«Σήμερα όλη η Ελλάδα μοσχοβολά από το ευωδέστατο σκήνωμα της Παναγίας, που είναι η μητέρα των ορφανεμένων, η ελπίδα των απελπισμένων, η χαρά των θλιμμένων, το ραβδί των τυφλών, η άγκυρα των θαλασσοδαρμένων. Κι απ’ άκρη σε άκρη της Ελλάδας, στις πολιτείες, στα χωριά, στα μοναστήρια και στις σκήτες, απάνω στα δασωμένα βουνά, στα λαγκάδια, στις σπηλιές, στα γαλανά τα κύματα που δροσοαφρίζουνε από τον πελαγίσιον αγέρα, στα νησιά και στα ρημόνησα, στους κάβους, παντού αντιλαλεί η υμνολογία που ψέλνουνε οι ψαλτάδες για την ταπεινή βασίλισσα που κοιμήθηκε.» (Η Παναγία και ο Λαός, κείμενο του Φώτη Κόντογλου).
- Της Σμαράγδας Μιχαλιτσιάνου
Ας διαβάσουμε το κείμενο του ζωγράφου, αγιογράφου και συγγραφέα, που αναζήτησε την «ελληνικότητα», δηλαδή μία αυθεντική έκφραση, επιστρέφοντας στην ελληνική παράδοση, τόσο στο λογοτεχνικό όσο και στο ζωγραφικό του έργο, για να φωτιστούμε την άγια αυτή ημέρα…
«…Σήμερα γιορτάζουμε την ένδοξη Κοίμηση της Παναγίας. Σ’ αμέτρητες εκκλησίες και μοναστήρια χτυπούνε οι καμπάνες και ψέλνουνε οι ψαλτάδες. Τα πιο πολλά είναι στης Παναγίας τ’ όνομα, και πανηγυρίζουνε σήμερα την Κοίμηση της Θεοτόκου. Μα αυτή δεν είναι γιορτή θανάτου, είναι γιορτή χαράς και θρίαμβος, γιατί αυτή που κοιμήθηκε είναι η Μητέρα της Ζωής, όπως λέγει εκείνο το θεσπέσιο δοξαστικό πού λένε σήμερα στη Λειτουργία: «Τη αθανάτω σου κοιμήσει Θεοτόκε μήτηρ της ζωής, νεφέλαι τους αποστόλους αιθέριους διήρπαζον και κοσμικώς διεσπαρμένους, ομοχώρους παρέστησαν τω αχράντω σου σώματι, ο και κηδεύσαντες σεπτώς, την φωνήν του Γαβριήλ μελωδούντες ανεβόων. Χαίρε, κεχαριτωμένη παρθένε, μήτερ ανύμφευτε, ο Κύριος μετά σου. Μεθ’ ων, ως Υιός σου και θεόν ημών ικέτευε σωθήναι τας ψυχάς ημών».
«Το μελτέμι που φυσά τώρα το Δεκαπενταύγουστο και δροσίζει τον κόσμο τα δεντρικά που ‘ναι φορτωμένα με λογής λογής πωρικά, τα άγρια τα ρουμάνια, με τις αντρειωμένες βαλανιδιές και με τα έλατα και με τα κέδρα, τα άσπρα σύννεφα που αρμενίζουνε στον γαλανό ουρανό, όλα είναι χαροποιά και μακάρια, όλα είναι ιλαρά από την γλυκύτητα της Παναγίας. Στα πέλαγα ταξιδεύουνε λογής-λογής καράβια και καΐκια πώχουνε γραμμένο απάνω στο μάγουλο τους το γλυκύτατο τ’ όνομα της. Ω! Αληθινά δική μας είναι η Παναγία, δικό μας είναι το Ρόδον το Αμάραντον!»
