράφεται ο ρόλος – λειτουργία των προτύπων ως φορέων – εργαλείων ιδεολογίας. Τα πρότυπα ως ένα βαθμό εμπεριέχουν και προβάλλουν μία βιοθεωρία και ως τέτοια επηρεάζει μέσα από την μίμηση – προσκόλληση σε αυτά τη συνείδηση και την κοινωνική συμπεριφορά των ατόμων και ιδιαίτερα των νέων. Στο Κ.1 σαφώς δηλώνεται πως τα πρότυπα ασκούν μία αφανή εξουσία και καθορίζουν έμμεσα την ιδεολογία των νέων και μέσα από αυτήν ασκούν έναν «κοινωνικό έλεγχο». Στο Κ.2 προβάλλονται τα πρότυπα ως κρουνοί «καταπιεστικής ιδεολογίας», στοιχείο που υφαίνει το πλαίσιο δράσης και σκέψης του πολίτη. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι η αδυναμία των νέων να ορίσουν αυτόβουλα τη ζωή τους και να αυτοπροσδιοριστούν. Έτσι καθίστανται άβουλα όργανα – ετερόνομα και υπεξούσια – σε δυνάμεις που παράγουν – επιβάλλουν ιδεολογίες απέναντι στις οποίες οι πολίτες πιέζονται για συμμόρφωση, αφού από πριν έχουν απενεργοποιηθεί οι νοητικοί μηχανισμοί

      ^*­Εναλλακτική

Η αναζήτηση του προτύπου από το νέο καθορίζεται από την ανάγκη του για έκφραση – εξωτερίκευση των εσωτερικών του προβληματισμών. Η νεότητα κατά τεκμήριο χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία της άρνησης, της διαφωνίας και της αμφισβήτησης. Ο νέος κατακλύζεται από το πνεύμα του σκεπτικισμού κι ενός διάχυτου σχετικισμού. Τα δόγματα και οι βεβαιότητες καταρρέουν κάτω από την πίεση των εφηβικών ερωτημάτων, αποριών και προβληματισμών. Οι υπαρξιακές αγωνίες και οι ιδεολογικές αναζητήσεις αναζητούν διόδους κι ατραπούς έκφρασης. Ο νέος, δηλαδή, ανιχνεύει διεξόδους αποτύπωσης όλων εκείνων των στοιχείων που συνυφαίνουν το πνευματικό και κοινωνικό τοπίο του. Η ανάγκη για πειστικές απαντήσεις είναι επίμονη. Στην ανάγκη αυτή, λοιπόν, προβάλλεται ως λύση η μίμηση του προτύπου – ειδώλου. Γιατί αυτό ευαγγελίζεται την πραγμάτωση όλων εκείνων των εσωτερικών αναζητήσεων που ταλανίζουν τον έφηβο. Αυτός ασυνείδητα μέσα από την ταύτιση – μίμηση με το πρότυπο αφομοιώνει και εσωτερικεύει το βασικό αξιακό του σύστημα. Έτσι ενστερνίζεται αρχές, αξίες, ύφος και συμπεριφορές που μπορούν να λειτουργήσουν ως «αποχετευτικός αγωγός» των ανέκφραστων όσο και πηγαίων προβληματισμών του νέου ατόμου. Νιώθει, δηλαδή, ο νέος απελευθερωμένος από τις συμβατικότητες της καθημερινότητας και των κοινωνικών επιταγών. Μέσα από την ταύτιση με το πρότυπό του υπερβαίνει κάθε ιδεολογικό ή παραδοσιακό ηθικό ενδοιασμό, εκφράζεται ελεύθερα, αμφισβητεί και μάχεται το «ατεκμηρίωτο». Κι αυτό συμβαίνει, γιατί το πρότυπο – είδωλο προσδίδει στο νέο εκείνο το πλαίσιο που διευκολύνει την αβίαστη διοχέτευση όλων των πνευματικών, κοινωνικών και ηθικών ερωτημάτων. Το πρότυπο, δηλαδή, όντας κοινωνικά αποδεκτό κι αναγνωρίσιμο αποενοχοποιεί τον έφηβο και τον απελευθερώνει από κάθε αναστολή. Το πρότυπο αποτελεί το αναγκαίο βάθρο – βήμα για να δώσει μορφή ο νέος σε ό,τι πλημμυρίζει το πνεύμα και την ψυχή του. Έτσι εφησυχάζει και καρπώνεται τα οφέλη από την κοινωνική επιβεβαίωση, αφού το πρότυπό του αφ’ εαυτού έχει το στοιχείο αυτό.

