Ο Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ (Johann Gottfried von Herder, 25 Αυγούστου 1744 – 18 Δεκεμβρίου 1803) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος, ποιητής και τεχνοκρίτης. Γιος φτωχού δασκάλου, πήγε στο Καίνιγκσμπεργκ της ανατολικής Πρωσσίας (σήμερα Καλίνινγκραντ της Ρωσίας) για να σπουδάσει ιατρική. Μια αποτυχημένη εγχείρηση για ν’ απαλλαγεί από συρίγγιο που είχε στο μάτι, ενίσχυσε την αντιπάθειά του προς την ιατρική και έτσι στράφηκε στη θεολογία.
Παρακολούθησε μαθήματα του Καντ, ο οποίος τον απάλλαξε από τα δίδακτρα. Έγινε λουθηρανός ιερέας και από τα είκοσι μέχρι τα εικοσιπέντε του χρόνια δίδασκε στην εκκλησιαστική σχολή της μητρόπολης της Ρίγας. Εκεί εμφανίστηκε το 1767 το τρίτομο έργο του Περί της νεωτέρας γερμανικής λογοτεχνίας, όπου έκανε έκκληση για μια γερμανική λογοτεχνία απαλλαγμένη από ξένες επιρροές.
Το 1769 εγκατέλειψε τη Ρίγα και ταξίδεψε στο Παρίσι. Γνώρισε τους Εγκυκλοπαιδιστές, αλλά δεν προσχώρησε στον Διαφωτισμό.
Το 1770 συνόδευσε ως παιδαγωγός τον πρίγκιπα του Χόλσταϊν-Γκόττορπ ανά την Γερμανία. Είχε εν τω μεταξύ αρχίσει να γράφει τα Κριτικά Δάση, δοκίμια για την τέχνη και την λογοτεχνία. Πεποίθησή του ήταν ότι έπρεπε να εγκαταλειφθεί η μίμηση των Ελλήνων κλασσικών, που κήρυτταν οι Βίνκελμαν και Λέσσινγκ και ότι έπρεπε να αναζητηθούν οι λαϊκές πηγές της ποίησης. Η ποίηση κατά τον Χέρντερ γεννιέται από το ένστικτο του λαού και όχι από λίγους καλλιεργημένους ανθρώπους.
Νέα αποτυχημένη εγχείρηση του έδωσε την ευκαιρία να γνωριστεί προσωπικά με τον Γκαίτε, ο οποίος ήταν ενθουσιασμένος από τα κηρύγματα του Χέρντερ. Το 1771 έγινε αυλικός ιεροκήρυκας και πρόεδρος του ιεροδικείου στο Μπύκενμπουργκ, πρωτεύουσα του μικρού πριγκιπάτου του Σάουμπουργκ-Λίππε. Εκεί έγραψε τα βιβλία, που συνέβαλαν στην διαμόρφωση του Sturm und Drang. Ήταν πιστός Χριστιανός, αλλά δεν έβλεπε παντού το χέρι του Θεού. Πίστευε ότι κάθε πολιτισμός ήταν μια αυθύπαρκτη ενότητα με γέννηση, ακμή και θάνατο. Θαύμαζε τον Μεσαίωνα σαν εποχή φαντασίας, λαϊκής ποίησης και απλότητας και επέκρινε τον Διαφωτισμό σαν ειδωλολατρεία της λογικής.
Το 1773 νυμφεύτηκε και το 1776 ο Κάρολος-Αύγουστος δούκας της Βαϊμάρης, ο μεγάλος μαικήνας, τον κάλεσε στην Αυλή του ύστερα από σύσταση του Γκαίτε. Με τους Γκαίτε, Βίλαντ και Σίλλερ ο Χέρντερ αποτέλεσε την περίφημη τετράδα που κατέστησε την Βαϊμάρη πνευματικό κέντρο της Γερμανίας.
Τα πολλαπλά του καθήκοντα στην Βαϊμάρη -ιερέας και ιεροκήρυκας των ανακτόρων, επόπτης της διαγωγής του κλήρου και των σχολείων του δουκάτου (τα οποία έγιναν υποδείγματα για όλη την Γερμανία)- σε συνδυασμό με την πάθησή του, τον έκαναν ευερέθιστο. Οι Γκαίτε και Βίλαντ τον απέφευγαν για μεγάλο χρονικό διάστημα και ο δούκας εξοργιζόταν από ορισμένα κηρύγματά του. «Μετά από ένα τέτοιο κήρυγμα», έγραψε ο Γκαίτε, «δεν μένει στον δούκα παρά να παραιτηθεί».
Τελικά συμφιλιώθηκε με όλους και αφοσιώθηκε στις συγγραφές του, επαναλαμβάνοντας τις επιθέσεις του κατά του ορθολογισμού στη λογοτεχνία και της «έντεχνης» ποίησης. Μεταξύ 1784 και 1791 κυκλοφόρησε σε τέσσερις τόμους το μεγάλο του έργο Ιδέες για μια φιλοσοφία της Ιστορίας της Ανθρωπότητας, το οποίο, παρά την «ορθόδοξή» του συγκρότηση, περιέχει ορισμένες θεολογικές και πολιτικές απόψεις, που μπορεί να χαρακτηριστούν αιρετικές.
Στις Επιστολές περί της προόδου της ανθρωπότητος (1793-97), χαιρέτιζε -μετ’ επιφυλάξεων- τη Γαλλική Επανάσταση. Παρ’ όλα αυτά ο δούκας -που πολέμησε το 1792 στο Βαλμύ εναντίον των Γάλλων- τον έκανε ευγενή («φον»).
Στα τελευταία του χρόνια περιεπλάκη σε φιλοσοφική έριδα με τον Καντ και ψυχράνθηκε πάλι με τον Γκαίτε. Πέθανε τον Δεκέμβριο του 1803. Ο δούκας Κάρολος-Αύγουστος, παρά τις προσβολές που είχε δεχτεί από τον Χέρντερ, διέταξε να ταφεί με μεγάλες τιμές στη μητρόπολη της Βαϊμάρης.
Επιλογή έργων
- Über die neuere Deutsche Litteratur (Περί της νεωτέρας γερμανικής λογοτεχνίας, 1767)
- Kritische Wälder (Κριτικά Δάση, 1769)
- Abhandlung über den Ursprung der Sprache (Πραγματεία περί της καταγωγής της γλώσσας, 1772)
- Auch eine Philosophie der Geschichte zur Bildung der Menschheit (Μια ακόμη φιλοσοφία της Ιστορίας για την διάπλαση της ανθρωπότητας, 1774)
- Volkslieder (Δημοτικά τραγούδια, 1778)
- Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (Ιδέες για μια φιλοσοφία της Ιστορίας της Ανθρωπότητας, 1784-91)
- Briefe zur Beförderung der Humanität (Επιστολές περί της προόδου της ανθρωπότητος, 1793–97)