«Ποιος θα μπορούσε να την υμνήσει όπως την υμνολογήσανε οι υμνωδοί της Εκκλησίας μας; Αρχαγγελικές σάλπιγγες θαρρείς πώς ακούγονται παντού, με ύψος και με σεμνότητα, μ’ ένα κάλλος πνευματικό που βρίσκεται μονάχα στην Ορθοδοξία. Στον Εσπερινό της παραμονής ψέλνουνε τούτα τα τροπάρια που γεμίζουνε την ψυχή μας με κάποιον αγιασμένον ενθουσιασμό: «Ω του παραδόξου θαύματος! Η πηγή της ζωής εν μνημείω τίθεται, και κλίμαξ προς ουρανόν ο τάφος γίνεται. Ευφραίνου, Γεσθημανή, της Θεοτόκου το άγιον τέμενος. Βοήσωμεν οι πιστοί, τον Γαβριήλ κεκτημένοι ταξίαρχον Κεχαριτωμένη χαίρε, μετά σου ο Κύριος, ο παρέχων τω κοσμώ δια σου το μέγα έλεος.
Από τι καρδιές, από τι χρυσά σπλάχνα εβγήκε τούτος ο πλούτος! Εδώ δεν είναι συνταίριασμα τεχνικό από λόγια κι από ήχους. Εδώ είναι αληθινά «η φωνή του Γαβριήλ μελωδούντος» από τας ουράνιους αψίδας, ύμνος αθανασίας. Αμή εκείνη η θ’ ωδή που λέγει: «Νενίκηνται της φύσεως οι όροι εν σοι, Παρθένε άχραντε, παρθενεύει γαρ τόκος, και ζωήν προμνηστεύεται θάνατος. Η μετά τόκον παρθένος και μετά θάνατον ζώσα, ζώσα, σώζοις αεί, Θεοτόκε, την κληρονομιών σου». Η εκείνο το απολυτίκιο που είναι σοβαρό και γλυκό σαν το εικόνισμα της: «Εν τη γεννήσει την παρθενίαν, εφύλαξας, εν τη κοιμήσει, τον κόσμων ου κατέλιπες, Θεοτόκε. Μετέστης προς την ζωήν, μήτηρ υπάρχουσα της ζωής, και ταις πρεσβείαις ταις σαις λυτρουμένη εκ θανάτου τας ψυχάς ημών». Η ο α’ ειρμός στις Καταβασίες που λέγει: «Πεποικιλμένη τη θεία δόξη η ιερά και ευκλεής, Παρθέ¬νε, μνήμη σου, πάντας συνηγάγετο προς ευφροσύνην τους πιστούς, εξαρχούσης Μαριάμ, μετά χορών και τυμπάνων τω σω άδοντες μονογενεί, ενδόξως ότι δεδόξασται».
«Από τούτη την άγια μέθη, που μεταδίνει η «Πεποικιλμένη», μέθυσε κι ο αγιασμένος γλάρος της Σκιάθου, κ’ έγραψε τους καημούς του Δεκαπενταύγουστου σκιρτώντας από την αγγελική υμνωδία που άκουγε μυστικά, καθισμένος μπροστά στ’ αφρισμένο πέλαγο, «ο φιλέρημος γέρων». Από το ίδιο νέκταρ της Παναγίας μέθυσε κι ο Σολωμός και ψέλνοντας και κείνος με ενθουσιασμό την Πεποικιλμένη, έγραψε στον Ύμνο της Ελευθερίας τούτα τα λόγια:
Ακολουθεί την αρμονία η αδελφή του Ααρών, η προφήτισσα Μαρία μ’ ένα τύμπανον τερπνόν. Και πηδούν όλες οι κόρες με τσ’ αγκάλες ανοικτές τραγουδώντας ανθοφόρες με τα τύμπανα κ’ εκείνες.
Η Μαριάμ, η συνονόματη της Παναγίας, ήτανε η αδελφή του Ααρών, που άρχισε να ψέλνει για να φχαριστήσει το θεό, που καταπόντισε τον Φαραώ στην Ερυθρή θάλασσα. Και τη συντροφεύανε οι άλλες οι κόρες, χορεύοντας και παίζοντας τα τύμπανα. «Λαβούσα δε Μαριάμ η προφήτις, η αδελφή του Ααρών, το τύμπανον εν τη χειρί αυτής, και εξήλθοσαν πάσαι αι γυναίκες οπίσω αυτής μετά τύμπανων και χορών (Εξοδ. ιε’, 20).
Το Πάσχα του καλοκαιριού
Αυτή είναι η αγιασμένη Ελλάδα, κι από το γάλα της βυζάξανε και θραφήκανε οι ποιητές της, το γάλα της Παναγίας.»
Πάσχα του καλοκαιριού ονομάζει ο λαός μας τον Δεκαπενταύγουστο. Όπου κι αν σας βγάλει ο δρόμος σας ετούτη τη μέρα, σίγουρα θα βρείτε και μια εκκλησιά που θα γιορτάζει την Παναγιά την Κοίμηση της Θεοτόκου και τη μετάστασή Της στους ουρανούς.
Ο Δεκαπενταύγουστος ή καλύτερα εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου έχει ιδιαίτερη θέση στο εορτολόγιο της Εκκλησίας και συνδέεται άμεσα με τη μοναδικότητα του προσώπου της Παναγίας, αποτελώντας τη μεγαλύτερη από τις γιορτές που καθιερώθηκαν προς τιμή της Παναγίας.
Οι πρώτες μαρτυρίες για τον εορτασμό της Κοίμησης της Θεοτόκου εμφανίζονται τον πέμπτο αιώνα μ.Χ, γύρω στην εποχή που συγκλήθηκε η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου (451), η οποία καθόρισε και το θεομητορικό δόγμα, ενώ επιπλέον έγινε και η αιτία να αναπτυχθεί η τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου.
Για πρώτη φορά η Κοίμηση της Θεοτόκου πρέπει να εορτάστηκε στα Ιεροσόλυμα στις 13 Αυγούστου, ενώ από το 460 και μετά αποφασίστηκε η μετάθεση της εορτής για τις 15 Αυγούστου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η εορτή εκείνη είχε γενικότερο θεομητορικό χαρακτήρα, χωρίς ειδική αναφορά στο γεγονός της Κοιμήσεως της Παναγίας και ονομάζονταν «ημέρα της Θεοτόκου Μαρίας».
Ως κέντρο του πανηγυρισμού αναφέρεται στην αρχή ένα «Κάθισμα» (ναός), που βρίσκονταν έξω από τα Ιεροσόλυμα στον δρόμο προς την Βηθλεέμ. Η σύνδεση αυτής της γιορτής με την Κοίμηση της Θεοτόκου, έγινε στον ναό της Παναγίας, που βρισκόταν στη Γεσθημανή, το «ευκτήριο του Μαυρικίου», όπου υπήρχε και ο τάφος της.
Κατά την εκκλησιαστική παράδοση, της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου προηγείται νηστεία, η οποία καθιερώθηκε τον 7ο αιώνα. Αρχικά ήταν χωρισμένη σε δύο περιόδους: πριν από την εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και πριν από την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Τον 10ο αιώνα, συνενώθηκαν σε μία νηστεία, που περιλαμβάνει 14 ημέρες και ξεκινά την 1η Αυγούστου. Κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης νηστείας, νηστεύεται το λάδι εκτός του Σαββάτου και της Κυριακής, ενώ στη γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα καταλύεται το ψάρι. Στις 15 Αυγούστου χιλιάδες πιστών με την ψυχή γεμάτη ελπίδα και κατάνυξη προστρέχουν στα αναρίθμητα προσκυνήματα, όπου λιτανεύονται οι θαυματουργές εικόνες της Παναγίας. Τη γιορτινή αυτή ημέρα, οι πλατείες των χωριών «φοράνε τα καλά τους»∙ οι τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι στήνουν παραδοσιακά γλέντια και χορούς για να τιμήσουν τη Μεγαλόχαρη.
Οι ξακουστοί εορτασμοί
Το μεγαλύτερο προσκύνημα θεωρείται αυτό της Μεγαλόχαρης στην Τήνο. Στο κυκλαδίτικο νησί, που στη συνείδηση των Ελλήνων είναι απόλυτα ταυτισμένο με την Παναγιά του, ο εορτασμός του Δεκαπενταύγουστου αποτελεί τη λαμπρότερη γιορτή. Κάθε χρόνο χιλιάδες προσκυνητές συρρέουν εδώ, ανηφορίζοντας με κατάνυξη προς την εκκλησία για να εκπληρώσουν το τάμα τους στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Οι πιστοί, που διανύουν την απόσταση από το λιμάνι μέχρι την είσοδο της εκκλησίας γονατιστοί, η περιφορά του επιταφίου και η μεγαλοπρεπής λιτάνευση της εικόνας σ’ ολόκληρη τη πόλη δημιουργούν κατανυκτική ατμόσφαιρα γεμάτη θρησκευτικό δέος και συγκίνηση.
