Τιμώντας την παγκόσμια ημέρα Φιλοσοφίας για το έτος 2022, παρουσιάζουμε δύο χειρόγραφα της Συλλογής Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ με την Εἰσαγωγή Λογικῆς του Γεωργίου Σουγδουρή και υπενθυμίζουμε τη σημασία του έργου για τη σπουδή της φιλοσοφίας στην εκπαίδευση κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Γεώργιος Σουγδουρής, ηπειρώτης λόγιος από τα Ιωάννινα (μέσα 17ου αι.-1725), ερμήνευσε και δίδαξε το αριστοτελικό έργο. Η Εἰσαγωγή Λογικῆς είναι ένα προπαρασκευαστικό στη σπουδή των επιστημών και της φιλοσοφίας εγχειρίδιο που συνέταξε χάριν των μαθητών του. Ένα ‘προπύλαιον’ της φιλοσοφίας που διαδόθηκε ευρύτατα στα σχολεία του υπόδουλου Ελληνισμού τον 18ο αιώνα, αντιγράφτηκε σε μεγάλο αριθμό χειρογράφων που σώζονται ακόμη σήμερα και τυπώθηκε για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1792 με επιμέλεια του γιαννιώτη Αθανασίου Ψαλίδα, δαπάνῃ του Κυπρίου Ιωάννη Καρατζά, ενός εκ των συντρόφων του Ρήγα, για την ωφέλεια του Γένους.
Ο Γεώργιος Σουγδουρής γεννήθηκε (μέσα 17ου αι.) στα Ιωάννινα, όπου πραγματοποίησε τις εγκύκλιες σπουδές του. Σε νεαρή ηλικία μετέβη στη Βενετία, όπου μαθήτευσε κοντά στον Ματθαίο Τυπάλδο, μετέπειτα μητροπολίτη Φιλαδελφείας (1685-1713). Εργάστηκε στο τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκύ. Αργότερα, εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, στην Ιατροφιλοσοφική σχολή (Università degli Artisti). Επιστρέφοντας το 1682 στη γενέθλια πόλη του, ανέλαβε τη διεύθυνση της Σχολής Γκιόνμα, όπου δίδαξε μαθήματα ελληνικών, θεολογία και φιλοσοφία αποκτώντας φήμη για το διδακτικό του έργο. Συνέταξε την Εἰσαγωγή Λογικῆς ως μέσο προετοιμασίας των μαθητών του για τη σπουδή των επιστημών και της φιλοσοφίας.[1]
Το έργο αυτό αναγνωρίζεται σήμερα πως είναι μετάφραση σε μεγάλο βαθμό από τα λατινικά.[2] Αποτέλεσε εγχειρίδιο διδασκαλίας σε όλα σχεδόν τα ελληνικά σχολεία την περίοδο της Τουρκοκρατίας και εκτεταμένα αντιγράφτηκε για χρήση στη σχολική πράξη.[3] Σώζεται ακόμη σήμερα σε πολλές βιβλιοθήκες σε χειρόγραφη μορφή. Δύο από τα χειρόγραφα που διασώζουν την πραγματεία του Σουγδουρή είναι οι κώδικες Πέζαρου 26 και 30 στο Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο (ΙΠΑ) του ΜΙΕΤ.
Η Εἰσαγωγή Λογικῆς σε κώδικες της Συλλογής Πέζαρου στο ΙΠΑ/ΜΙΕΤ
Αντιγραμμένος στο τέλος του 18ου αι., ο κώδ. Πέζαρου 26 περικλείει μία σειρά φιλοσοφικού και μαθηματικού ενδιαφέροντος έργων των οποίων πρόκειται η Εἰσαγωγή του Σουγδουρή:[4] (φ. 1r) «Εἰς ἅπασαν τήν λογικήν τοῦ Ἀριστοτέλους μέθοδον προδιοίκησις, ἤτοι εἰσαγωγή, Γεωργίου Σουγδουρῆ τοῦ ἐξ Ἰωαννίνων» (εικ. 1).
Εικ. 1: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, κώδ. 26 (φ. 1r)
Το έργο ξεκινά μ’ ένα προοίμιο (φ. 1r-2r) και ακολούθως αναπτύσσεται σε τρία διακριτά μέρη: μέρος πρῶτον (φ. 2r-15v), δεύτερον (φ. 16r-23v), τρίτον (φ. 23v-35r).
