Αυτή η άγρια ελευθερία του Καζαντζάκη

• ΑΙΜΙΛΙΟΣ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΣ

Με τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη η νεώτερη πνευματική Ελλάς έχασε, μέσα σε σύντομο χρόνο, έπειτα από τον Σικελιανό, τον δεύτερο στύλο της. Έχασε και η ελληνική νεότης ένα υψηλό υπόδειγμα ήθους. Διότι ο Καζαντζάκης ήτο ένας άρτιος άνθρωπος. Εις καιρούς όπου υπάρχει τόση πενιχρότης αληθινών ανθρώπων και τόση κιβδηλία χαρακτήρων, μορφές όπως του Καζαντζάκη είναι μια παρήγορη βεβαίωσις ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν έχει ανεπανόρθωτα ξεπέσει. Παίρνει ακόμη και κάποια δικαίωση αυτό το είδος του πνευματικού αναχωρητισμού που ολοένα και αραιώνει γύρω μας κι ολοένα νοθεύεται, ζωσμένο από τους πειρασμούς της μηχανικής μας ζωής, κι ολοένα συμβιβάζεται με ό,τι γίνεται τρόπος βιώσεως και ρουτίνα. Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν από την ηρωική γενιά των ασυμβιβάστων. Επική και δραματική συνάμα είναι η πορεία των τέτοιων ανθρώπων και γέρας της είναι μονάχα η συνείδησις ότι δεν υπήρξε προδοσία στο επίπονο χρέος. Το “νυν απολύεις” είχε το δικαίωμα να ψιθυρίσει ο άνθρωπος που έσβησε προχθές σε μια κλινική του Φράιμπουργκ, γιατί όλη του η ζωή, από τα νιάτα που είχαν την σοφήν ωριμότητα του γήρατος, έως τα γερατειά που είχαν την αγωνιστικότητα της νεότητος, υπήρξεν ένας αδιάλειπτος μόχθος ψυχικής αυτοτελειώσεως. Έμβλημα σ’ όλον αυτόν τον αγώνα της ψυχής υπήρξεν αυτό που διαποτίζει ολόκληρο το πνευματικό του έργο: αγωνίζου για τον αγώνα, για τη χαρά τού να δίνεις τη μάχη σου χωρίς τη ν προσδοκία της ανταμοιβής, για ν’ αντιμετρείσαι με το χρέος σου κάθε στιγμή, για να υποτάξης τον θεό μέσα σου και να γίνεις ένα μαζί του. Θρησκευτική, βαθύτατα, είναι η ουσία της μάχης αυτής και ο Καζαντζάκης είχε την κρητική παλικαριά να μη τής γίνει λιποτάκτης. Θρησκευτική είναι και η εμμονή σ’ ένα ιδεώδες, όταν τούτο χαράσσει τον πύρινο κύκλο του γύρω από την ψυχή κ’ εμποδίζει την εισβολή της ακάθαρτης βοής του κόσμου…

Φύσις ελεύθερη, αγρίως ελεύθερη, ο Νίκος Καζαντζάκης, θηρευτής του απολύτου, είχε κατορθώσει να δαμάσει, τουλάχιστον για τον εαυτό του, το νόημα της ελευθερίας του και να το απογυμνώσει από κάθε επίκτητο συμβατισμό. Είχε αρνηθεί από πολύ ενωρίς κάθε προσχώρηση, κάθε αυτοδέσμευση, κάθε “στράτευση”. Εκράτησε για την ψυχή του το μέγα δώρο της επιλογής ανάμεσα σ’ ό,τι πιστεύεται κακό, προσπαθώντας εκάστοτε να παραμερίζει την επίφαση, τον συμβατισμό, και να φτάνει στην ιερή ουσία των πραγμάτων. Και η ουσία αυτή τού φαινόταν πολλές φορές ενιαία και ατεμάχιστη. Η πορεία προς αυτό το πέρ’ απ’ το καλό και το κακό, αν έγινε με διάθεση νιτσεϊκή, διατηρεί, εντούτοις, την αποκλειστικά δική της φυσιογνωμία. Ο υπερανθρωπισμός του Καζαντζάκη δεν είναι στον βαθύτερο πυρήνα του νιτσεϊκός. Δεν έχει την τευτονικήν αγερωχία και μισαλλοδοξία , όσο κι αν κάπως, ή πολύ, παραπλανά η μηδενιστική πρόσοψις. Είναι – και ας μην ταράξει η λέξις – υπερανθρωπισμός χριστιανικός, αλλ’ έξω από κάθε δογματική.

