- Γράφει ο ΝΙΚΟΣ Χ. ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ
Η δαιμονοποίηση είναι η διαδικασία απεικόνισης ενός αντιπάλου ως κακού, διεφθαρμένου ή απειλητικού. Περιλαμβάνει τη χρήση εμπρηστικής γλώσσας, υπερβολής και διαστρέβλωσης για να παρουσιαστεί ο αντίπαλος ως απάνθρωπος ή κατώτερος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση του πρωθυπουργού της χώρας, τον οποίο όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης τον θεωρούν αίτιο για όλα τα κακά που ταλαιπωρούν τον ελληνικό λαό. Το ίδιο είχε γίνει και με τον Γιώργο Παπανδρέου παλιότερα, όταν οι αντίπαλοί του τον θεωρούσαν φταίχτη ακόμα και για τα χιόνια που είχαν πέσει στην Αθήνα.
Η δαιμονοποίηση των πολιτικών αντιπάλων, παρά τις εγγενείς αρνητικές συνέπειες, μπορεί να φανεί ελκυστική για ορισμένους πολιτικούς και τις ομάδες υποστήριξής τους. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους οι πολιτικοί επιλέγουν αυτήν την τακτική. Καταρχάς, επιχειρούν να δημιουργήσουν μια ισχυρή αίσθηση ενότητας μεταξύ των υποστηρικτών. Ο πολιτικός παρουσιάζεται ως ο υπερασπιστής της “δικής μας πλευράς” ενάντια σε μια εξωτερική, κακή δύναμη, ενισχύοντας την πίστη και την αφοσίωση.
Η απειλή που υποτίθεται ότι θέτει ο δαιμονοποιημένος αντίπαλος μπορεί να κινητοποιήσει τους υποστηρικτές να συμμετάσχουν πιο ενεργά στην πολιτική διαδικασία. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη συμμετοχή σε συγκεντρώσεις, δωρεές και ψήφους. Μπορεί να ενισχύσει την αίσθηση της ταυτότητας της ομάδας μεταξύ των υποστηρικτών. Ο κοινός εχθρός χρησιμεύει ως αντίθεση, καθιστώντας τα όρια μεταξύ “εμείς” και “αυτοί” πιο σαφή και ενισχύοντας την αίσθηση του ανήκειν. Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί και με τη συνθηματολογία του ΣΥΡΙΖΑ: “Ή εμείς ή αυτοί” ή το άλλο “Προχωράμε χωρίς αυτούς”…
Με την δαιμονοποίηση που κάνουν στον αντίπαλο για να φαίνεται απαίσιος, ανίκανος ή επικίνδυνος, οι πολιτικοί ελπίζουν να δημιουργήσουν αμφιβολίες και φόβο στους πιθανούς υποστηρικτές του. Αυτό μπορεί να τους αποτρέψει από το να ψηφίσουν για τον εν λόγω υποψήφιο ή να υποστηρίξουν την ατζέντα του. Αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για να υπονομεύσει τη νομιμότητα του αντιπάλου στα μάτια του κοινού. Εάν ο αντίπαλος παρουσιάζεται ως ριζικά κακός ή διεφθαρμένος, οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να τον θεωρήσουν ως έναν άξιο ηγέτη.
Σε ένα διχασμένο πολιτικό κλίμα, όπως αυτό που υπάρχει σήμερα στη χώρα μας, η δαιμονοποίηση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αποθαρρύνει τους μετριοπαθείς ψηφοφόρους από το να υποστηρίξουν τον υποψήφιο της άλλης πλευράς. Οι μετριοπαθείς μπορεί να φοβούνται ότι θα στιγματιστούν ή θα αποκληρωθούν από την δική τους πολιτική ομάδα εάν δείξουν οποιαδήποτε ανοχή προς τον δαιμονοποιημένο αντίπαλο.