Θ Ε Μ Α  Γ΄- Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Ο ποιητής με την επανάληψη του υποθετικού «αν» προβάλλει κι έναν τύπο ανθρώπου – άνδρα που θα μπορούσε να διεκδικήσει τον άνθρωπο – πρότυπο.

α. «Αν να ονειρεύεσαι μπορείς…ονείρων». Τα όνειρα βοηθούν τον άνθρωπο να απεγκλωβιστεί από τα δεσμά της υπαρκτής πραγματικότητας και να φαντασιωθεί έναν κόσμο διαφορετικό. Λειτουργούν ως πυροκροτητές μιας ιδεατής πραγματικότητας και δίνουν διέξοδο στη φαντασία και στον κοινωνικό προβληματισμό. Είναι η γέφυρα από μία δυστοπική κοινωνία σε κάτι ουτοπικό ή στην ευτοπία. Ωστόσο, είναι ανάγκη να μην γίνουμε άθυρμα στα όνειρα και ως αιθεροβάμονες δεν γνωρίζουμε να ισορροπούμε τις δύο πραγματικότητες. Ο ρεαλισμός αποτελεί το βάθρο και το όνειρο του εκτοξευτήρα. Χρειάζονται και τα δύο για έναν ισορροπημένο άνθρωπο.

β. «Αν ν’ αντικρύζεις σού βαστά…απατεώνες». Ο θρίαμβος και η συμφορά πολλές φορές ως πραγματικές καταστάσεις και βιώματα θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με ψυχραιμία, χωρίς να μας ωθούν σε ακραίες ενέργειες. Ο θρίαμβος δεν πρέπει να μάς διογκώνει την έπαρση και τον εγωισμό, όπως και η συμφορά δεν πρέπει να μάς οδηγεί στην απαισιοδοξία, στην παραίτηση και την αυτοϋποτίμηση. Το μέτρο είναι αναγκαίο και στις δύο περιπτώσεις για να κατακτήσουμε την αυτογνωσία και να μην παρασυρθούμε σε λανθασμένες αξιολογήσεις. Γιατί τόσο ο θρίαμβος όσο και η συμφορά πολλές φορές θαμπώνουν την εικόνα του εαυτού μας και μάς οδηγούν σε λανθασμένες συμπεριφορές.

Η χρήση του β΄ Ενικού Προσώπου προσδίδει στο κείμενο μία αμεσότητα, ζωντάνια και διαμορφώνει ένα πλαίσιο – σκηνικό ενός υποθετικού διαλόγου και μία θεατρικότητα.

Θ Ε Μ Α  Δ΄ – Π Α ΡΑ Γ Ω Γ Η   Κ Ε Ι Μ Ε Ν O Υ / E Κ Θ Ε Σ Η

Η ανάλυση του θέματος της έκθεσης βρίσκεται στο blog “ΙΔΕΟπολις”, iliasgiannakopoulos.blogspot.com του συγγραφέα  Ηλία  Γιαννακόπουλου με τίτλο: «Μίμηση και Ετερονομία». Συμπληρωματικά δίνονται έντεκα θεματικές προτάσεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την σύνταξη της έκθεσης (αίτια – συνέπειες…). Επίσης δίνονται ανεπτυγμένες δύο παράγραφοι (αίτια μίμησης προτύπων) και άλλες δύο παράγραφοι για την θετική (1§) και αρνητική (1§) συμβολή της μίμησης των προτύπων.Υλικό για σκέψη και ευρύτερο προβληματισμό υπάρχει και στο άρθρο του συγγραφέα: “Ζαρατούστρα:Προσταγή δύναμης (Ξαναδιαβάζοντας το Νίτσε) , Blog  “ΙΔΕΟπολις”.

