- ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗΣ*
Στο «Συμπόσιον» του Πλάτωνος το πρωί παραμένουν ξυπνητοί και συζητούν ο Αριστοφάνης και ο Σωκράτης. Καταλήγουν ότι εκείνος που είναι ικανός να γράψει μια καλή τραγωδία είναι επίσης άριστος κωμωδιογράφος. Έτσι συνδέεται το γέλιο και το κλάμα. Επίσης στον Ερωτόκριτο διαβάζουμε
«Απού κατέχει να μιλεί
με γνώση και με τρόπο
κάνει και κλαίσι και γελούν
τα μάθια των ανθρώπω».
Τα νεότερα χρόνια ο Σαίξπηρ έγραψε άριστες τραγωδίες, αλλά και κωμωδίες. Πολλές φορές μάλιστα, όπως στο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» η κωμωδία εξελίσσεται σε τραγωδία. Ο γελωτοποιός του βασιλιά είναι εκείνος που τολμά να λέει την αλήθεια χωρίς να παρεξηγείται και, όταν ο Ληρ απελπισμένος από την αχαριστία των θυγατέρων του αναρωτιέται τί είναι, εκείνος του απαντά «εγώ είμαι ένας τρελός, εσύ τίποτε. Γιατί, όταν έσπασες στη μέση την κορόνα σου και χάρισες και τα δυο κομμάτια, φορτώθηκες το γάιδαρο στη ράχη σου για να μην σκονίσει τα πόδια του».
Το «ΧΙΟΥΜΟΡ» είναι μια μελέτη του Τέρρυ Ηγκλετον που κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο ΠΕΔΙΟ. Ο συγγραφέας είναι διακεκριμένος καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λάνγκαστερ. Έχει γράψει περισσότερα από 50 βιβλία, όπου εξετάζει ζητήματα θεωρίας της λογοτεχνίας, πολιτικής, ηθικής, ιδεολογίας και θρησκείας από μια αριστερή σκοπιά.
Το χιούμορ φυσικά είναι η ικανότητα να προκαλείς το γέλιο με διάφορους τρόπους, αλλά και η ειρωνεία και χαρακτηρίζεται πηγαίο, χοντροκομμένο, λεπτό ή φλεγματικό.
Στο έργο αυτό ο συγγραφέας επιδιώκει να εξετάσει διαχρονικά, πώς ερμηνεύεται το γέλιο από τους φιλοσόφους, τους κοινωνιολόγους, τους ψυχολόγους και τους ψυχαναλυτές από τον Αριστοτέλη μέχρι σήμερα επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του ιδίως στους Αγγλοσάξονες. Ο Γάλλος φιλόσοφος Μπερξόν έγραψε μια μελέτη που έχει μεταφράσει ο Ν. Καζαντζάκης, όπου θεωρεί ότι το γέλιο μας προκαλεί εκείνος που στην καθημερινή του ζωή αφηρημένος δεν χρησιμοποιεί τον κοινό νου.
Έτσι, αν ένας βαδίζει και σκοντάψει σε μια κολόνα, μπορεί για τον ίδιο να είναι τραγικό, εμείς όμως γελούμε. Ο Φρόιντ δίνει διαφορετική ερμηνεία και στο χαρακτήρα του γέλιου και στις αιτίες που το προκαλούν. Στο μυθιστόρημά του «Το όνομα του ρόδου» ο Ουμπέρτο Εκο παρουσιάζει τον βιβλιοθηκάριο να σκοτώνει όσους διαβάζουν το μοναδικό χειρόγραφο του Αριστοτέλη που σώζεται στο μοναστήρι για την κωμωδία, το δεύτερο, δηλαδή, μέρος της ποιητικής. Είναι ακριβώς γιατί στη θρησκεία το γέλιο διαφθείρει ηθικά τον άνθρωπο.
Το βιβλίο έχει πέντε κεφάλαια. Περί γέλιου, Περίγελως και χλεύη, Ασυνάφειες, Χιούμορ και ιστορία, Πολιτική του χιούμορ, όπου αναδεικνύονται οι διαφορετικές πλευρές και η ανατρεπτική λειτουργία τους.
Γνωρίζουμε όλοι πόσο ευχάριστοι είναι στις παρέες εκείνοι που έχουν το χάρισμα να διηγούνται με παραστατικότητα ωραία ανέκδοτα. Αρκετά επίσης κυκλοφορούσαν στα χρόνια της Χούντας, τότε που η ελευθερία του λόγου ήταν απαγορευμένη. Υπάρχουν πολλά ανέκδοτα για Ποντίους και για Σκοτσέζους τσιγγούνηδες.
Ιδιαίτερα στην κλειστή κτηνοτροφική κοινωνία των Ανωγείων υπήρχαν πολλοί με την ικανότητα να διασκεδάζουν την παρέα με την ετοιμολογία τους. Χαρακτηριστικά αναφέρω ένα. Είχε πάει ένας γεωπόνος και εξηγούσε πώς θα βελτιώσουν τη γεωργική παραγωγή. Όταν τέλειωσε ένας από τους ακροατές τον ρώτησε, αν μπορεί να κεντρίσει τον πλάτανο να βγάζει γαρδούμια. Η ειρωνεία φυσικά είναι φανερή. Πολλές φορές δημιουργείται γέλιο από τη μεταφορική και κυριολεκτική σημασία των λέξεων, είτε από σεξουαλικά υπονοούμενα.
Σωστά γράφει ο Ηγκλετον ότι η γλώσσα του γέλιου έχει πολλά ιδιώματα: «κακάρισμα, καγχασμός, χαχανητό, στριγκλιά, μουγκρητό, ουρλιαχτό, κρυφόγελο, αγκομαχητό, ξεφωνητό, γκάρισμα, γάβγισμα, πνιχτό γέλιο, βρυχηθμός, τιτίβισμα, χάχανο, ξεκάρδισμα, ξεφύσημα, γελάκι κλπ».
Αν ο ορισμός του ανθρώπου είναι το μόνο ζώο που γελά και όλοι ευφραινόμαστε με το χαριτωμένο γέλιο των μικρών παιδιών, ο ευρύτερος ανατρεπτικός μηχανισμός του γέλιου αποφεύγεται από τις σκυθρωπές εξουσίες και παραμένει ακόμα σχετικά άγνωστος. Ευτυχώς όμως ακόμα και σε τραγικές στιγμές μας ανανεώνει και κάνει ευχάριστη τη ζωή μας.
Ο Ντοστογιέφσκι και ο Καζαντζάκης αξιοποιούν το καρναβαλικό στοιχείο στα μυθιστορήματά τους και ενσωματώνουν κωμικούς ήρωες όπως ο πατέρας Καραμάζωφ και η Εφεντίνα Καβαλίνα που αποσυμπιέζουν τους αναγνώστες από την δραματική κατάσταση και κάνουν ευχάριστη την ανάγνωση.
Οπωσδήποτε η μελέτη του Ηγκλετον παρά τις πολλές αναφορές του σε άγνωστους συγγραφείς παραμένει χρήσιμη για να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και τον άνθρωπο.
* Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόγογος
