Αλεξάντρ Μποροντίν (1833 – 1887) Γεωργιανής καταγωγής Ρώσος συνθέτης

Ο Αλεξάντρ Πορφίριεβιτς Μποροντίν (Alexander Porfiryevich Borodin, ρωσικά: Алекса́ндр Порфи́рьевич Бороди́н], Αγία Πετρούπολη 12 Νοεμβρίου 1833 – Αγία Πετρούπολη 27 Φεβρουαρίου 1887) ήταν γεωργιανής καταγωγής Ρώσος συνθέτης της ρομαντικής εποχής. Ο Μποροντίν ο οποίος ήταν, επίσης, γιατρός και εξαίρετος χημικός, υπήρξε μέλος της περίφημης Ομάδας των Πέντε, ενός συνόλου επιφανών μουσικών αφιερωμένων στη δημιουργία «καθαρής», ρωσικής κλασσικής μουσικής. 

• Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι, οι πολύ αξιόλογες συνθέσεις του Μποροντίν, που τον τοποθετούν ανάμεσα στους κορυφαίους συνθέτες της πατρίδας του, δεν ήταν γι’ αυτόν παρά ένα μέσον ανάπαυλας από το επιστημονικό του έργο, στο οποίο αφιερώθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά. 

Ο Μποροντίν γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη, το 1833· ήταν νόθος γιος του 62χρονου γεωργιανού ευγενή, Λούκα Στεπόνοβιτς Γκεντεβανισβίλι (Luka Stepanovich Gedevanishvili) και μιας -παντρεμένης με στρατιωτικό γιατρό  – 25χρονης ρωσίδας, της Ευδοκίας Κωνσταντίνοβνα Αντόνοβα (Evdokia Konstantinovna Antonova). Λόγω των περιστάσεων υπό τις οποίες γεννήθηκε ο Αλεξάντρ, ο πατέρας του τον ενέγραψε ληξιαρχικά ως γιο ενός από τους ρώσους εργαζόμενους στα υποστατικά του, τού Πορφίρι Μποροντίν, εξ ου και το επώνυμο του συνθέτη. Ως αποτέλεσμα αυτής της καταχώρησης, τόσο ο Αλεξάντρ όσο και ο -τυπικά- πατέρας του, ήσαν επισήμως κολίγοι του βιολογικού πατέρα. Ωστόσο, ο Λούκα αποδέσμευσε τον νόθο γιο του από αγάπη, όταν ήταν 7 ετών, και προσέφερε στέγη και χρήματα γι’ αυτόν και τη μητέρα του. Παρόλ’ αυτά, η μητέρα του ουδέποτε αναγνώρισε δημόσια τον Αλεξάντρ, ο οποίος παρέμεινε μεν μαζί της, αλλά την προσφωνούσε «θεία» του. 

Παρά τα προβλήματα, ο Μποροντίν είχε καλή ανατροφή από τον πατέρα του μεγαλώνοντας σε ένα μεγάλο τετραώροφο σπίτι, το οποίο είχε δοθεί προίκα σ’ αυτόν και τη «θεία του». Αν και τα ληξιαρχικά προβλήματα δεν επέτρεπαν την εγγραφή του σε κανονικό γυμνάσιο, ο Μποροντίν έλαβε καλή εκπαίδευση σε όλα τα μαθήματα μέσω ιδιωτικών δασκάλων στο σπίτι. Το 1850 μπήκε στην Ιατρική-Χειρουργική Ακαδημία της Αγίας Πετρούπολης -η οποία, αργότερα, φιλοξένησε και τον περίφημο Ιβάν Πάβλοφ- και ακολούθησε καριέρα στη χημεία. Μετά την αποφοίτησή του, πέρασε ένα χρόνο ως χειρουργός σε στρατιωτικό νοσοκομείο, συνεχίζοντας με τριετείς προχωρημένες σπουδές στη Δυτική Ευρώπη. Το 1862, ο Μποροντίν επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη για να αναλάβει καθηγητικό πόστο στον τομέα της χημείας, στην Ακαδημία όπου σπούδασε και πέρασε το υπόλοιπο της επιστημονικής του σταδιοδρομίας αφοσιωμένος στην έρευνα, τη διδασκαλία και την επίβλεψη της εκπαίδευσης άλλων. Μάλιστα, καθιέρωσε σειρά ιατρικών μαθημάτων για γυναίκες (1872). Ξεκίνησε μαθήματα σύνθεσης με τον Μίλι Μπαλάκιρεφ, το 1862. Νυμφεύτηκε την Εκατερίνα Πρωτοποπόβα (Ekaterina Protopopova), πιανίστα, το 1863 και απέκτησε τουλάχιστον μία κόρη την Γκάνια. 