Στο προοίμιο προς τους ‘φιλομαθέστατους νέους’, ο συγγραφέας πραγματεύεται την έννοια της λογικής και τις τρεις ενέργειες του νου («Τί ἐστι λογική καί περί τῶν τριῶν τοῦ νοός ἐνεργειῶν»: φ. 1r) (εικ. 1). Εκεί καταδεικνύεται η ανάγκη να προηγηθεί η μελέτη της λογικής προτού κανείς αποπειραθεί να σπουδάσει φιλοσοφία και επιστήμες, εγχείρημα δύσκολο. Η αναγκαία αυτή προπαρασκευή για τη μελέτη της φιλοσοφίας και των επιστημών εξασφαλίζεται επαρκώς, βεβαιώνει ο Σουγδουρής, μέσω της Εἰσαγωγῆς του, η οποία αποτελεί σύνοψη όλης της λογικής πραγματείας.
Η λογική είναι μία ‘ἕξις ἐπίκτητος’, ένα ‘ὄργανον ἀκριβέστατον’ μέσω του οποίου αποκτάται η γνώση των όντων και ο ανθρώπινος νους βοηθείται στο να σκέφτεται σωστά. Ο νους είναι εκείνη η δύναμη της ψυχής με την οποία αντιλαμβανόμαστε, υπερτερεί όλων των άλλων ψυχικών δυνάμεων και η ενέργειά του εκδηλώνεται με τρόπο τριπλό:
Εικ. 2: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, κώδ. 26 (φ. 8v)
Η πρώτη ενέργεια του νου είναι η απλή πρόσληψη των πραγμάτων (π.χ. η πρόσληψη των εννοιών ‘ἄνθρωπος’, ‘λίθος’) χωρίς κατάφαση ή απόφαση, αλλά και η σκέψη των σύνθετων όρων (π.χ. o ‘ἄνθρωπος’ που συγκροτείται από ψυχή και σώμα). Η δεύτερη ενέργεια είναι σύνθετη· συνδέει τους απλούς όρους μεταξύ τους καταφατικά ή αποφατικά: π.χ. ‘ὁ κύκνος ἐστὶ λευκός’, ‘ὁ κόραξ οὐκ ἔστι λευκός’. Η τρίτη ενέργεια, συλλογισμός ή διάνοια, επιτρέπει την εξαγωγή συμπεράσματος· γνωρίζοντας, παραδείγματος χάριν, ότι ο άνθρωπος είναι λογικός και ότι ο Σωκράτης είναι άνθρωπος, προκύπτει ως λογικό συμπέρασμα ότι ‘ἐστί λογικός ὁ Σωκράτης’ (βλ. εικ. 2-3, όπου συνοδευτικά του κειμένου διαγράμματα).
Κατ’ αντιστοιχία προς τις παραπάνω τρεις ενέργειες του νου, η λογική μέθοδος και, συνακόλουθα, το ίδιο το εγχειρίδιο του Σουγδουρή διαιρούνται σε τρία μέρη, καθένα από τα οποία πραγματεύεται χωριστά κάθε μία ενέργεια.[5] Κλείνοντας το προοίμιό του, ο ηπειρώτης λόγιος διευκρινίζει, ωστόσο, ότι τη διερεύνηση των ‘βαθύτερων νοημάτων’ παραδίδει σε μία πλήρη Λογική, της οποίας το εγχειρίδιό του ‘ἐπωφελής Εἰσαγωγή τυγχάνει’.[6]
Εικ. 3: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, κώδ. 26 (φ. 23v)
Ο κτήτορας του χειρογράφου
Χάρη σ’ένα χειρόγραφο σημείωμα στην κάτω ώα του πρώτου φύλλου του κώδ. Πέζαρου 26 γνωρίζουμε σε ποιον ανήκε αρχικά το χειρόγραφο: Καί τόδε ξύν τοῖς ἄλλοις ἐκ τῶν τοῦ Γεωργίου παπᾶ Ζαχαρίου (φ. 1r) (εικ. 4).
Εικ. 4: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, κώδ. 26 (φ. 1r)
Ο τυρναβίτης Γεώργιος Ζαχαριάδης ή Παπαζαχαρίου (1778-μετά το 1840) μαθήτευσε στα νεανικά του χρόνια στην Τρίκκη και κατόπιν στον Τύρναβο κοντά στον Ιωάννη Πέζαρο (1749-1806), με τον οποίο διατήρησε αργότερα αλληλογραφία.[7] Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, ο Ζαχαριάδης διετέλεσε δάσκαλος αρχικά στη σερβική πόλη Σεμλίνο/Ζέμουν (στα σύνορα Αυστροουγγαρίας – Οθωμανικής αυτοκρατορίας), στο Šabac, το Βελιγράδι και αργότερα στη Βιέννη, ενώ παράλληλα ξεχώρισε ως συγγραφέας και μεταφραστής έργων στην παλαιοσλαβική για διδακτικούς σκοπούς.