Θεματικές προτάσεις

1. [Η ανάγκη δόμησης μιαςταυτότητας καθιστά αναγκαία την αναζήτηση – μίμηση του προτύπου], (§1, Κ.1), (αίτιο).
2. [Ο νέος πλημμυρισμένος από τηνανάγκη έκφρασης και διεξόδου των ερωτημάτων και οραμάτων του καταφεύγει στη μίμηση προτύπων που ικανοποιούν αυτή την ανάγκη], (§1, Κ.1), (αίτιο).
3. [Ο νέος στην αγωνία του νασυνθέσει τις προσωπικές του ανάγκες με τις κοινωνικές επιταγές αναζητεί το πρότυπο ως εργαλείο ισορροπίας].(αίτιο).
4. [Τα πρότυπα τα καθιστά αναγκαία και το κενό που βιώνει ο νέος από τηναπεξάρτησή του από τα γονεϊκά πρότυπα, (§2, Κ.1), (αίτιο).
5. [Την παρουσία – ανάγκη των προτύπων την «κατασκευάζει» ηκοινωνία και τα ΜΜΕ], (§3, Κ.1), (αίτιο).
6. [Η απουσίααυτογνωσίας καθιστά το άτομο ευάλωτο και ευεπίφορο στην αναζήτηση – λατρεία προτύπων], (Κ.2), (αίτιο).
7. [Η«πνευματική τεμπελιά» και η απουσία «ηθικού θάρρους» αποτελεί γόνιμο έδαφος για την ανθοφορία των προτύπων], (Κ.3), (αίτιο).
8. [Τα πρότυπα λειτουργούν ωςαποχετευτικός αγωγός των αναζητήσεων του νέου και διευκολύνουν τον απεγκλωβισμό του από την πεζότητα της καθημερινότητας], (§1, Κ.1), (συνέπεια).
9. [Τα πρότυπα ασκούν έναν άτυπο κοινωνικόέλεγχο και λειτουργούν κατά τρόπο δεσποτικό], (§2, Κ.1), (συνέπεια).
10. [Τα πρότυπα ακυρώνουν την αυθυπαρξία του ατόμου και επιβάλλουν μία άγονη ομοιομορφία και παθητικότητα], (συνέπεια).
11. [Τα πρότυπα περιορίζουν την ελευθερία επιλογών και εναντιώνονται στην προσωπική έκφραση], (συνέπεια).

Πρότυπα και Κοινωνική αποδοχή

[Η αναζήτηση – μίμηση προτύπων από τους νέους πηγάζει και από την ανάγκη για κοινωνική αποδοχή]. [Εγγενές στοιχείο της νεανικής φύσης είναι η ανάγκη δόμησης μιας προσωπικής ταυτότητας. Αυτή η ανάγκη σπρώχνει τον έφηβο μακριά από τη γονεϊκή εξάρτηση ως μια πρώτη μορφή ελευθερίας και αυτονομίας. Ωστόσο αυτή η απεξάρτηση των νέων από τους γονείς συνοδεύεται κι από την ανάγκη για σταθερά σημεία. Αυτά χαρίζουν το αίσθημα της σιγουριάς, της βεβαιότητας και της δύναμης. Αυτό το πλέγμα των αισθημάτων υφαίνει τον ιστό της εσωτερικής πληρότητας και ισορροπίας. Έτσι ο νέος καταφεύγει σε μίμηση προτύπων κοινωνικά αποδεκτών, αφού αυτά λειτουργούν ως «κοινωνικές σταθερές» που εξασφαλίζουν τις ευκαιρίες για κοινωνική αποδοχή και αναγνώριση. Γιατί κάθε άνθρωπος και ιδιαίτερα ο νέος επιβεβαιώνεται και συγκροτεί την προσωπική τους ταυτότητα με βάση το βαθμό και την ποιότητα της κοινωνικής επιβεβαίωσης. Ωστόσο αυτή δεν επιτυγχάνεται με μια απλή προσαρμογή και συμμόρφωση στα κοινωνικά δεδομένα, αλλά με μια πιο ενεργή συνειδητή συμπεριφορά. Στο πλαίσιο αυτό της συμπεριφοράς ανήκει και η επιλογή και η μίμηση εκείνων των προτύπων που εκφράζουν και ενσωματώνουν κοινωνικές αξίες. Έτσι ο νέος μέσα από τη μίμηση βρίσκει κοινωνικά ερείσματα, επικοινωνεί αποτελεσματικότερα με το κοινωνικό σύνολο και γενικότερα νιώθει κοινωνικά καταξιωμένος. Εξ αυτού ενισχύεται η αυτοεκτίμησή του, στοιχείο που δρα ευεργετικά στην αυτοπεποίθησή του. Πάνω σ’ αυτό το πλαίσιο η προσπάθεια για δόμηση προσωπικής ταυτότητας διευκολύνεται, αφού η κοινωνική αποδοχή μέσα από τη μίμηση κοινωνικά αποδεκτών προτύπων προκαλεί θετικά συναισθήματα]. [Συμπερασματικά η μίμηση προτύπων πυροδοτείται από την έμφυτη τάση του ανθρώπου και ειδικότερα του νέου να αναγνωρίζεται κοινωνικά].