Η μουσική παρέμεινε δευτερεύουσα επαγγελματική απασχόληση για τον Μποροντίν, έξω από την κύρια καριέρα που έκτισε, ως χημικός και γιατρός. Έπασχε από κακή υγεία, έχοντας περάσει χολέρα και μερικές, μικρές καρδιακές προσβολές. Πέθανε στην Αγία Πετρούπολη, ξαφνικά, κατά τη διάρκεια μιας χοροεσπερίδας στην Ακαδημία και ενταφιάστηκε στο Νεκροταφείο Τίχβιν της Μονής Αλεξάνδρου Νιέφσκι της πόλης.

Μουσική και μουσικολογικά στοιχεία

Όπερα και ορχηστρικά έργα

Ο Μποροντίν συναντήθηκε με τον Μπαλάκιρεφ το 1862. Ενόσω έκανε μαθήματα στη σύνθεση, μαζί του, ξεκίνησε να γράφει τη Συμφωνία Νο. 1, που έκανε πρεμιέρα το 1869, με τον Μπαλάκιρεφ στο πόντιουμ. Το ίδιο έτος, ο Μποροντίν ξεκίνησε τη Συμφωνία Νο. 2, η οποία δεν είχε ιδιαίτερη επιτυχία στην πρεμιέρα της, το 1877, υπό τον Εντουάρντ Ναπράβνικ (Eduard Nápravník) αλλά, μετά από μικρή ορχηστρική αναθεώρηση, παρουσιάστηκε με επιτυχία το 1879, υπό τον Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ. Το 1880, ο Μποροντίν συνέθεσε το περίφημο λαϊκό συμφωνικό ποίημα Στις Στέπες της Κεντρικής Ασίας. Δύο χρόνια αργότερα άρχισε να συνθέτει μια τρίτη συμφωνία, αλλά την άφησε ημιτελή κατά τον θάνατό του. Δύο μέρη της, αργότερα, ολοκληρώθηκαν και ενορχηστρώθηκαν από τον Αλεξάντρ Γκλαζουνόφ.

Το 1868, ο Μποροντίν άρχισε να αποσπάται από την αρχική δουλειά του πάνω στη Συμφωνία Νο. 2, λόγω ενασχόλησής του με ένα άλλο μείζον έργο, την όπερα Πρίγκιπας Ιγκόρ, κατά πολλούς, το σημαντικότερο έργο του και μία από τις σημαντικότερες όπερες στην ιστορία της ρωσικής μουσικής. Περιλαμβάνει τους διάσημους Πολοβτσιανούς Χορούς που, συχνά, εκτελούνται ως αυτόνομο έργο συναυλιών και αποτελούν, μάλλον, την πιο γνωστή σύνθεσή του. Ωστόσο, ο Μποροντίν άφησε και αυτή την όπερα ημιτελή, όπως και κάποια άλλα έργα, κατά τον θάνατό του. Ο Πρίγκιπας Ιγκόρ ολοκληρώθηκε μεταθανάτια από τους Ρίμσκι-Κόρσακοφ και Γκλαζουνόφ. 