Η πολιτική μπορεί να είναι περίπλοκη και οι ψηφοφόροι συχνά έχουν περιορισμένο χρόνο και ενδιαφέρον για να κατανοήσουν τις λεπτές αποχρώσεις των διαφόρων πολιτικών. Η δαιμονοποίηση προσφέρει μια απλή, εύληπτη αφήγηση: η “δική μας πλευρά” είναι καλή, η “άλλη πλευρά” είναι κακή. Αυτή η απλοποίηση μειώνει την γνωστική προσπάθεια που απαιτείται για τη λήψη μιας πολιτικής απόφασης.
Παρατηρούμε εδώ ότι γίνεται μια στυγνή εκμετάλλευση των συναισθημάτων. Η δαιμονοποίηση είναι συχνά αποτελεσματική επειδή απευθύνεται σε ισχυρά συναισθήματα όπως ο φόβος, ο θυμός και η αγανάκτηση. Αυτά τα συναισθήματα μπορούν να παρακάμψουν την ορθολογική σκέψη και να κάνουν τους ψηφοφόρους πιο δεκτικούς σε απλοϊκές και πολωτικές αφηγήσεις. Παρουσιάζοντας την πολιτική ως μια μάχη μεταξύ καλού και κακού, η δαιμονοποίηση μπορεί να δημιουργήσει μια αίσθηση ηθικού καθήκοντος στους ψηφοφόρους. Μπορεί να πιστεύουν ότι δεν ψηφίζουν απλώς για έναν πολιτικό, αλλά συμμετέχουν σε έναν αγώνα για το μέλλον της χώρας ή για θεμελιώδεις αξίες.
Κίνδυνοι και μειονεκτήματα της δαιμονοποίησης
Η δαιμονοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη πολιτική πόλωση, όπου οι υποστηρικτές κάθε πλευράς βλέπουν την άλλη πλευρά όχι απλώς ως ότι έχει διαφορετικές απόψεις, αλλά ως κακή. Αυτό μπορεί να κάνει την εξεύρεση κοινού τόπου και τη συμβιβαστική λύση εξαιρετικά δύσκολη.
Όταν οι πολιτικοί δαιμονοποιούν τους αντιπάλους τους, μπορούν να τους αποανθρωποποιήσουν στα μάτια των υποστηρικτών τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε έλλειψη ενσυναίσθησης, σε αυξημένη εχθρότητα, ακόμη και σε βία. Η δαιμονοποίηση μπορεί να διαβρώσει την ποιότητα του πολιτικού λόγου. Αντί για μια συζήτηση για πολιτικές και ζητήματα, η εστίαση μετατοπίζεται στις προσωπικές επιθέσεις και την καταστροφή του χαρακτήρα. Αυτό μπορεί να αποτρέψει τους ικανούς ανθρώπους από το να συμμετάσχουν στην πολιτική και να απογοητεύσει τους ψηφοφόρους.
Σε ακραίες περιπτώσεις, η δαιμονοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε μίσος και βία. Όταν μια ομάδα ή ένας πολιτικός ηγέτης δαιμονοποιεί μια άλλη ομάδα, μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα όπου η βία θεωρείται δικαιολογημένη ή ακόμη και απαραίτητη.
Είναι σοφή τακτική η δαιμονοποίηση στην πολιτική;
Η δαιμονοποίηση στην πολιτική, αν και μπορεί να φαίνεται ελκυστική για βραχυπρόθεσμα κέρδη, εγείρει σοβαρά ερωτήματα σχετικά με τη μακροπρόθεσμη σοφία και τις συνέπειές της. Ας εξετάσουμε γιατί, τελικά, δεν είναι συνετή τακτική:
Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η δαιμονοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη συμμετοχή των ψηφοφόρων, συσπείρωση των υποστηρικτών και πιθανώς να αποτρέψει την υποστήριξη προς τον αντίπαλο. Αυτά τα κέρδη μπορούν να βοηθήσουν τους πολιτικούς να κερδίσουν μια εκλογή ή να περάσουν μια συγκεκριμένη πολιτική.
Ωστόσο, αυτά τα βραχυπρόθεσμα κέρδη έρχονται σε μεγάλο κόστος. Η δαιμονοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε διχασμό στην κοινωνία, να διαβρώσει την εμπιστοσύνη στους πολιτικούς θεσμούς και να κάνει την αποτελεσματική διακυβέρνηση πολύ πιο δύσκολη. Μπορεί επίσης να έχει σοβαρές κοινωνικές συνέπειες, όπως αύξηση του πολιτικού μίσους και της βίας.