Πόλος έλξης την ημέρα του Δεκαπενταύγουστου είναι και η Πάρος, χάρη σε μια από τις εντυπωσιακότερες εκκλησίες του Αιγαίου, τον παλαιοχριστιανικό ναό της Εκατονταπυλιανής. Στην Παροικιά, την πρωτεύουσα του νησιού, η θρησκευτική τελετή χαρακτηρίζεται από την περιφορά του επιταφίου της Παναγίας. Ακολουθεί παραδοσιακό γλέντι με νησιώτικους χορούς και με το παριανό κρασί να ρέει άφθονο… Στο κοντινό λιμανάκι της Νάουσας, η νύχτα γίνεται μέρα, όταν δεκάδες καΐκια με αναμμένες δάδες προσεγγίζουν την προβλήτα δίνοντας το σύνθημα για την έναρξη της γιορτής.
Θρησκευτικό έμβλημα του Ποντιακού Ελληνισμού, η Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά, σύμβολο των «χαμένων πατρίδων» και της ποντιακής πίστης, εορτάζεται με θρησκευτική μεγαλοπρέπεια. Η ιστορική εκκλησία, που είναι θεμελιωμένη στις πλαγιές του Βερμίου όρους, συγκεντρώνει χιλιάδες πιστών απ’ ολόκληρη την Ελλάδα. Η Θεία Λειτουργία και ο Μεγάλος Εσπερινός της Κοίμησης της Θεοτόκου τελούνται με μεγάλη ευλάβεια. Στο αποκορύφωμα της μεγάλης γιορτής, ποντιακά συγκροτήματα προσφέρουν μοναδικές στιγμές με παραδοσιακούς σκοπούς και πολύωρο γλέντι.
Στην Πάτμο, το νησί της Ορθοδοξίας, όπου τα πάντα περιστρέφονται γύρω από το ιστορικό μοναστήρι της Αποκάλυψης, ο χρυσοποίκιλτος επιτάφιος περιφέρεται από τους μοναχούς στα σοκάκια του νησιού, ενώ οι καμπάνες ηχούν ασταμάτητα.
Στα Ζαγοροχώρια, ξακουστά σε όλη την Ελλάδα για τα πανηγύρια του Δεκαπενταύγουστου, οι εκδηλώσεις στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι τριήμερες και δίνουν την ευκαιρία για τρικούβερτο γλέντι με παραδοσιακούς ηπειρώτικους σκοπούς.
Στη Θάσο, στο χωριό Παναγιά που πήρε το όνομά του από τη Θεοτόκο, μετά τη λιτάνευση της εικόνας, που συνοδεύεται από πολυμελή μπάντα, οι πιστοί μαζεύονται στο προαύλιο της εκκλησίας όπου παρακάθονται στο γιορτινό τραπέζι που περιλαμβάνει πατάτες, ρύζι και μοσχάρι στιφάδο.
Στη Λέσβο, η Παναγιά η Αγιασώτισσα προσφέρει ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια του ανατολικού Αιγαίου. Πολλοί προσκυνητές με αφετηρία την πόλη της Μυτιλήνης περπατούν 25 ολόκληρα χιλιόμετρα για να φτάσουν στον αυλόγυρο της εκκλησίας, όπου και διανυκτερεύουν. Στη γραφική κωμόπολη της Αγιάσου βιώνει κανείς όλη την ατμόσφαιρα ενός γνήσιου νησιώτικου πανηγυριού.
Στη Κεφαλονιά, κοντά στο χωριό Μαρκόπουλο, τα φιδάκια της Παναγιάς προσελκύουν κάθε χρόνο χιλιάδες προσκυνητές, που βεβαιώνουν με τα μάτια τους ένα μοναδικό φαινόμενο. Κάθε 15 Αυγούστου μικρά άκακα φιδάκια εμφανίζονται στον τρούλο της εκκλησίας. Σύμφωνα με τον μύθο, πρόκειται για τις καλόγριες ενός παλιού μοναστηριού που υπήρχε στην περιοχή, που προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των πειρατών παρακάλεσαν την Παναγιά να τις μεταμορφώσει σε φίδια.