Πρότυπα και Ψυχολογία

[Πρώτιστος παράγοντας που σπρώχνει τους νέους στην αναζήτηση προτύπων είναι τα ψυχολογικά δεδομένα της ηλικίας τους]. [Το κατεξοχήν στοιχείο που χαρακτηρίζει το νέο άτομο είναι ο αδιαμόρφωτος εσωτερικός του κόσμος. Βιώνει έντονα αισθήματα αβεβαιότητας, ρευστότητας και ανασφάλειας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός χαμηλού δείκτη αυτοεκτίμησης και κατά συνέπεια αυτοπεποίθησης. Ο αποδυναμωμένος και αποδομημένος ψυχικός κόσμος του εφήβου και η απουσία ψυχικής ισορροπίας καθιστά αναγκαίο ένα σταθερό πλαίσιο σύμφωνα και με το νόμο της «ομοιόστασης». Ο νέος, δηλαδή, αναζητά ένα σταθερό σημείο αναφοράς από όπου θα αντλεί δύναμη, σιγουριά και βεβαιότητα. Την ανάγκη αυτή κατά τεκμήριο φιλοδοξεί να καλύψει το πρότυπο – είδωλο. Υπόσχεται κοινωνική προβολή και κοινωνική αποδοχή. Η ταύτιση με αυτό δρα πολλαπλασιαστικά στην ενέργεια του νέου και τον βοηθά να εξωτερικεύσει κάθε δημιουργικό στοιχείο. Νιώθει πιο δυνατός, πιο σίγουρος και οπλίζεται με αυτοπεποίθηση. Απαλλάσσεται από τα ψυχοβόρα συναισθήματα της ανασφάλειας, πετυχαίνει ένα θετικό βαθμό – δείκτη αυτοεκτίμησης κι αναλαμβάνει πρωτοβουλίες. Παύει να είναι εσωστρεφής κι εκφράζει στο μέγιστο δυνατό βαθμό την κοινωνικότητά του. Φορώντας το «προσωπείο» του προτύπου και αφομοιώνοντας – έστω κι ασυνείδητα – το αξιακό του σύστημα ο νέος επικοινωνεί ευκολότερα με το περιβάλλον του, αναζητά νέους τρόπους έκφρασης και νιώθει δημιουργικό στοιχείο της ομάδας και της κοινωνίας. Αισθάνεται πρωταγωνιστής της ζωής του κι οραματίζεται ένα μέλλον ελπιδοφόρο. Δεν αφήνεται μοιρολατρικά στα κύματα της τύχης αλλά προβληματίζεται κι αντιστέκεται. Αυτό το κλίμα θετικής σκέψης κι ενέργειας εξασφαλίζει η ταύτιση – μίμηση του προτύπου – ειδώλου, που εξ ορισμού έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίζει τα αρνητικά ψυχολογικά δεδομένα σε θετικά αισθήματα και ικανότητες]. [Όλα αυτά, λοιπόν, βεβαιώνουν την αιτιοκρατική σχέση μεταξύ της ψυχολογίας του νέου και της αναγκαιότητας ενός προτύπου – ειδώλου, κοινωνικά αποδεκτού].

Η θετική συνεισφορά των προτύπων

[Η μίμηση των θετικών προτύπων καθίσταται επωφελής για το άτομο και ιδιαίτερα για τον έφηβο όταν γίνεται με κριτική διάθεση]. [Οι θετικές επιδράσεις της μίμησης των προτύπων στο βαθμό που αυτή δεν συνιστά δουλική αντιγραφή αλλά δημιουργική αφομοίωση διαφαίνεται σε όλα τα επίπεδα των υποστάσεων του ατόμου. Αρχικά το θετικό πρότυπο συντελεί στη συγκρότηση μιας αρτιωμένης προσωπικότητας και κατ’ επέκταση της προσωπικής ταυτότητας. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την άντληση πνευματικών εφοδίων που συντείνουν στην όξυνση της κριτικής σκέψης και στη κινητοποίηση της δημιουργικής φαντασίας. Ιδιαίτερα ο νέος, ως υποκείμενο μίμησης, μέσα από το πρότυπο αφομοιώνει ιδεολογίες και οδηγείται στον προβληματισμό και στην αναζήτηση κωδίκων ερμηνείας της πραγματικότητας. Έτσι θέτει στόχους, ενεργοποιείται και αξιοποιεί τις νοητικές του δυνατότητες. Αλλά και σε ψυχολογικό επίπεδο η μίμηση των προτύπων κρίνεται ως δημιουργική. Κι αυτό γιατί ο νέος μέσα από τη μείωση νιώθει ασφάλεια, βεβαιότητα και σιγουριά. Αναζωογονείται ψυχικά, καταπολεμά τα αρνητικά συναισθήματα, επιτυγχάνει θετικό βαθμό αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης. Αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και γίνεται εξωστρεφής και κοινωνικός. Όντας, δηλαδή, για το νέο τα θετικά πρότυπα σταθερά σημεία αναφοράς λειτουργούν ταυτόχρονα και ως βασικοί φορείς κοινωνικοποίησης. Διαπλάθουν τόσο την κοινωνική όσο και την ηθική ταυτότητα του ατόμου. Βοηθούν στην αυτογνωσία και στη σύναψη ειλικρινών διαπροσωπικών σχέσεων. Καθίστανται ενεργά μέλη της κοινωνίας και στοχεύουν στο δίκαιο και το ηθικό. Αποκτούν κοινωνικά και ηθικά αντισώματα και επιζητούν να γίνουν οι πρωταγωνιστές μιας προσπάθειας για την αλλαγή της πραγματικότητας]. [Γενικά τα θετικά πρότυπα ενεργοποιούν όλες τις λανθάνουσες δυνατότητες του νέου, τις μετασχηματίζουν σε δημιουργικές ικανότητες και υφαίνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο σκέπτεται και δρα].

Τα αρνητικά της Μίμησης των Προτύπων

[Από την άλλη πλευρά ο ρόλος της μίμησης των προτύπων κρίνεται αρνητικός, όταν γίνεται άκριτα]. [Οι αρνητικές παρενέργειες της μίμησης προτύπων αισθητοποιούνται από την αλλοίωση των ιδιαίτερων στοιχείων της προσωπικότητας του νέου. Ο νέος, δηλαδή, αλλοτριώνεται ως προσωπικότητα, αφού καταφεύγει σε μία δουλική μίμηση, σε έναν άγονο πιθηκισμό που εξουδετερώνουν την αυτοβουλία του. Περιορίζεται η πνευματική του αυτοτέλεια, ετεροκαθορίζεται με συνέπεια να καθίσταται εύκολο θύμα χειραγώγησης. Παύει να λειτουργεί ως αυτόνομο και αυτεξούσιο ον και περιπίπτει σε μία ειδικού τύπου κατάσταση ειδωλομορφισμού. Ο νέος – υποκείμενο της μίμησης – προσλαμβάνει κι ερμηνεύει την πραγματικότητα μέσα από τα εσωτερικευμένα αξιακά (ηθικά, κοινωνικά) δεδομένα του προτύπου του. Έτσι προκαλείται μία διάσταση – σύγκρουση ανάμεσα στα πραγματικά – αυθεντικά συμφέρονται – αιτήματα του νέου και σε αυτά που το επιβάλλει – κατά ασυνείδητο τρόπο – το πρότυπο ή είδωλό του. Η «ειδωλολατρία» – μία αρνητική στάση ζωής – περιορίζει επίσης την κριτική σκέψη και «φυλακίζει» τον προσωπικό τρόπο έκφρασης. Αναδύεται η επιτήδευση, η υποκρισία και χάνονται η αυθεντικότητα και ο αυθορμητισμός. Η φαντασία μαραζώνει, η επινοητικότητα «καθοδηγείται» και υπονομεύεται η ψυχική του ιδιοσυστασία. Βιώνει έντονα τη σύγκρουση του «είναι» και του «φαίνεσθαι». Η συναισθηματική του αιχμαλωσία τον καθιστά ευάλωτο και επιρρεπή στην κοινωνική συμμόρφωση, στην ομοιομορφία και στην παθητικότητα. Όλα αυτά διαβρώνουν τους αμυντικούς μηχανισμούς και ισοπεδώνουν κάθε ανανεωτικό και προοδευτικό στοιχείο. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω όχι μόνο η ατομική στασιμότητα αλλά και η κοινωνική τελμάτωση]. [Συμπερασματικά η μίμηση καθεαυτή του προτύπου γεννά αρνητικά φαινόμενα και επικίνδυνες καταστάσεις τόσο για το άτομο (πνευματικές, ψυχολογικές, ηθικές) όσο και για την κοινωνία].