Μουσική δωματίου

Κανένα άλλο μέλος του «Κύκλου Μπαλάκιρεφ» δεν ταυτίστηκε τόσο χαρακτηριστικά με την «απόλυτη» (μη-προγραμματική) μουσική όπως ο Μποροντίν, κυρίως με τα δύο κουαρτέτα εγχορδων του, αλλά και πολλές προηγούμενες συνθέσεις του. Τσελίστας, ο ίδιος (γνώριζε επίσης φλάουτο και πιάνο), υπήρξε ενθουσιώδης εκτελεστής μουσικής δωματίου, ενδιαφέρον που εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Χαϊδελβέργη, μεταξύ 1859 και 1861. Αυτή η πρώτη περίοδος έδωσε, μεταξύ άλλων, ένα σεξτέτο εγχόρδων και ένα κουιντέτο με πιάνο. Στη θεματική δομή και την οργανική υφή, βασίστηκε στα έργα του Φέλιξ Μέντελσον. Το 1875, ο Μποροντίν ξεκίνησε το Κουαρτέτο Εγχόρδων Νο. 1, έργο που προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των Μοντέστ Μουσόργκσκι και Βλαντιμίρ Στασόφ. Το ότι ο Μποροντίν συνέθεσε το έργο όντας μέλος της «Ομάδας των Πέντε», που διάκειτο «εχθρικά» στη μουσική δωματίου, σημαίνει ότι εξέφραζε τη θέληση για ανεξαρτησία του. Άλλωστε, με τα κατοπινά του έργα, εμφανίζει μεγάλη δεξιότητα στη μορφή. Το Κουαρτέτο Εγχόρδων Νο. 2, όπου ο ισχυρός λυρισμός του εκπροσωπείται στο παραδοσιακό Νυκτερινό, ακολούθησε το 1881. Το πρώτο κουαρτέτο είναι πλουσιότερο σε αλλαγές διάθεσης, ενώ το δεύτερο εμφανίζει πιο ομοιόμορφη ατμόσφαιρα και έκφραση.

Η φήμη του Μποροντίν έξω από τη Ρωσική Αυτοκρατορία κατέστη δυνατή κατά τη διάρκεια της ζωής του, μέσω του Φραντς Λιστ, ο οποίος διοργάνωσε μια παράσταση της Συμφωνίας Νο. 1 στο Μπάντεν-Μπάντεν της Γερμανίας το 1880, και από την κόμισσα de Mercy-Argenteau, στο Βέλγιο και τη Γαλλία. Η μουσική του είναι γνωστή για τον έντονο λυρισμό και τις πλούσιες, αντισυμβατικές αρμονίες της. Παρά τις κάποιες επιρροές από δυτικούς συνθέτες, η μουσική του -ως μέλους των «Πέντε»-, αποπνέει αναμφισβήτητα ρωσικό «άρωμα». Το πάθος και οι ασυνήθιστες αρμονίες στα έργα του, αποδείχτηκαν να έχουν ασκήσει μόνιμη επιρροή στους -νεότερους- Γάλλους συνθέτες Ντεμπισί και Ραβέλ. Εκτός από τη λυρική τους φλέβα, οι συνθέσεις του διακρίνονται, για τον επιδέξιο χειρισμό των «ηρωικών» θεμάτων, μια ασυνήθιστα λεπτή αίσθηση του ρυθμού και εξαίρετη χρήση του ορχηστρικού ηχοχρώματος, με όλα αυτά να συντελούν στην αφύπνιση μνήμης μακρινών τόπων, από μέρους του ακροατή. 

• Το περίφημο «Κουαρτέτο Μποροντίν» φέρει το όνομα του συνθέτη και αποτελεί ένα από τα μακροβιότερα σύνολα μουσικής δωματίου.

Ο Μποροντίν ως χημικός

Στην επαγγελματική του σταδιοδρομία ο Μποροντίν, κέρδισε τον σεβασμό της επιστημονικής κοινότητας, ιδιαίτερα με την εργασία του πάνω στις αλδεΰδες. Μεταξύ 1859 και 1862, κατέλαβε μεταδιδακτορική θέση στo Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, όπου εργάστηκε στο εργαστήριο του Έμιλ Έρλενμαγιερ (Emil Erlenmeyer) με αντικείμενο τα παράγωγα βενζολίου. Δούλεψε, επίσης, στο Πανεπιστήμιο της Πίζας με αντικείμενο τους αλογονούχους άνθρακες. Ένα πείραμα που δημοσιεύτηκε το 1862 περιέγραψε την πρώτη πυρηνόφιλη αντικατάσταση του χλωρίου με φθόριο στο βενζοϋλοχλωρίδιο (C6H5COCl). Σχετική αντίδραση προωθήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση, υπό την ονομασία «αντίδραση Μποροντίν», με βάση την παρασκευή από τον ίδιο, βρωμομεθανίου (CH3Br) από οξικό άργυρο (AgC2H3O2)(1861). Ωστόσο, ήταν η Κλερ Χουνσντίκερ (Cläre Hunsdiecker) και ο σύζυγός της Χάιντς (Heinz), οι οποίοι ανέπτυξαν την εργασία του Μποροντίν σε μια γενική μέθοδο, για την οποία τους χορηγήθηκε αμερικανικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, το 1939 και που δημοσίευσαν στο «Chemische Berichte» το 1942. Η μέθοδος είναι, γενικά, γνωστή είτε ως «αντίδραση Χουνσντίκερ» είτε ως «αντίδραση Χουνσντίκερ-Μποροντίν». 

Το 1862, ο Μποροντίν επέστρεψε στην Ιατρική-Χειρουργική Ακαδημία της Αγίας Πετρούπολης (τώρα γνωστή ως Στρατιωτική Ιατρική Ακαδημία «Κίροφ») και ανέλαβε την έδρα της Χημείας, όπου έγινε επίκουρος καθηγητής, το 1864. Εργάστηκε στην αυτο-αντίδραση συμπύκνωσης μικρών αλδεϋδών, σε μια διαδικασία που είναι τώρα γνωστή ως αντίδραση αλδόλης, η ανακάλυψη της οποίας πιστώνεται από κοινού στους Μποροντίν και Τσαρλς Βουρτς (Charles-Adolphe Wurtz). Ο Μποροντίν διερεύνησε τη συμπύκνωση της πεντανάλης και της επτανάλης, η οποία δημοσιεύθηκε σε paper από τον φον Ρίχτερ (von Richter) το 1869. Το 1873, περιέγραψε την εργασία του στη Ρωσική Κοινότητα Χημικών, όπου διαπίστωσε ομοιότητες με τις ενώσεις που αναφέρθηκαν πρόσφατα από τον Βουρτς. 

Ο Μποροντίν δημοσίευσε την τελευταία πλήρη εργασία του, το 1875, σχετικά με τις αντιδράσεις αμιδίων, ενώ η τελευταία δημοσίευσή του αφορούσε μια μέθοδο για την ταυτοποίηση της ουρίας στα ούρα των ζώων. Ο διάδοχός του στην έδρα Χημείας στην Ακαδημία ήταν ο συνεργάτης και γαμπρός του, Αλεξάντρ Ντιάνιν.

