Χωρίς νερό τα βενετικά κανάλια στη σαιξπηρική εκδοχή του Γκραουζίνις
Γόνδολες που γρατζουνίζουν τα στερεμένα κανάλια της μεταειδυλλιακής Βενετίας, άνδρες με γοβάκια που επιδεικνύουν τη δυσανεξία στο φύλο τους, μια εικονική πολύφερνη νύφη που είναι το έπαθλο ενός τηλεκουίζ. Με τέτοιες ευρηματικές εικόνες ο εγκατεστημένος πια στην Αθήνα Λιθουανός σκηνοθέτης Τσέζαρις Γκραουζίνις προσπαθεί να μεταφέρει στο σήμερα την κωμωδία του Σαίξπηρ «Ο έμπορος της Βενετίας» που γράφτηκε στα τέλη του 16ου αιώνα.
Το ερώτημα είναι βέβαια αν το συγκεκριμένο δράμα μπορεί να μεταφερθεί στο σήμερα, αν χρειάζεται καν να μεταφερθεί στο παρόν, ανεξάρτητα από τις όποιες σκηνοθετικές φιλοφρονήσεις προς το μοντέρνο γούστο. Γιατί ποιος συγγραφέας θα διανοούνταν σήμερα να γράψει έργο με κεντρικό ήρωα έναν Εβραίο τοκογλύφο που λυμαίνεται τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία την εποχή της εμπορικής της άνθησης; Θα τον απέτρεπε προκαταβολικά και δικαιολογημένα η δαμόκλειος σπάθη του αντισημιτισμού.
Στην ελισαβετιανή Αγγλία αντίθετα τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η μορφή του τσιγκούνη και αδίστακτου Εβραίου εμφανίζεται κάθε τόσο στη λογοτεχνία της εποχής, δεν έθιγε όμως άμεσα κανέναν, αφού οι Εβραίοι είχαν εκδιωχθεί από τη χώρα αιώνες πριν και το φιλοθεάμον κοινό δεν θα μπορούσε να ταυτίσει τον Σάιλοκ, τον τοκογλύφο του σαιξπηρικού έργου που υποδύεται ωραία ο Βασίλης Μπισμπίκης, με κανένα γείτονα, με κανένα προϊστάμενο ή υφιστάμενο στη δουλειά.
Η εναλλαγή μεταξύ θύματος και θύτη
Αλλά βεβαίως ο Σαίξπηρ δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε συγγραφέας. Στο έργο του διαπλάθει τον Σάιλοκ ως έναν άνθρωπο και κατατρεγμένο και αδίστακτο, και θύμα και θύτη. Επί χρόνια περίγελως του χριστιανικού κοινωνικού περίγυρου βρίσκει την ευκαιρία να εκδικηθεί όταν ο εφοπλιστής Αντόνιο του ζητήσει δάνειο. Η ρήτρα προβλέπει ότι αν ο Αντόνιο δεν καταφέρει να επιστρέψει εμπρόθεσμα το δάνειο ο Σάιλοκ έχει το δικαίωμα να του αφαιρέσει μια λίβρα κρέας από το σώμα του.
Αυτό που φαίνεται μάλλον αστείο γίνεται πραγματικότητα, ο Αντόνιο αδυνατεί να αποπληρώσει, τον ξαπλώνουν στην ανατομική κλίνη και μόνο με δικολαβική παρέμβαση σώζεται. Αλλά και ο Σάιλοκ που αντιμετωπίζει τώρα νομικά αντίποινα τη σκαπουλάρει. Και έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα.
Ο Σαίξπηρ είχε δανειστεί την πλοκή του έργου από ένα παλιότερο ιταλικό πρότυπο. Της έδωσε βάθος και δραματική ένταση, μίλησε για την αγάπη και την απληστία, την εκδίκηση και τη δικαιοσύνη.
Η αθηναϊκή διασκευή του έργου παρά τις αισθητικές της χάρες και τους καλούς ηθοποιούς σαν να επιστρέφει σε μια πιο ανάλαφρη εκδοχή. Η σημαντικότερη επίγνωση αυτής της κατ’ όνομα κωμωδίας είναι ότι ένας άνθρωπος, ίσως και μια ευρύτερη κοινότητα, μπορεί από θύμα να μετατραπεί σε θύτη. Ασυναίσθητα αλλά σχεδόν μοιραία. Με άλλα λόγια η λογοτεχνία επιτρέπει μια τραγική επίγνωση, απ’ αυτές που συνήθως αποστρέφεται ο πολιτικός μανιχαϊσμός.