Ο κώδ. Πέζαρου 26 ανάγεται προφανώς στην περίοδο μαθητείας του Ζαχαριάδη στον Τύρναβο. Η Λογική του Σουγδουρή, εξάλλου, ήταν το κείμενο με το οποίο ο Πέζαρος ξεκινούσε τα μαθήματα φιλοσοφίας.[8] Αλλά και η επόμενη πραγματεία του χειρογράφου, η Εἰσαγωγή μαθηματικῆς (φ. 36r-58v), είναι ένα έργο του γιαννιώτη Αναστάσιου Παπαβασιλόπουλου που επίσης δίδαξε στη Σχολή Τυρνάβου (1701-1705).
Στο χειρόγραφο εντοπίζουμε έναν γραφικό χαρακτήρα (φ. 40v κ.ε.), όμοιον μ’αυτόν που συναντούμε σε άλλο χειρόγραφο της ίδιας συλλογής, τον κώδ. Πέζαρου 21. Πρόκειται για ένα ακόμη χειρόγραφο του Γεωργίου Ζαχαριάδη το οποίο περιέχει ένα άλλο μάθημα φιλοσοφίας που δίδασκε ο Ιωάννης Πέζαρος: τη Μεταφυσική του Γενουηνσίου σε μετάφραση Ευγένιου Βούλγαρη. Ο κώδ. Πέζαρου 21 χρονολογείται το 1797.[9] Την ίδια περίπου χρονική περίοδο, κατά τα τελευταία δηλ. έτη του 18ου αι., θα πρέπει να χρονολογήσουμε και τον κώδ. Πέζαρου 26 που εντάχθηκε στη συλλογή Πέζαρου μέσω των γιων του τυρναβίτη δασκάλου (Οἰκονομιδῶν: βλ. φ. ΙΙΙv) (εικ. 5).
Εικ. 5: Οἰκονομιδῶν
Ο κώδ. Πέζαρου 30 (εικ. 6-7) αποτελεί το δεύτερο χειρόγραφο της Συλλογής που περιλαμβάνει τη Λογική του Σουγδουρή (φ. 5r-34v), χωρίς όμως το προοίμιο του έργου. Πρόκειται για ένα μαθηματάριο που χρονολογείται επίσης στο τέλος του 18ου αι. Ενδιαφέρον είναι ότι στο χειρόγραφο αυτό, όπως και στον κώδ. Πέζαρου 26, αμέσως μετά το έργο του Σουγδουρή έχει αντιγραφεί η μαθηματική πραγματεία του Αν. Παπαβασιλόπουλου (φ. 35r-57v), γεγονός που δεν μοιάζει τυχαίο και πιθανώς μας επιτρέπει να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας γύρω από τη διδασκόμενη ύλη στη σχολή Τυρνάβου την περίοδο αυτή.
Εικ. 6: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, κώδ. 30
Εικ. 7: Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ, Συλλογή Πέζαρου, κώδ. 30 (φ. 5r)
Βιέννη, 1792: η 1η έκδοση της Λογικῆς, 230 χρόνια πριν
Αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του Σουγδουρή (1725), το έργο του εκδίδεται για 1η φορά στη Βιέννη το 1792, στο τυπογραφείο του Ιωσήφ Μπαουμάιστερ (Josef Baumeister) (εικ. 8).[10] Όλο το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε έως την έκδοση, το εγχειρίδιο της Λογικῆς εξακολουθούσε να αντιγράφεται, να διαδίδεται, να διδάσκεται, γεγονός που οπωσδήποτε συνέβαλε καθοριστικά στην απόφαση για την έκδοση του έργου.
