Η Χρύσα Βαρδέα (31 Δεκεμβρίου 1933 – 23 Δεκεμβρίου 2013), γνωστότερη απλά με το καλλιτεχνικό προσωνύμιο Χρύσα (ή Chryssa) ήταν διεθνούς φήμης Ελληνοαμερικανίδα γλύπτρια και ζωγράφος. Έργα της βρίσκονται σε διάφορα μουσεία, πινακοθήκες και συλλογές σε ολόκληρο τον κόσμο. Ήταν γνωστή για την χρήση υλικών όπως το αλουμίνιο, ο γύψος αλλά και τα φώτα νέον.
Γεννήθηκε στην Αθήνα, το 1933 στην περιοχή του Ζωγράφου. Η οικογένειά της, αν και καταγόταν από τη γνωστή οικογένεια της Μάνης, των Μαυρομιχαλαίων, ήταν φτωχή, ενώ ο πατέρας της είχε πεθάνει πριν τον γνωρίσει. Αρχικά σπούδασε κοινωνική πρόνοια στην Αθήνα. Κάποιος Έλληνας κριτικός πείθει την οικογένειά της να την στείλουν στο Παρίσι. Το 1953 πηγαίνει στο Παρίσι, όπου και σπουδάζει στην Ακαδημία Γκραντ Σωμιέρ για ένα χρόνο. Το 1954 αναχωρεί για την Αμερική και συνεχίζει τις σπουδές της στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνιας για άλλον έναν χρόνο. Από το 1957, εγκαθίσταται στη Νέα Υόρκη, οπού και δημιουργεί το εργαστήριό της. Εκεί θα επηρεαστεί από την Πλατεία Τάιμς και τα φώτα της. Η περιοχή αυτή θα γίνει πηγή έμπνευσης για αυτήν. Το 1992 επέστρεψε για πρώτη φορά στην Αθήνα μετά από τριάντα πέντε χρόνια, δημιουργώντας ένα εργαστήριο στον Νέο Κόσμο, αλλά μετά επέστρεψε ξανά στην Αμερική.
Απεβίωσε στην Αθήνα, στις 23 Δεκεμβρίου του 2013.
Έργα και Εκθέσεις
Mott Street (1983) – Σταθμός Ευαγγελισμού, Μετρό Αθήνας, Αθήνα.
Τα έργα της ήταν εμπνευσμένα από την ζωή των μεγάλων αστικών κέντρων. Το πρώτο της μεγάλο έργο, τα Κυκλαδικά Βιβλία (1957), χαρακτηρίστηκαν από την κριτικό τέχνης Μπάρμπαρα Ρόουζ ως προάγγελος του μινιμαλισμού. Η πρώτη της ατομική έκθεση πραγματοποιήθηκε το 1961 στη γκαλερί της Μπέτυ Πάρσονς και την ίδια χρονιά στο μουσείο Γκούγκενχαϊμ της Νέας Υόρκης.
Σε διάφορα έργα της, εμπνευσμένα από την Times Square (1966) την οποία συνδέει με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, χρησιμοποιεί αλουμίνιο και φώτα νέον. Το έργο της Οι Πύλες της Times Square (στο Albright Knox Art Gallery), μια σύνθεση από ανοξείδωτο ατσάλι, πλέξιγκλας και φώτα νέον, αποτελεί την καλλιτεχνική κορύφωση της αλλά και ένα από τα πιο σημαντικά αμερικανικά γλυπτά. Στο έργο αυτό, που έχει την μορφή δύο μεγάλων Α, χρησιμοποιεί φώτα νέον. Η χρήση γραμμάτων αλλά και νέον χαρακτηρίζουν, γενικά, τα έργα της. Το 1967 κατασκευάζει το έργο Κλυταιμνήστρα, το οποίο σήμερα βρίσκεται έξω από το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Είχε εκθέσει έργα της σε πάρα πολλά διάσημα μουσεία και γκαλερί στον κόσμο όπως το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA) στην Νέα Υόρκη, το Minneapolis’ Walker Art Center (1968), το Whitney (1972), το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Μόντρεαλ (1974), το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Παρίσι (1979), στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα, στα Ινστιτούτα Σύγχρονης Τέχνης της Βοστώνης και του Λονδίνου και είχε συμμετάσχει σε διάφορες εκθέσεις όπως οι Μπιενάλε του Σάο Πάολο (1963,1969) και της Βενετίας (1972). Είχε, επίσης, γνωρίσει σημαντικές προσωπικότητες της τέχνης που εκείνη την εποχή υπήρχαν στην Νέα Υόρκη.
Το έργο της Mott Street (1983), επηρεασμένο από την Chinatown του Μανχάταν, βρίσκεται στον σταθμό Ευαγγελισμού του Μετρό της Αθήνας. Έργα της είχε χαρίσει στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα.
Βιβλιογραφία
- Ζέττα Αντωνοπούλου, Τα γλυπτά της Αθήνας. Υπαίθρια γλυπτική 1834-2004, Ποταμός, 2003
- Τώνια Γιαννουδάκη, Εθνική Γλυπτοθήκη. Μόνιμη συλλογή, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα 2006
- Αντωνία Γιαννουδάκη, Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Ίδρυμα Ευριπίδη Κουτλίδη. Η συλλογή νεοελληνικής γλυπτικής και η ιστορία της 1900-2006 (διδακτορική διατριβή), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης, Θεσσαλονίκη 2009 (http://ikee.lib.auth.gr/record/115849) (8/5/2015)
- Chryssa, galerie Denise René,Paris, mai-juin 1974
- Chryssa, Γκαλερί Ζουμπουλάκη, 1979
- Chryssa΄60-΄90, Stavros Mihalarias Art, Μάιος–Ιούλιος 1990
- Chryssa. Κυκλαδικά βιβλία 1957-1962, Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 2 Ιουνίου-30 Σεπτεμβρίου 1997
- Chryssa, Cityscapes, Thames and , 1990
- Chryssa, oeuvres récentes, Musée d’art moderne de la ville de Paris, 30 mai-7 octobre 1979
- Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών. Ζωγράφοι – Γλύπτες – Χαράκτες, 16ος-20ός αιώνας, επιστημονική επιμέλεια Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, τόμ. 4, Μέλισσα, Αθήνα 1997-2000
- Στέλιος Λυδάκης, Οι έλληνες γλύπτες. Η νεοελληνική γλυπτική. Ιστορία-τυπολογία-λεξικό γλυπτών, τόμ. 5, Μέλισσα, Αθήνα 1981
- Στέλιος Λυδάκης, Η νεοελληνική γλυπτική. Ιστορία, τυπολογία, Μέλισσα, Αθήνα, 2011
- Ηλίας Μυκονιάτης, Νεοελληνική γλυπτική, στη σειρά Ελληνική τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1996
- Pierre Restany (text by), Chryssa, translated by John Shepley, Harry N. Abrams, Inc. Publishers, New York, 1977
- Χρύσα, Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Αθήνα 1980
- Χρύσανθος Χρήστου – Μυρτώ Κουμβακάλη-Αναστασιάδη, Νεοελληνική γλυπτική 1800-1940, έκδοση Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα 1982
- Χρύσανθος Χρήστου, «Το έργο της Chryssa, προσπάθεια σύνθεσης απωανατολικής ευαισθησίας και δυτικής τεχνολογίας», Ζυγός, τ. 38, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1979, σ. 18-23