Βιβλιογραφία

• «Λεξικό Μουσικής και Μουσικών» (Dictionary of Music and Musicians) του George Grove, D. C. L (Oxford, 1880)
• Baker’s biographical dictionary of musicians, on line
• Rob. Eitner, Biographisch-bibliographisches Quellen-LexiKon, on line
• Kennedy, Michael Λεξικό Μουσικής της Οξφόρδης (Oxford University Press Αθήνα: Γιαλλέλης, 1989) ISBN 960-85226-1-7
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα (ΠΛΜ), έκδοση 1996, τόμος 44, σ. 11
• Enciclopedia Bompiani-Musica, Milano (εκδ. ΑΛΚΥΩΝ, 1985)
• Enciclopedia Treccani, on line
• Eric Blom The New Everyman Dictionary of Music (Grove Weidenfeld, N. York, 1988)
• Abraham, Gerald, Borodin: the Composer and his Music, London, 1927
• Behrman, E. J. (2006), Borodin, Journal of Chemical Education. 83 (8): 1138. doi:10.1021/ed083p1138.1
• Borodin, A. (1861), Ueber Bromvaleriansäure und Brombuttersäure [About bromovaleric acid and bromobutyric acid]. Annalen der Chemie und Pharmacie (in German). 119: 121–123. doi:10.1002/jlac.18611190113
• Borodin, A (1873), Ueber einen neuen Abkömmling des Valerals [On a new derivative of valerian aldehyde]. Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft (in German). 6: 982–985.
• Cooper, David K. C. Doctors of Another Calling: Physicians Who Are Known Best in Fields Other than Medicine, Rowman & Littlefield, 26 November 2013, p. 163
• Dianin, Sergei Aleksandrovich, Borodin, London, New York, Oxford University Press, 1963
• Dianin, Sergei Aleksandrovich, Бородин: жизнеописание, материалы и документы, Гос. музыкальное изд-во: 1960, p. 32
• Gordin, M. D. (1996), Facing the Music: How Original Was Borodin’s Chemistry?, Journal of Chemical Education. 83 (4): 561–566. doi:10.1021/ed083p561.
• Habets, Alfred (2005), Borodin and Liszt: I. Life and works of a Russian Composer. II. Liszt, as sketched in the letters of Borodin, Adamant Media Corporation. ISBN 978-1-4212-5305-3
• Heathcock, C. H. (1991), The Aldol Reaction: Acid and General Base Catalysis, In Trost, B. M.; Fleming, I. Comprehensive Organic Synthesis. 2. Elsevier Science. pp. 133–179. doi:10.1016/B978-0-08-052349-1.00027-5. ISBN 978-0-08-052349-1.
• Hunsdiecker, H.; Hunsdiecker, C. (1942), Über den Abbau der Salze aliphatischer Säuren durch Brom [About the degradation of salts of aliphatic acids by bromine]. Chemische Berichte (in German). 75 (3): 291–297.doi:10.1002/cber.19420750309
• Lewis, David E., Early Russian Organic Chemists and Their Legacy, Springer Science & Business Media, 3 April 2012, p. 61
• Li, J. J. Hunsdiecker–Borodin Reaction, Name Reactions: A Collection of Detailed Mechanisms and Synthetic Applications (5th ed.). Springer Science & Business Media. pp. 327–328. ISBN 9783319039794
• Maes, Francis, tr. Pomerans, Arnold J. and Erica Pomerans, A History of Russian Music: From Kamarinskaya to Babi Yar (Berkeley, Los Angeles and London: University of California Press, 2002). ISBN 0-520-21815-9.
• Mukaiyama, T. (1982), The Directed Aldol Reaction, Org. React. 28: 203–331. doi:10.1002/0471264180.or028.03.
• von Richter, V. (1869), Aus St. Petersburg am 17. October 1869 [From St. Petersburg on 17 October 1869], Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft (in German). 2: 552–554
• Wurtz, C.-A. (1872) (Ι), Sur un aldéhyde-alcool [On an aldehyde alcohol]. Bulletin de la Société Chimique de Paris. 2nd series (in French). 17: 436–442
• Wurtz, C.-A. (1872) (ΙΙ), Ueber einen Aldehyd-Alkohol [About an aldehyde alcohol]. Journal für Praktische Chemie (in German). 5 (1): 457–464. doi:10.1002/prac.18720050148
• Wurtz, C.-A. (1872) (ΙΙΙ), Sur un aldéhyde-alcool [On an aldehyde alcohol]. Comptes rendus de l’Académie des sciences (in French). 74: 1361–1367.