Εικ. 8: Εἰσαγωγή Λογική … Σουγδουρῆ … ἐν Βιέννη 1792. Ἐν τῇ Τυπογραφίᾳ τοῦ Βαουμαϋστέρου
Πηγή: Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη
Όπως ένας ποταμός δεν φουσκώνει από νερά αν δεν εισρεύσουν σ’ αυτόν ρυάκια, έτσι και ένα Γένος δεν μπορεί να πλουτίσει με επιστήμες και μάθηση, ώστε να φωτιστεί και να φωτίσει κι όσους βρίσκονται στο σκοτάδι, αν δεν εισρεύσουν σ’αυτό διάφορα ‘ῥυάκια’, δηλ. βιβλία μικρά και μεγάλα διαφόρων συγγραφέων, διακηρύσσει η επιστολή ‘Τῷ Φιλολόγῳ Ἀναγνώστῃ’ στην αρχή της έκδοσης (εικ. 9). Ένα τέτοιο ‘ῥυάκιον’ είναι και η Λογική του Γεωργίου Σουγδουρή που κατευθύνει τον ανθρώπινο νου προς ‘γνῶσιν τοῦ ἀληθοῦς καί ἀποφυγήν τοῦ ψεύδους’ και εισάγει τους μαθητές στα λοιπά μέρη της φιλοσοφίας.[11]
Εικ. 9: Εἰσαγωγή Λογική (1792): η προλογική επιστολή ‘Τῷ Φιλολόγῳ Ἀναγνώστῃ’.
Πηγή: Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών Ανέμη
Την έκδοση της Βιέννης χρηματοδότησε ο Κύπριος Ιωάννης Καρατζάς. Γεννημένος στη Λευκωσία (1767), ανέπτυξε συγγραφική και εκδοτική δράση στη Βιέννη την τελευταία δεκαετία του 18ου αι. Ως ένας από τους συντρόφους του Ρήγα, συνελήφθη και θανατώθηκε μαζί του στο Βελιγράδι (Ιούν. 1798).[12]
Επιπλέον όσων αναπτύσσονται στην προλογική επιστολή για τη σημασία του έργου και τον σκοπό που αυτό επιτελεί, ο Καρατζάς εκεί υποστηρίζει ότι ανέλαβε τη δαπάνη για την έκδοση της Λογικῆς με σκοπό ν᾽απαλλάξει τους φιλομαθείς Έλληνες από τον μόχθο και τα πολλά σφάλματα της αντιγραφής ενός κειμένου που ‘εἰς ὅλα σχεδόν τά φροντιστήρια τῆς Ἑλλάδος ἑρμηνεύεταί τε καί ἀναπτύσσεται’. Παροτρύνει τους Έλληνες ν᾽αγοράσουν το βιβλίο του, ώστε προθυμότερα ο ίδιος να τυπώσει κι άλλα για την ‘ὠφέλειαν τοῦ δυστυχοῦς ἡμῶν γένους’.[13]
Την έκδοση της Λογικῆς επιμελήθηκε ο γιαννιώτης Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829) που δραστηριοποιούνταν τα χρόνια εκείνα στη Βιέννη και στον οποίο προσγράφηκε, βάσει των πορισμάτων της έρευνας,[14] η συγγραφή της προλογικής επιστολής ‘Τῷ Φιλολόγῳ Ἀναγνώστῃ’, που δημοσιεύθηκε όμως με το όνομα του Καρατζά. Ως απόδειξη γι’αυτό ελήφθη το χειρόγραφο κείμενο της επιστολής που εντοπίστηκε στο Αρχείο Ψαλίδα (εικ. 10-11):[15] αναγνωρίστηκε ότι είναι γραμμένο από το χέρι του και φέρει διορθώσεις από τον ίδιο, ενώ και εσωτερικές ενδείξεις συνηγορούν στη απόδοση της επιστολής στον Ψαλίδα, καθώς διαπιστώθηκε ότι εκεί εκφράζονται απόψεις που ο ηπειρώτης λόγιος διατυπώνει και σε άλλα τεκμήριά του.[16]
Εικ. 10: Η 1η σελ. της επιστολής, από το χέρι του Αθανασίου Ψαλίδα:
Τῷ Φιλολόγῳ Ἀναγνώστῃ
Πηγή: Γενικά Αρχεία του Κράτους – Κεντρική Υπηρεσία (με την άδεια),
Αρχείο Αθ. Ψαλίδα – Στ. Κρίνου, φάκ. 6, χφ 67
Εικ. 11: Η τελευταία σελ. της επιστολής:
1792 ἔτει Ὀκτωβρίου 27 ἐν Βιέννῃ.
(υπογραφή) Ἰωάννης Καρατζᾶς ὁ Κύπριος.