***

Αυτή η αγρία ελευθερία του Καζαντζάκη τού εστοίχισε πάντοτε πολλές παρεξηγήσεις. Οι άνθρωποι ιδίως του καιρού μας, έχουν συνηθίσεις στις ταξινομήσεις και η κάθε ταξινόμησις προϋποθέτει κάποιαν πειθαρχία κι ένα ιδεώδες αγελαίο. Το “εμείς” είναι η ορθόδοξη τοποθέτησις, το “εγώ” είναι η αίρεσις ή η αναρχία. Στο μεταξύ των δυο πολέμων διάστημα η μαζική επιβολή ήταν τόση, ώστε η αίρεσις να θεωρείται περίπου έγκλημα. Το “εγώ” ήτο ο μέγας “εχθρός του λαού”. Και ήταν κατά κάποιον τρόπο, δικαιολογημένη και η δυσπιστία και η εχθρότης. Οι ιδεολογίες δεν είχαν δοκιμασθεί, η γοητεία των είχε και πειστικότητα και δύναμη που αιχμαλώτιζε τις συνειδήσεις. Το τού να είναι κανείς μόνος και να βλέπει με αθόλωτο μάτι τη στιλπνήν επιφάνεια των ιδεών – για να μπορεί να φθάνει στο βάθος – εθεωρείτο δειλία. Δεν έπρεπε να αναζητεί κανείς από τους ανθρώπους την ψυχή των. Ούτε ανάμεσα από τα δόγματα και τις ιδεολογίες αυτόν τον σατανά που έχει κληρονομήσει τον άγιο και κρύβοντάς τον μέσα του τον αναγελά. Ο Καζαντζάκης αυτόν τον άγιο ζητούσε πάντα κι όπου τον εύρισκε – ακόμη και μέσα στα θηρία – ήταν πρόθυμος να τον χαιρετίσει.

Μετά τον δεύτερο πόλεμο, εκείνο το πρώτο μήνυμα της “Ασκητικής” τού Καζαντζάκη, εκείνη η πρώτη απεγνωσμένη κραυγή για τη ν αυτοσυνείδηση του ανθρώπου και για μια σύνθεση των δυνάμεων της ζωής μέσα στην αποσύνθεση των όλων, ήχησε με γνησιότερον ήχο. Και τα έργα που ξεκίνησαν από εκείνο το τολμηρό και παράταιρο creco, που έγινε και έμεινε κανόνας αγωνιστικού βίου απαρασάλευτος, έχουν φωτιστεί με φως διαυγέστερο. Οι άνθρωποι του νέου καιρού ήσαν ψυχικά προετοιμασμένοι, έπειτα από την απάνθρωπη πείρα, να ακούσουν μια φωνή ανθρώπου. Ήταν σαν ένα καινούργιο au-dessus de la mêlée – κι ας ήταν παλιό, κι ας ήταν ο γνώριμος, αλλά παραμερισμένος ήχος. Ο Καζαντζάκης δεν είχε προδώσει τον εαυτό του. Δεν είχε ποτέ αλλάξει τη φωνή του. Μόνον που τώρα ήταν πιο ηχηρή, γιατί η πείρα δεν ήταν μονάχα για τους άλλους. Αλλ’ αν η πείρα για τους άλλους ήρθε σαν ξάφνιασμα ή σαν αποκάλυψις, για τον Καζαντζάκη ήταν μια επιβεβαίωσις. Η στενή πύλη γινόταν απλώς πιο πλατιά…