*Εναλλακτική ερώτηση για τη Λογοτεχνία

Ο Ζαρατούστρα σε μια αποστροφή προς τους μαθητές του εντοπίζει τη βασική αιτία που ωθεί τον άνθρωπο και ιδιαίτερα το νέο στην αναζήτηση προσώπου – προτύπου: Η ανάγκη δόμησης προσωπικής ταυτότητας σε συνδυασμό με την αίσθηση μιας εσωτερικής κενότητας – αδυναμίας συνιστά την κατεξοχήν κινητήρια δύναμη αναζήτησης – προσκόλλησης ενός προσώπου – προτύπου. Συμπληρωματικά προς αυτό ο χαμηλός δείκτης αυτοεκτίμησης και η ανάγκη κοινωνικής αποδοχής συμπληρώνουν το μωσαϊκό εκείνων των παραγόντων – κινήτρων που ερμηνεύουν την ανάγκη των ανθρώπων για πρόσωπα – πρότυπα. Αναφορές, που συνάδουν με τα παραπάνω, υπάρχουν στην §6 (Κ.1), όπως: «οδηγούν στην αναζήτηση της ταυτότητάς τους….ένας τρόπος για τη δόμηση της ταυτότητάς τους είναι η ανεύρεση κάποιου προτύπου…». Παρόμοια είναι και η διαπίστωση του Ζαρατούστρα «Δεν είχατε αναζητήσει…πιστεύοντες» για το «πρώτο κινούν» της αναζήτησης προτύπου.

Ωστόσο σημαντική κρίνεται η αποστροφή – προτροπή του Ζαρατούστρα προς τους μαθητές του «να μακρύνετε από μένα, να φυλαχτείτε από το Ζαρατούστρα… Τώρα σας προστάζω…εαυτούς σας» που υποκρύπτει το φόβο του για μια τυφλή μίμηση – προσκόλληση στο πρόσωπό του. Δεν θέλει, δηλαδή, να γίνει αντικείμενο άγονης μίμησης και αδιέξοδης λατρείας. Κι αυτό, γιατί πιστεύει πως η άγονη ταύτιση και προσήλωση στο πρόσωπο – πρότυπο αλλοτριώνει το υποκείμενο, εξοστρακίζει την αυθεντικότητά του, αλλοιώνει τα συναισθήματά του και απενεργοποιεί κάθε μηχανισμό δόμησης μιας αυτόβουλης – αυτεξούσιας και ελεύθερης προσωπικότητας. Η μίμηση δημιουργεί πνευματικά ανδράποδα κι εξαρτημένες συμπεριφορές. Παθητικοποιεί, ποδηγετεί και διαβρώνει κάθε στοιχείο διαφορετικότητας. Κτίζει «πιστούς» και όχι σκεπτόμενους δημιουργούς. Μόνο η αποκόλληση από το πρότυπο και η κατάκτηση της αυτογνωσίας λειτουργούν ως απελευθερωτική δύναμη. Παρόμοιες είναι και οι αναφορές στην §1 (Κ.1), όπως: εξουσιαστικό τρόπο, καλύπτει όλα τα κενά, παράγοντες κοινωνικοποίησης, φορείς ιδεολογίας, ιδιόμορφο…έλεγχο.