Πηγή: Γενικά Αρχεία του Κράτους – Κεντρική Υπηρεσία (με την άδεια),
Αρχείο Αθ. Ψαλίδα – Στ. Κρίνου, φάκ. 6, χφ 67
Η Εἰσαγωγή του Γεωργίου Σουγδουρή ανήκε στα μαθήματα της παραδοσιακής παιδείας. Η χρήση της επιβίωσε στη διάρκεια του 18ου αι. παρότι κυκλοφορούσαν παράλληλα και άλλα εγχειρίδια Λογικής, σε χειρόγραφη ή έντυπη μορφή, με νεωτερικές απόψεις (π.χ. Δαμοδού, Βούλγαρη, Ψαλίδα). Η Λογική ως μάθημα συνέχισε να διδάσκεται μέχρι το α΄ μισό του 19ου αι.[18]
Δρ. Βενετία Χατζοπούλου
Φιλόλογος – Παλαιογράφος
Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείο ΜΙΕΤ
[1] Βιογραφικά στοιχεία για τον Γεώργιο Σουγδουρή βλ. στο: Κώστας Πέτσιος, «Γεώργιος Σουγδουρῆς (1645/7-1725): Ἄγνωστα στοιχεῖα γιά τή ζωή, τή διδασκαλία καί τό φιλοσοφικό του ἔργο. Μέρος Α΄», Δωδώνη 31.3 (2002), σ. 241-308, ιδίως σ. 261-284.
[2] Κ. Πέτσιος, «Ὀνομάτων ἐπίσκεψις»: Φιλοσοφία καί ἐπιστῆμες στήν πόλη τῶν Ἰωαννίνων κατά τόν 18ο αἰώνα – Νέα στοιχεῖα», στο: Κ. Πέτσιος (ἐπιμ.) Ἡ πνευματική κίνηση στά Ἰωάννινα τόν 18ο αἰ. καί ἡ παρουσία τοῦ Εὐγενίου Βούλγαρη, Πρακτικά Β΄ Πανηπειρωτικοῦ Συνεδρίου, Ἰωάννινα 2018, σ. 25-136: 79.
[3] Για τη διδασκαλία της Λογικής βλ. Κ. Πέτσιος, «Ἡ διδασκαλία τῆς Λογικῆς κατά τήν περίοδο τοῦ νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ», στο: Νεοελληνικός Διαφωτισμός (απόπειρα μιας νέας ερευνητικής συγκομιδής). Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου (Κοζάνη 8-10 Νοεμβρίου 1996), Κοζάνη: Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης 1991, σ. 351-378 (για τη Λογική του Σουγδουρή βλ. σ. 364).
[4] Συνοπτική περιγραφή του κώδικα στο: Λίνος Πολίτης, Συνοπτική ἀναγραφή χειρογράφων ἑλληνικῶν συλλογῶν, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 55.
[5] Αναλυτικά για την Εἰσαγωγή Λογικῆς του Σουγδουρή βλ. Χρήστος Μαραζόπουλος, «Η ‘Εἰσαγωγή Λογικῆς’ τοῦ Γεωργίου Σουγδουρῆ», Δωδώνη 25.3 (1996), σ. 19-28· ο ίδιος, Ἡ «Εἰσαγωγή Λογικῆς» τοῦ Γεωργίου Σουγδουρῆ καί τά πρότυπά της στήν ἀρχαία καί στή νεοελληνική φιλοσοφική γραμματεία, Διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ἰωάννινα 1998.
[6] Πβ. Πέτσιος «Ἡ διδασκαλία τῆς Λογικῆς» (σημ. 3), σ. 364, σημ. 59.
[7] Για τον Γεώργιο Παπαζαχαρίου βλ. Ἰωάννης Παπαδριανός, «Ὁ Θεσσαλός λόγιος Ζαχαριάδης καί ἡ συμβολή του στή σλαβική γραμματεία τοῦ 19ου αἰώνα», Ἀρχεῖον Θεσσαλικῶν Μελετῶν 5 (1979), σ. 7-21· ο ίδιος, Οι Έλληνες πάροικοι του Σεμλίνου (18ος-19ος αι.), Θεσσαλονίκη 1988, σ. 150-154, 157-159, 186-195.
Για την αλληλογραφία του με τον Ιω. Πέζαρο κατά τα έτη 1802-1805 βλ. Μιχάλης Λαφαζάνης, Ιωάννης Πέζαρος (1749-1806): η εποχή, το έργο, η αλληλογραφία του: η συμβολή της σχολής του Τυρνάβου στον Nεοελληνικό Διαφωτισμό, Τύρναβος 2009, σ. 518.