Επιπτώσεις στη δημοκρατία
Η δαιμονοποίηση αντικαθιστά τον λογικό διάλογο και την ουσιαστική συζήτηση με προσωπικές επιθέσεις και εμπρηστική ρητορική. Αυτό υπονομεύει την ικανότητα των πολιτών να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις και αποθαρρύνει τους ικανούς ανθρώπους από το να συμμετέχουν στην πολιτική. Συμβάλλει και στην αυξανόμενη πόλωση της κοινωνίας, όπου οι άνθρωποι βλέπουν όλο και περισσότερο την πολιτική μέσα από ένα φακό “εμείς εναντίον τους”. Αυτό καθιστά σχεδόν αδύνατο να επιτευχθεί συναίνεση σε σημαντικά ζητήματα και οδηγεί σε πολιτικό αδιέξοδο.
Όταν οι πολιτικοί καταφεύγουν στη δαιμονοποίηση, διαβρώνουν την εμπιστοσύνη του κοινού προς τους ίδιους και το πολιτικό σύστημα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε απογοήτευση από τη δημοκρατία και αυξημένη υποστήριξη για μη δημοκρατικές εναλλακτικές λύσεις.
Η δαιμονοποίηση μπορεί να δημιουργήσει ένα κλίμα μίσους και φόβου, όπου η βία θεωρείται πιο αποδεκτή ή δικαιολογημένη. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε στοχευμένες επιθέσεις εναντίον συγκεκριμένων ομάδων ή ατόμων, καθώς και σε γενικότερη αύξηση της πολιτικής βίας. Συχνά περιλαμβάνει την αποανθρωποποίηση των πολιτικών αντιπάλων, δηλαδή την παρουσίασή τους ως λιγότερο ανθρώπινων ή ανάξιων σεβασμού. Αυτό μπορεί να διευκολύνει τους ανθρώπους να δικαιολογήσουν τη βία ή την κακομεταχείριση εναντίον τους. Η δαιμονοποίηση διαιωνίζει και βαθαίνει τις υπάρχουσες διαιρέσεις στην κοινωνία, καθιστώντας πιο δύσκολο για διαφορετικές ομάδες να κατανοήσουν και να σεβαστούν η μία την άλλη. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη κοινωνική ένταση και συγκρούσεις.
Εναλλακτικές προσεγγίσεις
Αντί να δαιμονοποιούν τους αντιπάλους τους, οι πολιτικοί μπορούν να επιλέξουν να συμμετάσχουν σε έναν σεβαστό και εποικοδομητικό διάλογο. Αυτό περιλαμβάνει την ακρόαση διαφορετικών απόψεων, την αναζήτηση κοινού τόπου και την προσπάθεια εξεύρεσης λύσεων που ωφελούν όλους τους πολίτες. Οι πολιτικοί μπορούν να εργαστούν για την προώθηση της ενότητας και της συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών ομάδων στην κοινωνία. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την ανάδειξη κοινών αξιών, την οικοδόμηση γεφυρών μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων και την ενθάρρυνση του αμοιβαίου σεβασμού και της κατανόησης.
Αντί να επιτίθενται στους χαρακτήρες των αντιπάλων τους, οι πολιτικοί μπορούν να επικεντρωθούν στην ουσιαστική συζήτηση των πολιτικών και των ζητημάτων. Αυτό επιτρέπει στους ψηφοφόρους να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις και προάγει την υπευθυνότητα στην πολιτική.
Εν κατακλείδι, η δαιμονοποίηση δεν είναι μια συνετή τακτική. Μπορεί να προσφέρει βραχυπρόθεσμα οφέλη, αλλά έχει σοβαρές μακροπρόθεσμες συνέπειες για τη δημοκρατία και την κοινωνία. Οι πολιτικοί ηγέτες έχουν την ευθύνη να απορρίπτουν τη δαιμονοποίηση και να επιλέγουν μια πιο εποικοδομητική και ενωτική προσέγγιση.