Στον οικισμό Καρδιάς Πτολεμαΐδας, εδώ και μερικούς μήνες έχει «μετακομίσει» και κοσμεί τον Ιερό Ναό του Αγίου Νικόλαου, μία νέα εικόνα. Η εικόνα της Παναγίας της Καρδιώτισσας.
Καθηλωτική, εκθαμβωτική, υπέρλαμπρη. Μία εικόνα ανυπέρβλητης ομορφιάς που προκαλεί ρίγη συγκίνησης και κατάνυξης.
Με τον μονάκριβο Υιό της στην τρυφερή αγκαλιά της, η Παναγία η Καρδιώτισσα δεσπόζει στην αριστερή πτέρυγα του Ναού, διαχέοντας τη φωτεινότητα και Αγιότητά της σε ένα βεληνεκές μακράν πιο ευρύ από τον ίδιο το Ναό.
Και προσέλθουμε απ’ όπου βρίσκεται ο καθένας μας, στον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου στο Βύρωνα, όπου η Παναγία μας μέσα από τη Δακρυρροή και τη Μυροβλυσία Της -τρία χρόνια τώρα- δηλώνει την παρουσία Της.
Και θα την υμνολογήσουμε, θα τελέσουμε τη Θεία Λειτουργία, θα κοινωνήσουμε για να ενωθούμε όλοι οι πιστοί και στο τέλος θα ψάλουμε με μία φωνή τα Εγκώμια της Παναγίας μας, κατά την παράδοση της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων.
Ο λαός έχει δώσει στην Παναγία μας κάτι περισσότερο από μισή χιλιάδα ονόματα, ή «Θεοτοκωνύμια» όπως λέγονται. Άλλα βγαλμένα από ύμνους, άλλα βγαλμένα από τον τόπο που βρίσκεται κάποιος Ναός ή κάποιο Μοναστήρι κι άλλα εξαιτίας του τρόπου που έχει αγιογραφηθεί. Όλα με τη δική τους ιδιαίτερη σημασία, όλα με τη δική τους ιδιαίτερη αξία για τους κατοίκους της κάθε περιοχής την οποία «αντιπροσωπεύει» η κάθε μία εικόνα. Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφεί για το πρόσωπο της Παναγίας μας. Αναρίθμητα κείμενα που υμνούν, τιμούν και εξαίρουν την «Βασίλισσα των Ουρανών», την ταπεινή κόρη της Ναζαρέτ, η οποία υψώθηκε από τον Κύριο, όσο κανείς άλλος άνθρωπος στον κόσμο. Ποιος πραγματικά δεν ζήτησε με πίστη και δεν έλαβε; Ποιος έκλαψε πικρά για τις αμαρτίες, τα σφάλματα και τα λάθη του, τα εξομολογήθηκε στον πνευματικό και δεν αισθάνθηκε την άφεση, την χαρά και την παραμυθία; Ποιος επικαλέστηκε με επιμονή και συντριβή το όνομα της Παναγίας και δεν εισακούστηκε το αίτημά του; Ποιος κίνδυνος και ποια δυσκολία δεν εξαλείφθηκαν όταν αναφωνήσαμε το όνομά της επιτακτικά «ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΟΥ»;;!! Όλους μας ακούει και μας συμπονά ως αληθινή «μητέρα μας»! Επομένως εφόσον υπάρχει αυτή, δεν υπάρχει πραγματική ορφάνια και ας υπάρχουν παιδιά που δεν γνώρισαν ποτέ τους σαρκικούς γονείς τους.
Είναι στα ερημοκκλήσια που γκρεμίζονται
θλιμμένες Παναγιές, χλωμές εικόνες,
και μοναχά αγαπάνε τα αγριολούλουδα –
κρινάκια, κυκλαμιές, σπάρτα, ανεμώνες.
Σα θυμιατήρια αγροτικά κι εφήμερα,
σκόρπια ή δεμένα σ’ άτεχνο στεφάνι,
την άνθινή τους την ψυχή σκορπίζουμε
ψυχομαχώντας σ’ άυλο λιβάδι…
(Λάμπρος Πορφύρας «Άνθινες Παναγίες»)
ΥΓ: Βασικά στοιχεί αντλήσαμε από την Ευχή