[8] Αυτό μαρτυρεί ο λαρισαίος Κωνσταντίνος Κούμας, μαθητής του Πέζαρου, για το δάσκαλό του, στο: Κ.Μ. Κούμας, Ἱστορίαι τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων ἀπό τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἕως τῶν ἡμερῶν μας …, τ. 12, Βιέννη 1832, σ. 569: εἰς τήν Φιλοσοφίαν ἤρχιζε συγχρόνως τήν εἰσαγωγήν τῆς Λογικῆς τοῦ Σουγδουρῆ καί τά στοιχεῖα τῆς Γεωμετρίας τοῦ Εὐκλείδου. Βλ. επίσης Μαραζόπουλος 1996 (σημ. 5), σ. 21· Λαφαζάνης, ό.π., σ. 238-239.
[9] Πολίτης (σημ. 4), σ. 55.
[10] Εἰσαγωγή Λογική … συντεθεῖσα μέν παρά … Γεωργίου Σουγδουρῆ … τύποις δέ ἐκδοθεῖσα ὑπό Ἰωάννου Καρατζᾶ τοῦ ἐκ τῆς Λευκοσίας τῆς Κύπρου. Ἐν Βιέννῃ 1792. Ἐν τῇ τυπογραφίᾳ τοῦ Βαουμαϋστέρου.
[11] Εἰσαγωγή Λογική, ό.π.: ‘Τῷ Φιλολόγῳ Ἀναγνώστῃ’.
[12] Συνοπτικά για τον Καρατζά βλ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Κυπριακή Λογιοσύνη 1571-1878. Προσωπογραφική θεώρηση, Λευκωσία 2002, σ. 163-164, όπου προγενέστερη βιβλιογραφία.
Ειδικότερα για την έκδοση της Λογικῆς βλ. Στέση Αθήνη, «Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος και Αθανάσιος Ψαλίδας. Τα αποτελέσματα μιας πιθανής συνεργασίας», Μολυβδοκονδυλοπελεκητής 6 (1998/99), σ. 265-271: 267-268. Επίσης, Γιώργος Μύαρης, «Όψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ο Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος», Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών 30 (Λευκωσία, 2004), σ. 259-303: 279-284.
[13] Εἰσαγωγή Λογική (σημ. 10): ‘Τῷ Φιλολόγῳ Ἀναγνώστῃ’.
[14] Λέανδρος Βρανούσης (ἐρευνητική, συλλεκτική καί ἐκδοτική φροντίδα, προλεγόμενα, σημειώσεις κ.τ.λ.), Ἐφημερίς. Ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνική ἐφημερίδα πού ἔχει διασωθῆ, Βιέννη 1791-1797. Ἐκδότες: οἱ ἀδελφοί Μαρκίδες Πούλιου. Ἔτος ἕβδομον 1797. Ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σέ φωτοτυπική ἐπανέκδοση, τ. 5: Προλεγόμενα, Ἀθήνα: Κ.Ε.Μ.Ν.Ε. 1995, σ. 689 και 957· Κ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις στό δημοσιευμένο ἔργο τοῦ Ἀθανασίου Ψαλίδα (1767-1829)», Ἠπειρωτικά Γράμματα, περ. Β΄, έτ. Β΄, τχ 3 (Φεβρ. 2003), σ. 163-194: 188-191.
[15] ΓΑΚ – Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Αθανασίου Ψαλίδα και Σταματίου Κρίνου (Κ 71), φάκελος 6, χφ 67.
Ευχαριστώ τις κυρίες Άννα Κουλικούρδη, και Ιωάννα Κλαυδιανού του Τμήματος Αναγνωστηρίου και Αρχειακής Έρευνας των ΓΑΚ για την άμεση εξυπηρέτηση και την παροχή υψηλής ποιότητας ψηφιακού υλικού.
Το πλήρες πανομοιότυπο του τεκμηρίου στο: Πέτσιος, «Παρατηρήσεις», ό.π., σ. 189.
[16] Βρανούσης, Ἐφημερίς (σημ. 14), σ. 957· Πέτσιος, «Παρατηρήσεις» (σημ. 14), σ. 191.
[17] Στην έντυπη έκδοση του έργου, μεταγενέστερη ημερομηνία: Νοεμβρίου 12.
[18] Βλ. Πέτσιος, «Ἡ διδασκαλία τῆς Λογικῆς» (σημ. 3), σ. 377-378.