***

Θα ήταν, ωστόσο, πλάνη να υποτεθεί ότι ο Καζαντζάκης είχε φτάσει σε μια καθησυχαστική βεβαιότητα που θα έθετε τέρμα στην αγωνία και στην αναζήτηση. Το μυστήριο του ανθρώπου είναι πιο πυκνό κι από το μυστήριο του Θεού. Εξάλλου, οι θρησκείες φροντίζουν πάντοτε να το ερμηνεύουν και να διεκδικούν την εμπιστοσύνη από τους πιστούς των, ανταλλάζοντας έτσι την αβεβαιότητα και την ταλάντευση με την νωθρήν ηρεμία της προσαρμογής. Ο Καζαντζάκης υπήρξε πάντοτε στη ανίχνευσή του ένας από τους desperados του, τους ήρωές του. Αλλ’ είχε την άρτιαν ικανοποίηση αυτής της αδιάλειπτης προσπάθειας – όπως έλεγε κάπου και στο αποκαλυπτικό μυθιστόρημά του, τον “Βίο και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά” – τού να μετουσιώσει την ύλη σε πνεύμα, τού να προσεγγίσει μιαν αλήθεια λυτρωτική, που ενώ κλιμακούται στη μετάβαση από το ένα πάθος στο άλλο, ημπορεί να οδηγήσει στην έννοια της απολύτου αποδεσμεύσεως. Θα ήταν τότε το ακραίο στάδιο της ανιδιοτελούς ελευθερίας, δηλαδή της ελευθερίας στην ακέραιή της έννοια. Αυτή την έννοια της ελευθερίας – μας λέει ο συγγραφεύς του “Ζορμπά” – θα ημπορούσε να την δαμάσει κανείς αν κατόρθωνε να φτάσει στην αντίληψη του ενιαίου της παγκόσμιας ψυχής. Α΄΄’ αν εγκαταλείψουμε τη σφαίρα της μεταφυσικής για να προσγειωθούμε σ’ ό,τι δραματικά ανθρώπινο σωρεύεται και αγκομαχά γύρω μας, η κατάκτησις του νοήματος της ελευθερίας σ’ αυτήν την υψηλή, την υψηλότατην άκρα, προϋποθέτει μια στάση του πνεύματος εξόχως ειλικρινή κι απηλλαγμένη από κάθε προκατάληψη που επισωρεύουν οι πολιτικές ή άλλες τοποθετήσεις. Προϋποθέτει, όμως, και πολλήν αυτοταλαιπωρία ωσότου καθαρίσουν η καρδιά και ο νους από τα κληρονομημένα παράσιτα του συναισθήματος. Ο Παλαμάς μάς είχε πολύ μιλήσει για τον κασσιανισμό του για να υποδηλώσει την ψυχική του ταλαιπωρία. Αλλ’ η ταλαιπωρία τού Παλαμά ήταν άλλης μορφής. Συναισθηματικής περισσότερο παρά ιδεολογικής, ή, καλύτερα, μεταφυσικής. Ο κασσιανισμός του Καζαντζάκη έχει ζυμωθεί με ιδεολογικής αγωνία που, επειδή ξεπερνά την εποχή της, επειδή ξεπερνά τον άνθρωπο της συγκεκριμένης στιγμής και τον ατενίζει με την προοπτική της αιωνιότητος, φτάνει στην αγωνία τη μεταφυσική. Και ο σπόρος της αγωνίας αυτής είναι, στον βαθύτερο πυρήνα του, θρησκευτικός.

***

Ενθυμούμαι πως σε μια συνομιλία μου πριν από κάμποσα χρόνια με τον ποιητή της “Οδύσειας”ⁱ, για τον αγώνα, και την αγωνία του ήρωά της, ο Καζαντζάκης είχε αποφύγει κάθε απάντηση που θα έδινε μιαν απόκριση σ’ ερωτήματα επικαίρως επείγοντα. Η σκέψις του αγκάλιαζε το γενικότερο, το άχρονο πρόβλημα της ανθρώπινης μοίρας, και η ματιά του – κάποτε είχε μιλήσει για την “κρητική ματιά” και μ’ αυτήν υποδηλούσε τον τρόπο που αντίκριζε τη σύνθεση Ανατολής και Δύσεως, τη σύνθεση Ασίας και Ελλάδος, του ασιάτου Διονύσου και του Έλληνος Απόλλωνος – …η ματιά του αναζητούσε τα καθολικότερα σχήματα που θα μπορούσαν να χωρέσουν τον οραματισμό του. “Ένοιωθα – μου έγραψε την άλλη μέρα (23.10.43), από την Αίγινα, συνεχίζοντας την αρχινημένη συνομιλία – πως όσο προχωρούσε ο Οδυσσέας το εγώ του πλάταινε, έσπαζε το εκάστοτε καλούπι – εγώ ατομικό, οικογένεια, πατρίδα, ράτσα, άνθρωπο, ενόργανο ον… – κι ένοιωθα ολοένα να ταυτίζεται με τη φοβερή, ακατάλυτη κι όλο μυστήριο έφοδο που παρουσιάζεται στον πλανήτη μας με τη μορφή: Ζωή. Ένοιωθε ο Οδυσέας να πήρε συνείδηση η Έφοδος αυτή, να δημιούργησε μάτια κ’ έβλεπε, αυτιά κι άκουγε, καρδιά και χαίρονταν και πονούσε… Όταν με ρωτάς, λ.χ., τι στάση παίρνει ο Οδυσέας στο πρόβλημα: Άτομο-Σύνολο, ό,τι κι αν απαντήσω, μου φαίνεται πως η απάντηση στενεύει την πρόθεση του Οδυσέα, γιατί έτσι θα φυλάκιζα την Κραυγή του σε ορισμένη, δηλαδή περιορισμένη διατύπωση, που σήμερα μπορεί να ικανοποιεί τους πιο προχωρημένους, αύριο, όμως, ή μεθαύριο θα φαίνεται συντηρητική και στους πιο καθυστερημένους… Ο Οδυσέας, απάνω απ’ όλα είναι Σύνθημα γενικό, που το σχόλιό του το κάνουν οι διάφορες εποχές… Και το μυστικό τού κάθε συνθήματος, που δεν είναι “¨μελωδία” παρά “συμφωνία”, είναι τ’ ότι αυτός που μπορεί να το δεχθεί και να το ζήση, κατορθώνει και δίνει πια στο κάθε πρόβλημα τη λύση όπου μπορεί να φθάσει η ακρότατη δύναμή του. Ένας άλλος, ανώτερος, δεχόμενος και ζώντας το ίδιο σύνθημα, θα δώσει πάλι τη δική του τη λύση που μπορεί να ’ναι διαφορετική από την άλλη, αλλά θ’ ακολουθεί την ίδια ανηφορική κατεύθυνση – διαφορετικά μονοπάτια προς τον ίδιο Ανήφορο…

”Και γι’ αυτό, καθώς και συ το λες, ο Οδυσέας είναι ένας πέρα από φυλετικούς περιορισμούς πολίτης της αυριανής (της εκάστοτε αυριανής) πολιτείας, Κρητική ματιά δεν θα πη να διώξουμε τον δυτικό, ανατολίτικο, αρχαίο ελληνικό πολιτισμό θα πη να συνδέσουμε όλα αυτά και προ πάντων αυτό το καινούργιο που αναβρύζει μέσα μας και να ζήσουμε μια νέα, πιο πλατιά, πιο γενναία και πιο υπεύθυνη αντίληψη της ζωής. Ο Οδυσέας δρασκελίζει, όπως λες, όχι την Ελλάδα, παρά τη Γης· μα ξεκινά αναγκαστικά από την Ελλάδα… Καθώς ακόμα λες, ο Οδυσέας πλάθει ένα Μύθο… είναι αυτός ο ίδιος Μύθος. Σε ορισμένες, όμως, στιγμές σε μεγάλη ένταση, σε κρίση που βαστάει μιαν αστραπή – μια “μαύρην αστραπή” – σπάζουν όλα τα καλούπια κι όλα αφανίζονται. Το ίδιο δεν έκαμε κι ο Πίνδαρος, ο μέγας λάτρης και υμνητής του εφηβικού κορμιού, του χεροπιαστού άθλου της βεβαιότητας για την αξία της ζωής; Κι όμως, αυτός ο Πίνδαρος κάποτε θα πλάνταξε κ’ έσυρε κι αυτός την αποτρόπαιη μηδενιστική του κραυγή: “Σκιάς όναρ άνθρωπος!” Την ίδια τρομαχτική κραυγή δε ρίχνουν κάποτε κ’ οι πιο Έλληνες από τους Έλληνες; Ο Όμηρος κι ο Σοφοκλής; Όμοια κι ο Οδυσέας. Κάθε ψυχή μεγάλη πλαντάει κάποτε, γιατί νοιώθει πως κι ο ανώτατος άθλος κ’ η ανώτατη χαρά ή θλίψη και το πιο απότολμο ιδανικό δεν τη χωράει. Τίποτε δεν τη χωράει, παρά μονάχα το Τίποτα. Και ρίχνει μια κραυγή. Κ’ ύστερα πάλι συνέρχεται, κάνει κουράγιο, φιμώνει τον μέσα του δαίμονα και εξακολουθεί τον ανήφορο. Το ίδιο κάνει κι ο Οδυσέας δεν είναι η αποκορύφωση του αγώνα του η μηδενιστική αυτή Κραυγή: “Και το Ένα τούτο δεν υπάρχει!” Είναι μια δικλείδα που την ανοίγει μια στιγμή για να μην πλαντάξει, ανακουφίζεται, παίρνει κουράγιο από τη φρίκη κ’ εξακολουθεί το δρόμο που διάλεξε: τον Ανήφορο”.

Ένας ανήφορος, τραχύς, υπήρξε ο δρόμος του Νίκου Καζαντζάκη. Τον εβάδισε με πίστη, με αποστολική διάθεση και με την ιερή φλόγα του μύστου. Από το φθινόπωρο του 1906, όταν φοιτητής ακόμη εξέδιδε το πρωτόλειό του “Ο όφις και το κρίνο”, έως σήμερα – πενήντα συναπτά χρόνια πνευματικού μόχθου – ο Καζαντζάκης επύργωσε πυραμίδα έργων σ’ όλους τους τομείς του έντεχνου λόγου – ποίηση, μυθιστόρημα, θέατρο, ταξιδιωτικές περιγραφές, δοκίμιο, μεταφράσεις – και η πνευματική του προσωπικότητα έχει την επιβλητική παγκόσμιαν αναγνώριση. Οι μεταφράσεις των έργων του έχουν φέρει την Ελλάδα και την πνευματική φυσιογνωμία στο προσκήνιο του διεθνούς ενδιαφέροντος. Κανένας άλλος Έλλην, από την εποχή του Σολωμού, δεν εκινήθη με τόσην άνεση στον στίβο του ευρωπαϊκού πνεύματος. Ο θάνατός του είναι απώλεια εθνική και είναι πένθος για τους πνευματικούς ανθρώπους όλου του κόσμου.